Anisa MARKARIAN: ELIZA DHE RIPSIMÉ

Ելիզա եւ Հրիփսիմե

(ELIZA DHE RIPSIMÉ)

– Shkolla Dentare kishte pothuajse në çdo qytet francez, – tregoi babi. – Mund të kisha studjuar në Paris, në Lion, në Bordo… Por zgjodha Marsejën. A e dini përse? – iu drejtua miqve që na kishin ardhur për vizitë, ndërsa më bënte një shenjë të shpejtë me krye që nënkuptonte: «ti mos fol».
E dija përmendësh historinë e, megjithatë, e ndiqja çdo herë me të njëjtën kureshtje. Sa më shpesh e tregonte babi, aq më shumë gufohej brenda meje shpresa naive se, më në fund, ngjarja do të shtjellohej siç e dëshironim ne. (Edhe sa herë duhej ta tregonte që të ndodhte vërtet?)
Mysafirët e kishin zakon të rrinin gjatë. Dëgjonin e ridëgjonin peripecitë e jetës së tim eti të rrëfyera me shqipen e tij të pastër, pothuajse pa theks të huaj. Fakti që ishin në prani të një dëshmitari të drejtpërdrejtë të gjenocidit armen u krijonte përshtypjen se po shfletonin një libër historie. Sa të çmuar, aq edhe të hidhur…
– Në ç’vit shkove në Francë, doktor? – pyeti njëra nga gratë e pranishme.
Përveç këshilltarëve të lagjes, punonjësve të shërbimeve komunale dhe funksionarëve të shtetit, askush nuk e thërriste «shoku Agop». Më të shumtët i drejtoheshin me «doktor». Të tjerët, ata që e njihnin që përpara çlirimit, miqtë e familjes, mikeshat e sime mëje dhe fqinjët, e thërrisnin «zoti Markarian».
– Jo, jo, mos na e ndërro muhabetin, – ndërhyri burri zeshkan me origjinë armene që ishte ulur përballë saj. – Na trego, të lutem, arsyen përse zgjodhe Marsejën, baron Markarian. (Në armenisht, baron do të thotë zotëri.)
– A rrini për darkë? – propozoi ime më. – Pa shumë salltanete! Një sallatë me domate, japrakë me gjethe rrushi nga hardhia e shtëpisë e një gotë uzo…
– Mirë, të faleminderit, veç mos na ndërprit më, më qafsh! – ia ktheu bashkëshortja shqiptare e armenit.
E dija shumë mirë përse ndërhynte ime më. Për t’i lënë kohë babit të merrte veten. Vazhdimi i rrëfimit do t’i ishte i mundimshëm…

* * *

Kishin arritur në Alep pas gjashtë muajsh marshimi rraskapitës. Vetëm disa ndalesa pak ditore, aty-këtu, nëpër kampet e sajuara me tenda e çadra fushimi të përzhitura nga dielli a të rrënuara nga breshëri. Etapë pas etape, përpara se karvanët të riviheshin në lëvizje, oficerët turq që udhëhiqnin forcat e ngarkuara të shtynin armenët drejt shkretëtirës bënin përzgjedhjen e marshuesve. Të sëmurët i linin në vend pa ushqime e pa strehë; vajzat më joshëse i vinin mënjanë për ushtarët; djemtë e burrat i torturonin me mënyrat më çnjerëzore e më poshtëruese.
Të dëbuar familjarisht, në Alep kishin mbërritur vetëm fëmijët Markarian. Pesë motra e vëllezër jetimë. Prindërit i kishin humbur rrugës për shkak të epidemisë së tifos. Vdisnin me dhjetra e qindra, ditë për ditë. I varrosnin pa ceremoni në gropat e përbashkëta që hapnin më të shëndetshmit e karvanëve. Kishte gërmuar edhe im atë, me duar e me thonj…
Ishte i pari i fëmijëve, 17 vjeç e gjysmë. Hajganushi, motra e madhe, ishte 2 vjet më e re se im atë. Pastaj vinte i vëllai, Kazarhosi, 11 vjeç, dhe dy motrat më të vogla, Eliza 7 vjeçare dhe Ripsimé, 3 vjeç. Vetëm 3 vjeç! Shpesh kam mbyllur sytë dhe e kam përfytyruar gjatë marshimit. Herë të mbartur hopa nga e ëma, herë kaliqafë të atit… Pas vdekjes së tyre e gjer në fund të marshimit, herë mbi supet e vëllait të parë, herë në pëqi të motrës së madhe, herë të tjera për dore me motrën apo vëllain e vogël… Përpara, përpara! Drejt humbëtirës! Arrinte vallë ta kuptonte mynxyrën në të cilën qe përfshirë pafajësisht?

* * *

– Sa kohë qëndruat në Alep? – pyeti e ftuara e parë.
– Pothuajse 1 vit, – u përgjigj babi. – Ishte periudha e fundit e… lumtur. Ndonëse na trajtonin më keq se kafshët… Ishin muajt e fundit bashkë. Ne të pestë sëbashku, e kam fjalën.
– Hajde, bujrëm! Mos prisni t’ju servir unë. Secili mbush pjatën e vet, – i nxiti ime më të ftuarit kur zunë vend rreth tryezës së bukës.
– Po pastaj, doktor?
– … Pastaj…
– Bëjmë çin-çin, një herë! Ja, mirë se na erdhët!
E ngritur në këmbë për të nderuar miqtë, ime më trokiti gotën me uzo ku notonin dy kubikë akulli së pari me atë të së shoqes së armenit e pastaj edhe me të tjerët.
– Mirë se ju gjetëm!
Heshtje. Askush s’guxonte të rilidhte bisedën e ndërprerë. Vetëm im atë e kishte atë të drejtë.
– … Nuk kisha rrugëdalje tjetër, – tha babi, kryerrëzuar.
Nuk ia shihja sytë. I vështroja veç nofullat që i krikëllinin nga të shtrënguarit.
– Hokis, Agop! – e butësoi mami dhe i përkëdheli supin.
– E mendoj dhe e rimendoj çdo natë përpara se të më zërë gjumi… Ishte zgjidhja e vetme. Përndryshe…
– Bëre shumë mirë, babi!
– Baron Markarian, e ke fjalën për…?
– Po. Për Elizën dhe Ripsimenë. Ua besova motrave-infermiere të Kryqit të Kuq. I regjistrova në Jetimoren e Alepit. Po të kishin vazhduar marshimin me ne drejt shkretëtirës Der Zor, s’do të kisha mundur t’i ushqeja e t’i rrisja… Më kuptoni?
– Ajo, ajo! (Ajo në armenisht do të thotë po.)
– Të kuptojmë e të japim plotësisht të drejtë, doktor.
– Hera e fundit që e përqafova Elizën…

* * *

Im atë mbërriti në Marsejë në prill të vitit 1926 së bashku me një grup të rinjsh armenë të nisur nga Turqia për të kryer studimet në Francë. Prej tyre, vetëm tre qëndruan me të në Marsejë. Të tjerët vazhduan udhëtimin me tren kush drejt Parisit, kush drejt Lionit, Grenoblës apo Bordosë.
E njihja arsyen përse kishte zgjedhur të studionte pikërisht në atë qytet.
Pas një numri të pallogaritshëm letrash drejtuar shoqatave të Kryqit të Kuq anembanë botës për të ditur se ku ndodheshin motrat e tij të vogla, (ndërkohë që punonte si shegert pranë studios së një dentisti armen në Stamboll dhe frekuentonte shkollën e mesme dentare), pas 7 vjet kërkimesh, më në fund, kishte mbërritur lajmi i shumëpritur! Kryqi i Kuq Francez e njoftonte se Ripsimé Markarian figuronte e rregjistruar në një nga jetimoret për fëmijët armenë që u kishin mbijetuar masakrave të gjenocidit, në Marsejë.
– Në vitin 1925, Ripsime ishte vetëm 13 vjeç, – tha babi. – Ende e vogël për të jetuar vetëm. Ndërsa Eliza, mendova, si më e madhe në moshë, ndoshta do të ishte fejuar apo martuar…
– E drejtë! Edhe…?
– Për 1 vit rresht, i kam postuar çdo javë nga një letër në adresën e jetimores, por s’mora kurrë përgjigje.
– Dhe u nise vetë… – plotësoi ime më.
– Ajo, hokis.
– Uuuhh, lotët rrëke… Ehh, ç’na bëre, doktor! – shfryu shoqja e mamit.
– Ju lutem, vazhdoni! – e nguci gruaja e armenit.
– A të njohu? – pyeti i shoqi i saj. – E le kalama dhe e gjete…
– E ka njohur Eliza, them unë! – hamendësoi e para. – Me doemos!
– Eliza?! Jooo… A nuk na tregoi pak më parë që e kishte përqafuar për të fundit herë në Alep?
– Eeee! E tha për të na lënë ne pezull. Apo jo, doktor?
– Kanë mbetur edhe ca japrakë, – vërejti ime më. – Duhen mbaruar se bajatosen pastaj. Afroje pjatën! – iu drejtua armenit, por tjetri i la të kuptonte që ishte ngopur. – Hajde, e dashur! – iu kthye shoqes së vet, por as ajo nuk pranoi. – Mos ma ktheni dorën, se s’më martohet goca! Dëgjuat?
– I haj unë, veç ulu tani që të dëgjojmë fundin e historisë. Aman, më qafsh! – iu lut gruaja tjetër.
– Po, po, më fal!
– I kërkova në të gjithë Marsejën për 6 muaj rresht, – rrëfeu babi. – Vizitova të gjitha jetimoret, botova lajmërime nëpër gazetat e qytetit, takova armenë që na njihnin familjarisht, por…
– Dhe…? Nuk i gjete në adresën ku të kishin thënë?
– Në atë jetimore kishte qenë vetëm Ripsimeja. Por, një vit më parë, papritur e pa kujtuar, ishte larguar pa lënë gjurmë.
– Jooo?!

* * *

Ngjesha kurrizin pas shpinës së karriges e pështeta fytyrën në pëllëmbët. Duhej të isha plotësisht e përqëndruar për të mos humbur as edhe një fjalë. Tani vinte pjesa më e bukur e rrëfimit. Herën e parë që e kisha dëgjuar kisha harruar të merrja frymë për një çast. U ngjante paksa përrallave që më tregonte teta Ita. E megjithatë, ishte e vërtetë. Me kalimin e viteve m’u krijua bindja që gjërat do të kishin shkuar saktësisht siç kishin ndodhur, edhe pa pjesën përrallore të rrëfimit. Por, s’mund ta fshija nga mendja. Përkundrazi, fakti që ajo pjesë ekzistonte, ma bënte pjesërisht të pranueshëm edhe fundin e padëshirueshëm.
– Në sheshin përpara Shkollës Dentare, kishte ngritur tendën një fallxheshë turke, – tregoi im atë. – Hidhte fall me letra, lexonte filxhanin e kafesë dhe vijat e dorës…
– Uuuhh, mishi puprra, puprra, doktor! Shko e mos u bë bestyte, pastaj.
– Shshttt!
– Shokët e mi të kursit i bënin vizitë pothuajse çdo javë… Sidomos në kohë provimesh. … Më në fund, më bindën edhe mua të shkoj.
– Bravo!
– Ju betohem që kam shkuar në mosbesim të plotë. Ashtu, kot, për eglendisje.
– Po, po!
– Foli vetëm ajo, në turqisht. Ti kërkon 2 femra, më tha. E vogla është prapa kurrizit tënd; mjafton të kthesh kokën dhe e sheh. Të madhen, mos e kërko këtu. Ka kapërcyer oqeanin me vapor…

* * *

Ishte bërë vonë. Të mëdhenjtë më dërguan në shtrat ende pa mbaruar rrëfimi. U binda pa as më të voglin rebelim. Do të më zinte gjumi duke përfytyruar shëtitjen rrugëve të Marsejës, dorë për dore me babin, në kërkim të hallës së vogël. Ecja me kryet të kthyer mbrapa…
– Ripsimé!!!
– … Եղբայրս եք?! (Mos je im vëlla?)
Një vajzë 14 vjeçare me uniformën shkollore zbriste me vrap shkallaret e gurta të rrugëzës prapa fabrikës së qirinjve ku im atë punonte mbrëmjeve për të paguar studimet. Në të njëjtën kohë, unë dhe babi i ngjitnim ato shkallare…
Për 1 vit rresht, kishin përshkuar secili të njëjtën rrugëz, por nuk ishin ndeshur kurrë. Sepse asnjëri nuk e kishte kthyer kokën pas?
Kishte ikur nga jetimorja për të jetuar në familjen e shoqes së saj të ngushtë armene që e kishin adoptuar si të ishte bija e tyre.
Tre vjet më vonë, falë Kryqit të Kuq Ndërkombëtar, im atë do të mësonte që Eliza ndodhej në Nju Jork e punonte si gazetare. Fillimisht, bashkë me shumë moshatarë të tjerë jetimë armenë, kishte zbarkuar në Puerto Madero të Argjentinës e kishte jetuar në një jetimore në rrethinat e Buenos Aires për pothuajse 6 vjet.
Me të marrë letrën e parë nga vëllai i madh që i tregonte i përmalluar peripecitë e tij, të Hajganushit dhe të Kazarhosit gjatë qëndrimit në Der Zor dhe i jepte lajmin e gëzuar që ishte bashkuar me Ripsimenë në Marsejë, iu përgjigj se dëshironte të takoheshin sa më parë.
Por jeta kishte vendosur ndryshe – nuk mundën të takoheshin më kurrë për së gjalli.
Brenda letrës, foto e saj në një studio fotografike, një libër në dorë. «Vëllait tim të shtrenjtë Agop, me dashuri. Eliza».

Please follow and like us: