VEPRAT E KADARESË, SHKËNDIJË LIRIE NË TERRIN TOTALITAR

Intervistë me José Carlos Rodrigo Breto, autorin e librit “Ismail Kadare: Stratagjema e madhe” nga BIDATZ VILLANUEVA.

Romanet e Kadaresë, ku ndërthuren rishkrimi i miteve të traditës klasike, gojëdhënat popullore, historitë përrallore dhe personazhet e kallura në botë të ndërlikuara dhe origjinale, ku mund të shihen gjurmët e Dantes, Kafkës, Servantesit, Homerit apo Eskilit, e bëjnë këtë autor shqiptar një nga shkrimtarët më të rëndësishëm të shek. XX, dhe krijimtarinë e tij letrare një nga më vendimtaret e këtij fillimshekulli. Kjo intervistë do të na bëjë të mundur ta njohim akoma më tepër shkrimtarin e madh shqiptar.

Ti i quan veprat e Kadaresë si një shkëndijë lirie në “gjirin e territ totalitar”. Çfarë do të spikatje prej veprës së tij?

Vepra e Kadaresë është një luftë e pareshtur për të arritur botimin, duke iu kundërvënë politikës së Regjimit, madje herë-herë duke vënë në rrezik edhe vetë jetën e tij. Prandaj ai thur strategjinë e vet për t’ia hedhur censurës. Tirania e Hoxhës vuri në lëvizje një Stratagjemë të Madhe mashtrimesh, gënjeshtrash e krimesh dhe, që të mund ta kallëzonte këtë në veprat e tij, Kadareja e pa veten të detyruar të thurte një poetikë të mirëfilltë rezistence, për të cilën bën fjalë eseja ime. Romanet e Kadaresë nuk janë vetëm një ushtrim i zgjuarsisë letrare, por gjithashtu janë edhe një shembull i dredhive dhe hileve me anë të të cilave mund t’ia hedhësh një censori. Gjetja e modeleve klasike për t’i portretizuar këto situata të ndaluara, e shndërron veprën e Kadaresë në një ese të përhershme mbi atë çka na bën njerëzorë, duke vënë në skenë, me stilin e Shekspirit, Dantes apo Servantesit, personazhe të paharrueshme, të cilët, shpesh herë, na përfaqësojnë të gjithëve.

Mund të themi se Kadareja e ka përdorur letërsinë si një armë politike?

Jo saktësisht politike. Mua nuk më pëlqen asnjë lloj letërsie politike apo e komprometuar, besoj se një gjë e tillë përfundon duke e kalbur xunkthin e cilësisë letrare. Letërsia e Kadaresë, thënë më mirë, është një letërsi rezistence. Rezistence ndaj një situate kriminale dhe krimit të Shtetit. Ai ka nevojë të shprehet dhe të rrëfejë gjëra të rrezikshme që në Shqipërinë e Hoxhës nuk pranohen. E vërteta është se Kadareja kufizohet të shkruajë, ose të përpiqet të shkruajë me normalitet, në vendin më jonormal në botë: këtu qëndron rezistenca e letërsisë së tij. Pastaj, e lexuar prej të tjerëve, kjo rezistencë që është produkti i nevojës për frymëmarrje dhe për t’u shprehur, mund të merret si një armë politike, por kjo tashmë ndodh në këndvështrimin e interpretimit, jo në zanafillën e krijimit të veprave, të cilat, më shumë sesa nevojës për kundërshtim, i binden nevojës për t’u shprehur lirisht. Ama është e qartë, përpjekja për të krijuar lirisht në atë Shqipëri, detyrimisht, ishte ushtrimi i kundërshtimit, i rebelimit. Dhe, së fundmi, gjithashtu i rezistencës politike.

Ti e nis librin duke treguar lidhjet që ekzistojnë mes Shqipërisë dhe Luftës civile spanjolle; domethënë, përmend luftëtarë shqiptarë që luftuan në anën e republikanëve. A është më e ngushtë nga ç’mendohet marrëdhënia mes dy vendeve?

Ç’është e vërteta, ne në Spanjë dimë shumë pak për Shqipërinë. Përkundrazi, ata po e kanë një imazh të spanjollëve, kjo, në një pjesë të mirë, falë letërsisë. Shkrimtari Petro Marko ka shkruar një roman për ato Brigadat Ndërkombëtare me të cilat luftoi në betejën e Qytetit Universitar, dhe e titulloi veprën në spanjisht: “Hasta la vista”. Një shprehje me të cilën, ende edhe sot, disa shqiptarë tashmë të moshuar të befasojnë sapo marrin vesh që je spanjoll.
Pastaj është imazhi që kemi ne për Shqipërinë, që për shumë njerëz është një vend i mbyllur dhe që për shumë kohë qe kokëfortësisht komuniste. Shumë prej nesh, për një kohë te gjatë, kemi pasur përshtypjen e një Shqipërie që Kadareja ka dashur të na japë në veprat e tij, ku shkrimtari, neve që e kemi lexuar, na e ka ndërtuar imazhin kombëtar të atij vendi nëpërmjet letërsisë së tij; ç’është e vërteta, gjithmonë kishim besuar se qasja më e madhe mes dy vendeve gjendej tek ai pirati që suri rob Servantesin, i quajtur “Mami shqiptari”.

Kadareja kërkoi strehim në Francë. Ti gjithashtu përmend edhe romane që në Shqipëri u censuruan, pasi vinin në dyshim pushtetarët. A ekzistojnë sot, ashtu siç thua ti, romane “të papërshtatshme” si ato të asokohe?

Patjetër. Çdo roman që përmban një të vërtetë letrare të sinqertë mbi këtë botë ku jetojmë, vetvetiu është një roman i papërshtatshëm. Ai shënjestron drejtpërdrejtë disa ligësi që vazhdojnë të qëndrojnë në gji të shoqërisë, sepse ashtu e duan pushtetarët. Këtyre pushtetarëve nuk u pëlqen aspak që të dalë në dritë Stratagjema e Madhe që kanë ngritur. Ata parapëlqejnë që ne t’i mbajmë sytë tjetërkund, por kryesisht letërsia është ajo që merr përsipër detyrën t’i zbulojë ato dredhi, shpesh herë me rreziqe të mëdha për ata që e shkruajnë. Të jesh shkrimtar në Rusinë e Putinit, është tejet e vështirë, ose në Shtetet e Bashkuara aktuale, ku po ngrihen zërat kundër Trampit dhe jo pa reprezalje. Edhe pse me vështrim të parë mund të mos duket kështu, të shkruash, varet se çfarë, në disa vende që pandehen demokratike, mund të sjellë pasoja të padëshiruara. Përshtypja e lirisë është kaq, thjesht një përshtypje, të cilën ata gjithashtu duan të na krijojnë; e gjithë kjo është pjesë e atij Mashtrimit të Madh që vazhdon të zgjasë në kohë. Të jesh shkrimtar, me mish e me shpirt, do të thotë vizatosh në ballë një shënjestër, një element tejet i rrezikshëm dhe aspak i këshillueshëm.

A ngjallin kërshëri te shoqëria jonë, Shqipëria dhe historia e saj? Apo vepra jote mund të shërbejë si nxitëse për këtë gjë?

Shqipëria po nis të zgjojë një interes turistik te spanjollët. Me t’u gjendur atje, përplasja kulturore është aq e mahnitshme sa udhëtarët kanë nevojë të dinë më tepër për historinë e atij vendi; Shqipëria është një vend që ka nevojë t’i shpjegohet udhëtarit dhe në atë çast zë fill interesi për kulturën dhe për letërsinë shqiptare. Çdokush që udhëton në Shqipëri nuk i reziston dot kërkimit, më pas, shpjegimeve për gjithçka i kanë parë sytë. Kësisoj, pak nga pak, ngjallet interesi për Shqipërinë dhe, patjetër, shpresoj që eseja ime të jetë një ndihmë sado e vogël. Pamja e Shqipërisë që paraqes unë në libër është një pamje reale e asaj çka unë kam parë atje; bëhet fjalë për një vend që përpiqet të modernizohet me hapa të mundimshëm, ndërsa në të bashkëjetojnë traditat më rrënjësore. Kjo krijon situata vërtet joshëse dhe kërshërindjellëse. Shpresoj që ata lexues, të cilët nuk kanë qenë kurrë në Shqipëri, ta shkojnë në mend një vizitë në këtë vend pasi ta lexojnë esenë time. Padyshim, do të më pëlqente të isha një shtysë e marrëdhënieve hispano-shqiptare.

Përpos kësaj, Kadareja ishte ai që të shtyu ta vizitoje Shqipërinë. Çfarë zbulove atje? A të ndihmoi ta kuptoje më mirë autorin?

Udhëtimi në Shqipërinë e Kadaresë ishte thelbësor, domethënë, në Shqipërinë e romaneve të tij dhe në Shqipërinë e vegjëlisë së tij: në qytetin e tij të lindjes, Gjirokastër. Duke e vizituar atë qytet aq të bukur, por aq të ashpër, të thiktë e të gurtë, e kupton akoma më mirë botën imagjinare të shkrimtarit dhe ngjyrimet e prozës së tij. Unë, jo vetëm në qytetin e lindjes së Kadaresë, zbulova atë Shqipërinë që shfaqet në veprat e tij, veçanërisht në Tiranë, e cila e ka një këmbë në shkuarën dhe tjetrën në të ardhmen. Qe një vizitë e paharrueshme që kam dëshirë ta përsëdyt, sepse pata rastin, dhe kjo qe gjëja më e mirë, të endesha në skenarin e romaneve të Kadaresë sikur të isha duke jetuar në një dioramë të veprave të tij; kjo, për studiuesin e kujtdo shkrimtari, është një privilegj i rrallë.

Çfarë ka nënkuptuar Kadareja për ty?

Për mua, zbulimi aq fatlum i Kadaresë, nënkuptoi pajtimin me Letërsinë e Madhe, vërtetimin se është e mundur të krijohet një vepër e pashoqe në kushtet më të papërshtatshme, dhe më shtyu të bëhesha krahasues. Për një pjesë të mirë të asaj çka jam si krahasues, i detyrohem Kadaresë dhe rrjetës së ndërlikuar të lidhjeve që ai ka vendosur me vepra të tjera, me mite dhe me botë imagjinare, të cilat shfaqen në romanet e tij. Për mua, Kadareja qe, në një moment vendimtar, kthimi te krahët e letërsisë, rizbulimi i dashurisë për librat, madje rikthimi në universitet për të studiuar një degë të re; prandaj i detyrohem, këmbë e krye, kthimin tim në krahasues. Një pjesë të madhe të gjithë këtij detyrimi, jam munduar ta kthej dhe t’ia kthej me këtë ese, e cila thelbësisht është një ushtrim i letërsisë së krahasuar.

Përktheu nga spanjishtja Erion Karabolli/exlibris/
Marrë nga: https://www.todoliteratura.es/…/jose-carlos-rodrigo-breto:-… (E martë, 20 nëntor 2018)