Lleshanaku dhe poezia si arketip, përtërije e rikthim ciklik te thelbësorja

 Sadik Bejko

Në kapakun e pasmë të librit “Fëmijtë e natyrës”, botuar nga OMBRA GVG, 2006, portreti i saj është joshës. Një buzëqeshje e plotë nën një kurorë flokësh të dendur. Dhembë të fortë, buzëqeshje ballore, e drejtë, veç se vështrimi i syve i gëzueshëm, lazdrueshëm a diskret, të rrëshqet diku anash.

Portret në dashamirësi, mënçuri, shëndet të ëmbël fizik, në shpirtësi të shkartisur e prapë të lidhur komb përbrenda… e të kapur lehtë te flokët në një kapse dy tre gishta sipër ballit… për ta zbuluar, jo për ta fshehur atë.

Në librin “Pothuajse dje”, botuar nga OMBRA GVG, 2012, portreti në kapakun e pasmë të librit ka marrë hijen e klasikes: duart e lidhura, buzët e mbyllura, sfondi i errët, qetësi dhe pritje, ikonë që përsëritet në rrjedhë të kohëve dhe kaq e… asgjë më. Sikur do të thotë: tashmë i dimë të gjitha, i presim të gjitha

Fatkeqësisht, vjen një kohë kur nuk ka më enigma. Ka vetëm kthim dhe rikthim. Sfondi i kohërave, e shkuara, kthehen e përsëriten dhe… dhe… epur si muove. Epur si muove e gjërave që nuk i shohim, e gjërave që ishin e më nuk janë. E të papriturave dhe e të ndodhurave që prapë përsëriten.

Ja dhe një portert tjetër i autores diku nga brendësia tej kapakëve të librit “Pothuajse dje”. Ky portret i saj është me vështrimin më skeptik të mundshëm. Sikur thotë: ju të ndodhura a të ngjara të së ardhmes sime, e di që më fshiheni, por aty prapa derës jeni. Unë u shoh… dhe në vini për mirë dhe në se nuk vini për mirë … sidoqofshi, ejani. U pres dhe u njoh ju të papritura. Nuk ka gjëra të së shkuarës a të së ardhmes që nuk e di, apo që mund të m’i mësojë ndonjë tjetër njeri.

Mbase u zgjata me këtë shpjegim të fotografive. Por…merret me mend, nuk do të isha zgjatur kaq fort, po të mos i kisha lexuar dhe rilexur kaq herë, dhe në vite, librat me poezi të Luljeta Lleshanakut.

Lleshanaku pas njëzet vjetësh në poezi, sot është një nga zonjat e kësaj letërsie, një nga zonjat e poezisë, e letërsisë shqipe. Ajo pas shumë librash, botuar në Shqipëri dhe jashtë saj, me librat e fundit “Fëmijtë e natyrës” dhe “Pothuaj se dje” zgjodhi të sjellë lëndën më të thellë të biografisë së saj.

Librat ngjajnë sikur aty ku është mbyllur njëri, ka marrë fill tjetri. Lleshanaku, me një prapakthehu të tillë te origjinat, te burimet, te rrënjët e veta, ka marrë përsipër një rrisk: i ka ikur linearitetit jetëdhënës, regjistrimit të çasteve më të ankthshme e më sublime të jetuara në përditësi, ashtu si i jetojmë ne të gjithë, unë, ti, dhe të tjerët, për t’u kthyer në kohë më pas sesa një jetë njeriu, pas te dy a tre beza njerëzorë, pra te një zhytje në thellësi. Vallë jeta është një lëvizje rrethore, një kthim te lënda e vjetër, mbushje uji te një pus i përjetshëm, dalje dhe zhytje e kovës po aty, përsëri dhe përsëri?

Në një kuptim tjetër, me këto dy libra ajo i ka dhënë poezisë së saj përmbajtje, lëndë, ngjyrë, peshë. Kthim pas në terrësi, por për t’u bërë më e kthjellët. E sotmja për t’u ndriçuar prej së djeshmes, linearitet për të marrë bipolaritet, ana e pasme e pasqyrës, e terrëta, për të marrë konkavësi e kthjelltësi. Me të drejtë ajo është quajtur poetja e krahasimit…

Në librat e mëparshëm nëpërmjet krahasimit i jepte poezisë thellësi. Sot ajo e ka hequr anash njërin krah të krahasimit, atë që çonte te e shkuara. Ajo tani na çon drejt te gjysma rrënjore e krahasimit, te ai kah që arratisej në “dje”, në të shkuarën. Na zhyt kështu në gjysmën tjetër të krahasimit, te sfondi i poezisë së saj, te hijet që u rrinin si rojë kontureve prej drite në poezinë e saj, te lënda e gjallë, vdekur në kohë aty në themelet e gurta të hijeve, te lënda jo te hijet e simboleve, që fshiheshin nga që ua lëbyrte sytë dita.

Pra, është një zhveshje, një vënie e gishtit në shenjë, një zbulim jo i hijeve, por i së vërtetës deri te rrënjët kancerogjene, te tuberat, te kërcunjtë që me skallonjtë e rinj prej aty, prej nën dheut, bëhen të gjallë, të përsëritshëm në kthimet e kohëve. Nuk mashtrohen në kohë rrënjët, kërcunjtë, tuberat, ato vetëm pllenohen prej vetes. Ato shartohen në dritën a terrin e kohëve për të shprehur një ligjësi të përsëritjes. Një vazhdimësi. Vazhdimësi mbase e panevojshme, por e domosdoshme. Quajeni, po deshët ataviake, apo tragjike këtë të pakthyeshme por njëherësh dhe të sotme vazhdimësi. Veç se me një nuance të fatalitetit a të zhgënjimit, kjo lëndë e re poetike, vjen si tendencë, si ide e programuar prej autores, si urti e shtydhur ekzistencialisht prej saj, prej një, dy a tre brezave…

Këtu më vjen të ndalem. Ndjehem i gurzëuar, i shkruar në gur. Pa një qiell. Unë, si subjekt, trishtohem në shkrumb. Korniza fataliste, quajeni determinaliste, quajeni të butë si çelja e përsëritshme e sythave në dru, nuk më ngushëllon. Nuk më shërojnë nga ankthet e mia që nuk kam pse t’ua zbraz të tjerëve, i kam vetëm të miat. Këto ankthe veç brënda vetes, brenda rrethit ciklik, nuk më çojnë askund.

Po Lleshanaku nuk të ka faj. Ajo po bën një punë që në këto njëqind vjet shtet e njëqind vjet poezi, nuk e kanë bërë burrat para saj. Ajo nuk pranon asnjë kompromis utopik, patriotik, dogmatik, a filozofik. Ajo do të jetë më e ndershmja e atyre që keni hasur në letërsi. Ajo sikur thotë se atë që ne e kemi hequr në shpinë për disa breza, e kam hequr unë, nëna, babai, të afërmit e mi nuk kam pse dhe as nuk dua ta falsifikoj. Dua vetëm t’ua parashtroj. U pëlqen a nuk u pëlqen, nuk dua t’ia di. E ashpër kjo, por…

Një filozofi e denjë për një burrë e çfarë burri. Një filozofi që e mbart në librat e saj kjo zonja jonë e poezisë, zonja me emrin Lul e Jetës, Luljeta Lleshanaku.

METALIKE

Ne nuk dinim asgjë atëkohë për Santa Klausin, por njihnim Hasijen, shitësen e akullores. Të ngjeshur fort pa banakut, para syve tanë, një perëndeshë e kolme, e dalë prej shqisave të Ticianit me një lopatë të madhe druri zhvendoste akulloren e sapoardhur nga një makineri centrifugale në një kazan prej inoksi. Ne njihnim numrin e nishaneve në parakrah më mirë seç njihnim vitet tona. Kur ajo linte lopatën, një stuhi metalike pesëqindarkshash i vërshonin në fytyrë. Ata më të gjatë ishin me fat, të shkurtrit ishin monedhat pa zot që vërtiteshin vetvetiu si në hipnozë të shtyrë me forcë atje në qoshe.

Askush nuk e pa ndonjëherë Hasijen të hapte apo të mbyllte derën e dyqanit, por, shoferët e linjave të largëta thonin se po kur ndaleshin që pa gdhirë për një ekspres dhe për një konjak e ca tym, në mbrëmje vonë. ‘E pamundur’ do të hidhej përpjetë ndonjëri nga ne.

Të shije Hasijen tek voziste në atë re të bardhë me mëngët e shpërvjela deri në sqetull ishte një ëndërr me sy hapur. Dhe ashtu siç prishet gjithëçka në ëndrra, sekondën e fundit, sa herë vinte radha ime, zëri i saj bëhej metalik: “Kaq qe. Akulloret mbaruan”. ‘Kaq qe, thashë! S’ka më për sot!’ Por askush nuk lëviste. Papritur, radhët e fundit, monedhat pa zot, bëheshin agresive duke vazhduar me të vetën: “Një akullore, teta” për ta, të pafuqishmit, lajmi i keq është gjithmonë një thashethem dhe pas kazanëve të zbrazur një perëndeshë, bëhet dy herë e tillë.

Vite më vonë, kur u ktheva, pyeta për dyqanin e akulloreve dhe Hasijen, të cilës nuk ia mbaj mend fytyrën, por veç unazën e akullt saturnale. Më thanë se kishte pasur tumor, e gjora, e s’ikish mbijetuar. Kështu duhet të ndodhte.

Mitet lokale kanë vetëm dy zgjidhje: ose duhet të ikin, ose duhet të vdesin që ne të kemi një të shkuar të përkryer për të treguar. Në këtë poezi Lleshanaku sjell një situatë dhe një portret, një personazh. Detyra këto të prozës më shumë se të poezisë. Noli ka sjellë portrete: Moisiun, Krishtin, Kirenarin, Barabën, Maratonomakun, ashikun plak, B. Curri, Gurakuqi etj. Lleshanaku është në këtë vazhdë. Por jo me heronj e shenjtorë.

Te ‘Fëmijët e natyrës’ dhe te ‘Pothuajse dje’ ajo sjell tipa e portrete njerëzore. Me këtë poezi, ‘Metalike’ ajo sjell një nga makthet më të përsëritura në jetën e njeriut. Tipin e atyre që rastësisht janë të fortët e botës në një hark kohor të jetës a të fëmijërisë sonë. Këta që kthjellin e ngrysin, bëjnë ligjin në përmbushjen a mos përmbushjen e dëshirave tona në një cak kohor, në sytë tanë kthehen në mite, në perëndi. Hasija, shitësja e akulloreve, shitësja e kohës së komunizmit, shitëse në ndonjë provincë dhe aq, është e tillë.

Është një Juno, një Athina, një perëndi antike, pavarësisht se, siç është e udhës, si femër, mund të mëkatonte me ndonjë shofer, apo, si njeri, nuk mund t’i mbijetonte një tumori malinj. Poezia sjell arketipin e atij që si qenie njerëzore është i brishtë, i vdekshëm, por që në një segment kohor a hapësinor të dhënë, ka forcën që dikujt tjetër t’ia nxijë jetën.