“Shënimet përmi shkrimin e vjetër Pellazgjit”

Nga Arben Llalla

Një nga studiuesit e shquar të gjuhës shqipe ka qenë austriaku Johann Georg Von Hahn (1811-1869), i cili ishte diplomuar për drejtësi në Universitetin e Haidelbergut dhe për disa vite shërbeu gjykatës në shtetin e ri grek të porsalindur nga revolucioni i 1821.

Në vitin 1847 Johann Georg Von Hahn u emërua nënkonsull i Austrisë në Janinë. Ai i ndihmuar edhe nga gjuhëtari i madh shqiptar, Kostandin Kristoforidhi iu fut studimeve të gjuhës shqipe. Nga viti 1845 deri 1850 Hahni udhëtoi nëpër viset mbarë shqiptare duke studiuar gjuhën, zakonet, kulturën e shqiptarëve. Si frut i udhëtimeve nëpër Shqipëri në vitin 1854 Hahni do të botonte në tre vëllime veprën e tij “Albanesische Studien” (Studimet shqiptare). Johann Georg Von Hahn ishte ndër të parët që studioi fjalorin e ilirishtes së vjetër dhe arriti në përfundimin se gjuha shqipe ishte vazhduese e drejtpërdrejtë e ilirishtes, kurse vetë ilirishtja rridhte nga pellazgjishtja. Ai vërtetoi se shumë emra vendesh të viseve shqiptare ishin vazhdim i drejtpërdrejtë i emërtimeve të dikurshme ilire dhe hartoi rregulla për shpjegimin e ndryshimeve fonetike që kishin ndodhur tek emrat e vendeve me kalimin e shekujve.

Por, Hahni është edhe shpëtuesi i “Abecesë shqipe”, të cilën ai siç shkruan e gjeti në Elbasan. Libri i “Abece Shqip” ka qenë i përdorur në qytetin e Elbasanit në shekullin e XVIII dhe i njohur pak në qytetin e Beratit. Ndërsa në qytetet e tjera shqiptare as që njihej kjo “Abece”. Sipas Hahnit, “Abeceja” ishte shpërndarë nga një mësonjës me emrin Teodor, i cili ishte prift i ditur. Prifti mësonjës, Teodori kishte shqipëruar pjesë nga Dhiata e Re dhe e Vjetër, por fatkeqësisht këto libra të klerikut Teodor u dogjën nga fisi i tij pas vdekjes nga murtaja, prej frikës se mos sëmundja e keqe u ngjitej dhe atyre. Prifti Teodor kishte studiuar në shkollën e qytezës së Voskopojës, e cila kishte dhe shtypshkronjën e parë në Ballkan që në shekullin XIII kishte një zhvillim të madh.

Profesor Dhimitër Shuteriqi shkruan se “Abecenë Shqipe” që gjeti Hahni ishte e Teodor Haxhifilipit, të cilin populli e thërriste Dhaskal Todri. Sipas historisë Dhaskal Todrin e helmuan grekët rrugës për në Elbasan. Ai, me vete kishte shkronja plumbi për të shtypur “Abecenë Shqipe”. Mbas helmimit, grekët me propagandën e tyre dashakeqëse përhapën fjalë se Dhaskal Todri vdiq nga murtaja, me qëllim zhdukjen e të gjithave librave të tij. Të njëjtin fat pësoi mbas 100 viteve edhe Petro Nini Luarasi, të cilin mbas helmimit, grekët i dogjën kufomën, se gjoja vdiq nga murtaja.

Johann Georg Von Hahn i bëri kombit shqiptar një mirësi të madhe duke e gjetur dhe studiuar “Abecenë Shqipe” të Dhaskal Todrit. Hahni “Abecenë” e Todrit e quajti “Abece Shqipe, shënime përmi shkrimin e vjetër Pellazgjik”.

Hahni shkruan se në Elbasan nuk ka më shumë se 50 vetë që e njohin “Abecenë Shqipe” të Teodorit. Ai takoi dy njerëz, të cilët kishin shkruajtur në dialektin gegërisht fjalë të gjuhës greke, njëri 7 dhe tjetri 12 fletë me këtë “Abece”. Hahni gjeti një burrë të moshës 50 vjeçare, i cili në rini kishte shkruajtur duke përdorur “Abecenë” e Teodorit shkrime të Ungjillit Gjonit të përshtatur në gjuhën shqipe në dialektin gegërisht. Këto shkrime Hahni i mori dhe i shfrytëzoi për studimet e tija. Për të krahasuar “Abecenë Shqipe” të Teodorit në ishte në gjuhën shqipe Hahni e krahasoi edhe me Dhiatën e Re të Peshkopit Grigori. botuar në shqip më 1827 në Kofuz. Ai duke studiuar “Abecenë” e vjetër vërtetoi se shqiptarët kanë patur një zhvillim të madh në qytetërimin e lashtë dhe trashëguan shkrime të vjetra nga pellazgët që nuk i përparuan dhe mbetën të pa ndryshuara.

Çfarë përmban “Abeceja Shqipe” e Dr. Hahn

“Abeceja Shqipe” e Hahnit është e përkthyer nga Eqrem bej Vlora dhe është botuar në gjuhën shqipe në vitin 1910 në Stamboll. Në parathënie Eqrem bej Vlora shkruan:

“Shqiptarët e sotëm janë djemtë Pellazgjikëve dhe historia nuk mund të tregojë ndonjë afrim me kombet e tjera, prandaj e rradhitin si një degë të veçantë të rrënjës Indoeuropiane”.

Libri në fjalë ka rreth 60 faqe dhe përbëhet nga dy kapituj. Në kapitullin e parë që janë mendimet e Hahnit shpjegohen ndarja e shenjave të bashkuar, historiku i “Abeces Shqipe”. Ai shkruan: “Abeceja Shqipe nuk është shpikje e njeriut pas nevojës së kohës dhe gjuhë, por është një trashëgim nga më të vjetrit qytetërim i Shqipërisë…

Gjithë bota e di fort mirë se si u vendos shkrimi tek grekët, etruskët dhe romakët, si lulëzoi dhe u lehtësua me përparimin e njerëzve të ditur edhe u përhap nëpër Europë… Një herë si në Greqi dhe në Shqipëri, ka qenë shkruar gjuha me një lloji shenjash, por më tej në Greqi dituria duke përparuar, ndërroj, lehtësoj format e shkrimit, sa u bë shkrim i sotëm i grekëve. Në Shqipëri, mbas pak kohe jetë, duket sikur nuk u përdor më, mbase humbi përpara shkronjave të lehtësuara të grekëve, ngriu pa ndërruar parafytyrimin e tij.”

Mbas studimeve disa vjeçare nëpër Shqipëri dhe Greqi Hahni del në përfundimin se pellazgët kanë qenë njerëzit e parë në Greqi, përdornin një shkrim, që ju kishin prurë nga atdheu i tyre fenikasit e ardhur. Më tej, erdhën në këto vende grekët, që u përzien dhe i shëmbëllyen pellazgjit vetes tyre. Vite mbas vitesh me përparimin e Greqisë shkrimi pellazgjit mori forma më të bukura, u lartësua me zhvillimin e qytetërimit, sa që ra shkall- shkallë përsëri, me humbjen e mjeshtërve. Po në ato vende ku pellazgët nuk u përzien me grekët dhe ku mbeti qëndrimi i padijes, sikundër që mbeti edhe shkrimi i etërve.

Ndërsa kapitullin e dytë janë mendimet dhe shpjegimet që jep Eqerem bej Vlora për fjalët e huaja që gjendet në fletët e Hahnit dhe ai ika përshatur në gjuhën shqipe. Këto mendime Eqrem bej Vlora i jep duke e parë të nevojshme për t’i treguar lexuesit prejardhjen e fjalëve të huaja që gjenden në shkrimet e gjuhës shqipe.