Fakti që Ministria e Punëve të Jashtme greke i ka dorëzuar homologes shqiptare një dokument “non paper” në lidhje me “çështjen çame”, ku shprehet hapur se nuk ekziston asnjë çështje mes dy vendeve që të quhet “çame”, i ka turbulluar ujërat mes Tiranës e Athinës. Shkak për këtë ndryshim kursi politik u bë deklarata e komisionerit të BE-së për zgjerimin, Johannes Hahn, ku ai shprehej se çështja çame meritonte të zgjidhej politikisht mes Shqipërisë e Greqisë, në mirëkuptim e pa ndërhyrje të tjera.

Disa ditë më pas, ministri i Punëve të Jashtme të Greqisë, Nikos Kotzias, i dërgoi një letër komisionerit për zgjerim të BE­-së, z. Johannes Hahn, për atë që ai e ka cilësuar keqinterpretim të këtij të fundit në një çështje jo­ekzistente midis Greqisë dhe Shqipërisë. Në letrën e tij, Kotzias theksonte si shqetësuese dëmtimin e këtij procesi prej këtyre deklaratave “aspak profesionale”. Duke përfunduar letrën, Kotzias i kërkon Shqipërisë që të duket e denjë për një kandidat për statusin e vendit anëtar në BE. Rrjedhimisht, të ndjekë dhe të ruajë rigorozisht zbatimin e qëndrueshëm e të integruar të pesë prioriteteve kyçe e thelbësore për fillimin e negociatave për anëtarësim. Kjo është e rëndësishme jo vetëm për transformimin e përgjithshëm institucional të vendit, por dhe për kredibilitetin e procesit të zgjerimit.

Megjithatë, e tërë kjo situatë, pavarësisht se Greqia deklaron se nuk ka një “çështje çame”, ka nisur shumë më herët se sot. Çështja çame është ngritur nga qeveritë e ndryshme shqiptare prej vitit 1919 e deri në fund të viteve ‘30 të shekullit të kaluar. Pothuajse të gjithë drejtuesit e diplomacisë shqiptare bënë përpjekjet e tyre pas Konferencës së Paqes në Paris që kjo çështje të parashtrohej në të gjitha instancat e kancelaritë ndërkombëtare. Ajo u parashtrua jo vetëm në Versajë, por edhe në Lidhjen e Kombeve, si dhe në Konferencën e Ambasadorëve.

Marrëveshja e parë ndërmjet dy shteteve pas Konferencës së Paqes është ajo e nënshkruar në Kapshticë më 15 maj 1920, që në historiografinë shqiptare njihet si Protokolli i Kapshticës. Ajo u nënshkrua ndërmjet shtetit shqiptar dhe atij grek në një klimë të përgjithshme tensioni, si për Greqinë që po pësonte humbje të njëpasnjëshme në frontin turk, ashtu edhe për Shqipërinë, që po vlonte nga dëshira për t’i bashkuar territoret e mbajtura nën pushtimin italian me pjesën tjetër të vendit. Pika bazë e këtij protokolli ishte ajo që theksonte ruajtjen e status quo-së ndërmjet dy vendeve, sidomos të Shqipërisë së Jugut, deri në një përcaktim përfundimtar që do t’i jepej kësaj çështjeje prej Fuqive të Mëdha që merrnin pjesë në Konferencën e Paqes në Paris.

Fakti që qeveria e Athinës u detyrua të nënshkruajë një marrëveshje status quo-je, sado të pjesshme, me qeverinë e dalë prej Kongresit të Lushnjes, do të thoshte që ajo indirekt e pranonte dhe e njihte këtë autoritet, por legalisht dhe publikisht nuk do të angazhohej që të përcaktonte hapur pozitën e saj në favor të njohjes së Shqipërisë. Me pranimin e Shqipërisë, në 17 dhjetor të vitit 1920, në Lidhjen e Kombeve (me propozim të dy përfaqësuesve të zotërimeve angleze, Kanadasë dhe Afrikës së Jugut), tensioni midis dy vendeve do të rritej edhe më shumë. Aderimi i Shqipërisë në këtë organizëm ndërkombëtar ishte një hap pas për diplomacinë greke në kërkesat e saj për aneksimin e Shqipërisë së Jugut.

Një çështje shumë e rëndësishme, por që shkon paralelisht me atë të shkëmbimit të popullsisë shqiptare të mbetur jashtë kufijve si popullsi turke, është edhe ajo që lidhet me minoritetin grek në Shqipëri dhe shkollimin e këtij minoriteti në gjuhën amtare. Evoluimi i kësaj çështjeje solli një sërë diskutimesh, kritikash e konfrontimesh, mes Shqipërisë e Greqisë, si në përballjet pranë institucioneve ndërkombëtare, ashtu dhe në ato në në politikën e jashtme. Më 2 tetor 1921, Fan Noli nënshkroi deklaratën për njohjen e statusit të minoriteteve në Shqipëri. Por firmosja e këtij dokumenti nuk tregon, në anën tjetër, se shteti shqiptar do ta harronte popullsinë shqiptare në jug të vendit që mbeti jashtë tij dhe që u uzurpua prej ushtrive greke dhe u sanksionua prej Fuqive të Mëdha në Londër më 1913. Athina, nga ana tjetër, nuk nënshkroi asnjë deklaratë reciproke, gjë e cila do të sillte pështjellime të mëdha mbi statusin e popullsisë shqiptare në Greqi.

Në mbledhjen (legjislaturën) e parë të parlamentit shqiptar, më 21 prill 1921, do të deklarohej në emër të të gjithë deputetëve të pranishëm se shteti shqiptar nuk do e harronte popullsinë shqiptare të mbetur jashtë tij, sidomos atë të aneksuar me dhunë nga shteti grek.

Edhe pas vendimit të Konferencës së Ambasadorëve të 9 nëntorit 1921, shteti grek vazhdoi të ushtronte presion mbi shtetin shqiptar, duke e akuzuar për keqtrajtim ndaj minoritetit ortodoks grek. Për t’i hedhur poshtë këto akuza që kishin filluar që në vitin 1919, dhe për të treguar se nuk ishte shteti shqiptar ai që ushtronte dhunë, por ishte shteti grek – dhe ai serb – që terrorizonte dhe dhunonte sistematikisht popullsinë shqiptare, shkuan për të marrë pjesë në Kongresin Ndërkombëtar për të Drejtat e Popujve, mbajtur në Gjenevë, Bedri Pejani, Hoxhë Kadriu e shumë patriotë të tjerë. Në fjalën e tij përpara delegatëve nga e gjithë bota, Bedri Pejani deklaronte: “Këtu kam misionin e shenjtë të mbroj këtë Shqipëri të parë fatkeqe kundër zgjedhës serbo-greke, që, për poshtërsinë e vet të pabesueshme, përbën sot një kryevepër turpi dhe shpifjesh për shekullin e Tolstojve dhe të Markonëve.”

Çështja çame, që u trajtua gjerësisht në Lozanë, në fillimet e saj kish dalë si pasojë e përcaktimit të kufirit ndërmjet Greqisë dhe Shqipërisë në fund të luftërave ballkanike. Dy javë përpara se të nënshkruhej traktati, më 19 janar 1923, Greqia dhe Turqia kishin bërë një deklaratë të përbashkët, sipas së cilës popullsia myslimane shqiptare do të përjashtohej nga shkëmbimi i popullsive mes dy vendeve. Më 30 janar 1923, në Lozanë u nënshkrua marrëveshja greko-turke mbi shkëmbimin e popullsive. Kjo marrëveshje do të legjitimonte frikën që kishte pasur qeveria shqiptare, se pjesë e këtij shkëmbimi do të bëhej dhe popullsia shqiptare e besimit mysliman në Greqi, e cila do të shkëmbehej si popullsi turke.

Duke qenë se problemi i popullsisë shqiptare që jetonte në Greqi, dhe shpërngulja që ajo pësoi gjatë viteve ‘20 e më pas, u kthye në një problem serioz midis dy shteteve, atëherë edhe marrëdhëniet politike, ato diplomatike, si dhe ekonomike, shqiptaro-greke të këtyre viteve u fokusuan kryesisht në këtë çështje, duke mos pasur mundësi për të gjetur një zgjidhje të pëlqyeshme mes dy vendeve. Qeveria shqiptare, në fillim të vitit 1923, kishte dërguar pranë Konferencës së Lozanës, si të deleguar të saj, Mehdi Frashërin. Ai bëri përpjekje maksimale që popullsia çame e mbetur në territorin grek padrejtësisht që prej vitit 1913 të mos shkëmbehej si popullsi turke.  Për t’i kundërshtuar këto akte, në shtator të vitit 1923, Mithat Frashëri mori pjesë në mbledhjen e Asamblesë së Përgjithshme të Lidhjes së Kombeve, në të cilën, më 24 shtator, mbajti një fjalim e ku denoncoi hapur përpjekjen e shtetit grek për shpërnguljen e popullsisë shqiptare dhe konfiskimin e pasurive të saj.

Përballë gjendjes së rënduar të popullsisë shqiptare në Greqi, edhe qeveria e Nolit (qershor 1924 – dhjetor 1924), ndërmori një varg hapash për ta sensibilizuar opinionin ndërkombëtar. Delegacioni shqiptar që shkoi në Asamblenë e pestë të Lidhjes së Kombeve (i kryesuar nga F. Noli) e bëri çështjen e mbrojtjes së të drejtave të popullsisë shqiptare të Çamërisë një nga objektivat kryesore të veprimtarisë së tij në Gjenevë.

Në qershor të vitit 1925, një Komision Mandator i Lidhjes së Kombeve ndërmori një turne kryesisht në Epir, në qytetet e Janinës, Konicës dhe Gumenicës. Qëllimi i komisionit ishte të hetonte nëse popullsia shqiptare shkëmbehej ose jo si popullsi turke. Për këtë arsye, kontakte të shumta u zhvilluan dhe me popullsinë vendase. Komisioni vërejti se popullsia çame dëbohej ose shkëmbehej për popullsi turke, dhe pasuritë e paluajtshme i konfiskoheshin, për t’iu dhënë më pas grekëve që vinin nga Turqia. Edhe popullsia çame reagoi disa herë përmes letrave, telegrameve dhe memorandumeve, si pranë institucioneve ndërkombëtare, ashtu dhe pranë qeverisë shqiptare, që pronat e tyre të paguheshin nga qeveria greke me vlerën e tyre të vërtetë, e jo me vlera të papërfillshme.

Për t’i demaskuar premtimet e qeverisë greke dhe të zyrtarëve të saj, më 10 dhjetor 1925, Mehdi Frashëri, gjatë fjalës së tij në Lidhjen e Kombeve, bëri një ekspoze të qartë të asaj se çfarë kishte ndodhur dhe vazhdonte të ndodhte me popullsinë shqiptare në Greqi. Sipas tij, e gjithë kjo padrejtësi ndaj popullsisë shqiptare rridhte sepse elementi shqiptar përfaqësonte një sasi të papërfillshme në interesat e mëdha që ishin në lojë ndërmjet Turqisë dhe Greqisë, dhe se ky element, i mbajtur si rezervë, shërbente fare mirë si monedhë shkëmbimi për t’i rrafshuar vështirësitë e mundshme që mund të lindnin ndërmjet dy shteteve kryesore të interesuara. Gjithashtu, ai e akuzoi Greqinë se po e shpërdoronte huanë që i kishte dhënë Lidhja e Kombeve si ndihmë humanitare për t’i plotësuar nevojat e refugjatëve, e se huaja po përdorej kundër popullsisë çame. Sipas tij, në shtëpitë e çamëve vendoseshin refugjatë grekë të mbështetur financiarisht me fondet e Lidhjes së Kombeve. E ndërsa refugjatët grekë mbështeteshin financiarisht, ata shqiptarë liheshin në mëshirë të fatit, të vdisnin rrugëve, pasi ishin përzënë prej shtëpive të tyre.

Ndërkohë, në skenën politike greke ndodhën ndryshime të rëndësishme. Më 25 qershor 1925, pas një grushti ushtarak, erdhi në fuqi gjenerali Pangallos, që formoi qeverinë e re. Vendi u qeveris nga një diktaturë ushtarake gjer në vitin 1926. Ndryshe nga paraardhësi i tij, Th. Pangallosi, i cili ishte arbëror nga Kulluri, qe për normalizimin e marrëdhënieve me Shqipërinë. Në takimet që ministri Fuqiplotë i Shqipërisë në Athinë kishte bërë me Pangallosin, ky i fundit kishte shprehur mirëkuptim në lidhje me çështjet e diskutuara.

Gjatë periudhës së qeversisjes së gjeneral Pangallosit, nën presionin edhe të faktorit ndërkombëtar, u bënë përpjekje për stabilizimin e marrëdhënieve shqiptaro-greke. Në këtë drejtim filluan të hidhen hapa konkrete. Qeveria greke premtoi se do t’i mbyllte klubet vorioepiriote dhe do të shpallte një amnisti të përgjithshme për të gjithë shqiptarët e burgosur dhe të internuar. Pangallosi deklaroi se do ta rishikonte problemin e shkëmbimit të popullsisë çame. Më 16 mars 1926, edhe presidenti i Këshillit të Lidhjes së Kombeve, Kukujiro Ishii (japonez), deklaroi zyrtarisht se Ministria e Jashtme greke pranonte se shkëmbimi i popullsive në Epir kishte përfunduar dhe asnjë mysliman i Epirit nuk do të shpërngulej më në Turqi.

E, megjithatë, ndërkombëtarizimi i çështjes çame nuk përfundoi më ndalimin e shkëmbimit të popullsisë shqiptare në Greqi, por vazhdoi dhe në vitet ’30, sidomos me ndjekjen e çështjes së mësimit të gjuhës shqipe dhe të hapjes së shkollave shqipe në Çamëri.

Pra, z. Kotzias, çështja çame ka ekzistuar, ekziston, dhe do të vazhdojë të ekzistojë!