Sadik Bejko: Tema historike në librat e Vath Koreshit
1.Tema e së kaluarës në prozën e autorit
Vath Koreshi ka shkruar disa romane që rrahin tema nga e kaluara, të tillë si: Dasma e Sakos, Haxhiu i Frakullës, Balada e Kurbinit-para vitit 1990-; Ujku dhe Uilli, novelën Kanomeja, dhe tani, së fundi, Një grua me të verdha në pyllin e Budhas. Në këto romane, të shkruara para dhe pas viteve 1990, ka disa dallime në trajtimin e temës, në problematikën e veprave, në mjetet romaneske të poetikës së romaneve, megjithëse, përgjithësisht, gjuha e teksteve nuk ka dallime në gjeturitë stilistike. Gjuha e strukturave epike, e prozës së Vath Koreshit, mbetet poetike, e tonuar nga lirizmi, në kërkimet mjeshtërore për nga etydi dhe detaji i zgjedhur për ta ngjyruar thellë e mprehtë psikologjinë dhe vizatimin realist të mjediseve.
Me veprat e fundit është shtuar dramatizmi deri në tragjikë në karakteret, në rrethanat e ngjarjet dhe një theksim më në gjerësi e në thellësi i problematikës egzistenciale me theksime të tilla si: problemi i së keqes, problemi i dhimbjes, fundi i diktatorëve (novela Kanomeja). Te romani Dasma e Sakos ngjarjet merren nga marrëdhëniet e dikurshme poshtëruese të bujkut çifçi me beun në zonën e Myzeqesë dhe shkohet nga një problematikë e rrahur nga letërsia e mëparshme realiste, edhe nga një prozator si Mitrush Kuteli. Te Haxhiu i Frakullës, një roman po mbi fatin e një personazhi, roman i strukturës baladeske, një dashuri për një vajzë të bukur të një të pasuri dhe të pushtetshmi nga viset (Samarkanda) e perandorisë otomane i prish mendjen dhe jetën një poeti të talentuar të provincës, siç është Berati. Balada e Kurbinit, po në strukturën e baladave nga i merr dhe motivet, i bën jehonë qendresës shqiptare. Te Ujku dhe Uilli, vijnë njgjarje po nga vite të hershme, nga kohët kur sa fillon pushtimi otoman dhe nis kthimi i shqiptarëve nga myslimanizmi, por me një temë të rezistencës shpirtërore dhe të luftë së të keqes brenda për brenda vetë njeriut. Te novela Kanomeja, Ali Pashë Tepelenën nuk e rrëzoi ushtria turke që sa vinte e ia shtrëngonte rrethimin, por, si gjithë diktatorëve dhe atij, fundi u vjen nga vetë struktura, aparati shnjerëzor, që ata vetë e kanë ngritur për t’i mbrojtur dhe për t’ua ruajtur pushtetin. Te Një grua me të verdha… autori duke luajtur me kohën ( kohë reale- kohëshpirt, kohë universale) dhe me alternimin e dy planeve, të atij real dhe të atij fantastik, imagjinativ, shkon te urtësi e filozofi lindore, te Konfuçi dhe Buda, për të na propozuar një përgjigje për problemin kyç të romanit e njëherësh një problem i madh njerëzor: si ta përballojmë vuajtjen.
2.Historia dhe letërsia
Vath Koreshi përherë ka treguar një prirje nga tema e së kaluarës. Gjithmonë historia u ka interesuar autorëve, kur ata kanë dashur të ndriçojnë ngjarje, fate, apo personazhe të caktuara të së kaluarës, kur duan të sjellin fakte të reja apo anë të panjohura mirë, a të deformuara mbi këto personazhe e ngjarje të historisë, kur duan t’i lartësojnë ato me gjuhë romansore e, në raste të tillë, kemi vepra katërcipërisht të mbështetura tek e vërteta historike si në romanet e Sabri Godos, Skënderbeu, Ali Pashë Tepelena.
Duke u nisur nga ajo që historia është mësuese e jetës, duke vënë një paralele historike, rimerren ngjarje, personazhe, fakte të së shkuarës, me qëllim atë që e quajmë aktualizim të historisë, problematizim të saj në asociacion me kohën në të cilën jetojnë shkrimtarët, atëhere shkruhen vepra që, sidoqë të shpjenë në të kaluarën, nuk e kanë më synimin e rastit të mësipërm, -mbajnë kostumin e historisë, ndonse jo rreptësisht, më tepër ruajnë frymën e saj- e këtu vijmë te romane si Kështjella, Pallati i ëndrrave, Komisioni i festës apo Ura me tri harqe dhe vepra të tjera të Kadaresë. Në këto romane me lëndë nga historia, duke iu drejtuar shembëllimeve nga despotizmi oriental i perandorisë turke, Kadareja ka synouar zbulimin e mekanizmit të diktaturave në kohën tonë, në vendin tonë.
Ka dhe raste, si trajtimi i historisë nga rilindasit tanë dhe përgjithësisht nga romantikët, që arratiseshin në histori, në interpretimin subjektiv të saj, jo për t’i shpëtuar çensurës së kohës- siç ndodh shpesh me shkrimtarët nën regjime despotike- por për arsye të një frymëzimi romantik, ku historia shërben si ideologji kombëtare: t’u drejtohesh ngjarjeve të së kaluarës që të përgatisësh shpirtërisht bashkëkohësit, t’u ngresh atyre ndërgjegjen dhe krenarinë kombëtare me synime të qarta të atdhedashurisë.
Në cilën nga këto kategori futet vepra e Vath Koreshit? Do të ishte më e drejtë që të ndalnim në disa nga veprat që i cekëm më lart, për të dalë pastaj në një përfundim.
3.Poetika të postmodernizmit në prozën e V. Koreshit
Edhe nga sa thamë në parashtrimin e veprave me temë të shkuarën e afërt a të largët historike, te Vath Koreshi është e qartë prirja nga vepra epike të tilla. Po ashtu te Vath Koreshi është tashmë e njohur prirja për të gjetur tema nga vendet e Lindjes, nga historia e perandorisë osmane, por me romanin e fundit shkon edhe më tej, një arrati drejt filozofive e urtësive lindore të shekujve pesë dhe gjashtë para erës së re. Kjo (nga që autori është duke e vazhduar edhe sot), nuk bëhet me qëllim arratisjen në histori për t’i shpëtuar së sotmes, për t’i ikur censurës apo autoçensurës. Është një prirje e brendshme e talentit të tij. Umberto Eko në esenë “Ironia intertekstuale dhe nivelet e leximit” (Shih: Si shkruaj, bot. AIKD, Prishtinë, 2003, f. 77) flet për double coding – kodim i dyfishtë- për atë që vepra i flet njëkohësisht një publiku minoriar elitist dhe një mase të gjerë lexuesish për të cilët përdor kodet popullore. Këtu vijmë tek ajo që shumë vepra të Kadaresë si dhe veprat e Koreshit të viteve të pas ’90-tës hyjnë në letërsinë që shfrytëzon mjete dhe teknika të postmodernizmit. Ato kanë një veshje historike, por historia, kohëzimi në një epokë konkrete, është me gjasme, më shpesh i ngjan një gozhde, ku autori ka varur lëndën e romanit të vetë, lëndë e cila rreh t’u flasë të gjitha kohëve. Këtë shprehjen e “gozhdës” ia atribuojnë Aleksandër Dumasë, i cili lëndën historike në veprat e veta e përdorte shlirshëm për të ndërlikuar intrigën dhe për të rritur efektet gjatë leximit të romaneve, disa prej tyre, kyevepra të narratives së përbotshme (Eko, vep cit f.91).
Romani Ujku dhe Uilli mëton të jetë një palimpsest, fillon me fjalët e shkruara të një murgu mesjetar, si një tekst i lashtë i gjetur nga autori dhe që tashmë po ia paraqet lexuesit. Eko këtë truk e quan ironia intelektuale; ai e ka përdorur tek Emri i Trëndafilit, Kadare- te Ura me tri harqe. Një lexues i publikut të gjerë mundet që Ujku dhe Uillin ta lexojë si një histori nga e kaluara e largët e kishave dhe e klerikëve mesjetarë shqiptarë, por një nivel tjetër leximi do të na fliste për natyrën mëkatare të njeriut, për ujkun dhe për yllin, për tokësoren dhe qielloren që janë në luftë të përhershme brenda tij, për atë që nuk na e kanë fajin vetëm të tjerët, por edhe ne vetë që nuk jemi të pastruar nga e keqja, përkundrazi, e ndjellim në veten tonë dhe e shtojmë më tej.
- Një lexim i ri për dy romane
Ky ishte një kapërcim dhe zhvillim i talentit të Vath Koreshit nga theksimet bardhë e zi në shtjellimin e personazheve si në rastin e Dasmës së Sakos, ku beu është patjetër i keqi dhe Sakua viktima. Por pse kjo temë e përbuzjes dhe e poshtërimit të njeriut tek Dasma e Sakos? Mos vallë të poshtëruar, pa pronë dhe pa asnjë liri për të vendosur për vetveten, mos vallë po kështu ishin fshatarët e Myzeqesë edhe në kohën kur u shkrua romani? Një hamendje të tillë, -dhe pa i shkuar fare ndër mend autorit- një lexim të tillë, romani Dasma e Sakos ta sugjeron vetvetiu, në se i përqasim në thellësi kohët: kalimin e fshatarit nga “diktatura” e beut në diktaturën e proletariatit. T’i qasësh kështu kohët a nuk është për të qeshur? Por, në të dyja, a nuk qeshej e përqeshej hidhur dhe a nuk bujkërobërohej po njëlloj njeriu?
Më me kujdes mund ta ndjekim Haxhiun e Frakullës. Nga kritika e kohës, kur u shkrua vepra, ajo që Haxhiu u dha verbërisht pas bukurisë së huaj, kur e bukura dhe e mira janë vetëm në vendin tënd (!), u interpretuan si faj tragjik i tij. Kaq “politizueshëm” mund ta lexonim dhe sot: Haxhiu e haxhilerët e tjerë e pësuan se u dhanë pas filozofive lindore (Bashkimi Sovjetik, Kina). Tema e një dashurie që bje në trurin e një njeriu me forcën e errësimit e të mpirjes së plotë të tij, një dashuri ala Serembe, në romanin e Vath Koreshit përthyhet me mjedisin e errët që e rrethonte Haxhiun, me mungesën e çdo mundësie për afirmimin e talentit, mes njerëzish të konformuar me regjimin, mes poetësh bejtexhinj të konsumuar. Realizmi socialist na e rilindi në mënyrën e tij klasën e bejtexhinjve. Haxhiu është i riu i talentuar që nuk gjente dot rrugën e jetës, një poet në mundimin e pafund, në arratinë pas së bukurës, i paaftë për t’u përshtatur dhe që bje përfundimisht në greminën që ndan ëndërrën me realitetin, provincën me metropolet. Tragjika e personazhit, vështrimi subjektiv i jetës, vlerësimi i saj vetëm sipas rrugës së ndjenjës, theksimi deri në ekstrem i një vështrimi të tillë, e bëjnë atë një vepër të strukturës baladeske.
5.Një grua me të verdha…
Cila është koha e këtij romani? Lënda që na e ngërthen dramën në nyjet më të vrazhdëta e më të prekshme, vjen nga koha që jetuam dje dhe që vazhdojmë ta jetojmë sot. Ky është plani i parë, ai më i dukshmi, më reali si buka që hamë ne, unë, ju, të gjithë, si të vdekshëm njerëz që sot për sot frymojmë. Por ka dhe një lëndë tjetër: vuajtja. Ç’ kohë ka vuajtja, ç’fytyrë? Cila është ngjyra, thelbi, ç’emër ka vuajtja jonë, e gjyshit tonë, e katragjyshit tonë, e më tej se e katragjyshit, e njeriut pa komb, pa vend, pa rracë? A e kapim, e prekim dot atë, e vëmë ashtu përpara syve si një send të prekshëm për të gjithë njerëzit e për të gjithë kohët? Vuajtja në esencë është një lëndë trashendentale, e gjithëkohëshme, pavarësisht formave që merr në një vend a në një çast të dhënë. Ky roman fillon në pyjet e Budës, mbaron po në pyjet e Budës; mespërmes, si midis petëve të një ëmbëlsire, shtresohet lënda e butë, e rrokshme e kohëve që jetojmë. Interpretimi, vlerësimi bëhet nga një filozofi e lashtësisë dhe të duket se kjo perspektivë e së shkuarës, ku si në një ekran mbarten e zhvendosen të ngjarat e ditës, na japin një ngjyrë lashtësie e tejkohësie për gjithë romanin.
Në lexim të parë Një grua me të verdha në pyllin e Budhas, të lë përshtypjen se autori merret me fatin e rëndë të intelektualit në të djeshmen dhe në të sotmen. Në të vërtetë duke e mbajtur veprën në dy plane- në atë real dhe në atë fantastik- ky roman. shkruar si një monolog, me parimin e skenarit, por që sekuencat e shkurtëra nuk shënojnë lëvizjen e veprimit, por të ndjenjës dhe të mendimit, kjo vepër me dominim të disa simboleve si të natës, të ngjyrave ( e kuqja e verdha, e kaltra, e verdha) të zjarrit, të ujit është narrativa më poetike e autorit, ose me prirjen më të theksuar të meditimit dhe të ndjenjës. Siç orkestrohen dy planet, ai real me atë imagjinativ, po ashtu dinamizohen dhe kohët: koha e sotme, e djeshmja e afërt dhe kohëshpirt, koha absolute e shpirtit që, sipas autorit, mbetet e njëjtë, e gjithëkohëshme, e pandryshuar në kuptimin kalendarik, kronologjik, historik.
Vath Koreshi, duke shkuar nga një prozë e sofistikuar, në qilimin shumëngjyrësh të prozës së këtij romani ka gërshetuar shumë urtësi e filozofi. Ideal i së bukurës dhe i së urtës, në formën e simbolit të gruas me të vedha, në thëniet e tjera budiste, synon për një vetëpërmbajtje, për një vetëndërtim së brendshmi të njeriut, i ofron atij disa armë shpirtërore në përballimin e vuajtjeve dhe kjo përbën një qëllim autorial shumë fisnik për këto kohë kur po ndeshemi me ngjarje të parrëfyera dhe të padëgjuara në jetën e njeriut shqiptar. Ky njeri duke mbetur i zbrazët, i kapitulluar para së keqes, po shton krimin në familje, po shkon nga krimi total…mëkati origjinal i barbarisë përtej çdo gjurme qytetëruese.
Si ata që mendojnë- sipas atyre që u thanë në një promovim- se kemi të bëjmë me një vepër salloni dhe ata që e shohin atë vetëm si roman mbi fatin e intelektualit, të dy palët “kanë të drejtë”, po të kemi parasysh mendimin e U. Ekos se “lexuesi i nivelit të parë do të dijë çfarë do të ndodhë, kurse lexuesi i nivelit të dytë se si është rrëfyer ajo që do të ndodhë..Për t’u shndërruar në lexues të nivelit të dytë, duhet ta lexosh shumë herë atë (tekstin ), kurse shumë pjesë të tij duhet t’i lexosh përgjithmonë, herë pas here, deri në pakufi” (U. Eko, vep e cit. f.89)
6.Përfundime
Siç vërehet, proza e V. Koreshit vjen duke u pasuruar në poetikën e romanit, sipas modeleve të teknikave të postmodernizmit. Kjo duket dhe në gjerësinë e linjave, në arkitekturën e veprave, në shtrimin e personazheve e në planet rrëfimore. Në përfundim: në se Dasma e Sakos nuk hyn fare në veprat me temë historike, Balada e Kurbinit dhe Haxhiu i Frakullës kanë elemente të ngjarjes, të mjedisit dhe të psikologjisë që të çojnë në histori; vepra si Ujku dhe Uilli, Një grua me të verdha, Kanomea, janë në shtratin e letërsisë së sotme bashkëkohore, postmoderne, si për nga problematika filozofike, për nga mjetet e poetikat e rrëfimit, si dhe për përthyerjet e mendimit dhe të filozofisë që përçojnë.