Vepra e poetit martir, Genc Leka (6)

FJALË TË RRALLA DHE SHPREHJE FRAZEOLOGJIKE NGA RRETHI I LIBRAZHDIT

Mbledhur nga Genc Leka, bashkëpunëtor i Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë Tiranë

1963–1975

Redaktor: Prof. Emil Lafe

Redaktimi letrar dhe përgatitja për botim: Albana Qosja

NDERIM PËR GENC LEKËN

Nuk e kam njohur kurrë nga afër Genc Lekën, por emrin ia kisha dëgjuar si një nga bashkëpunëtorët më të zellshëm e më premtues të Institutit të Historisë e të Gjuhësisë, i cili në vitin 1972 u nda në dy institute të veçanta: Instituti i Gjuhësisë e i Letërsisë dhe Instituti i Historisë. Këto dy institute kanë pasur një aktiv të gjerë bashkëpunëtorësh, që gjurmonin, mblidhnin e studionin fjalët e shprehjet popullore, letërsinë gojore popullore, doket e zakonet në krahina të ndryshme, elemente të tjera të kulturës shpirtërore e materiale të popullit tonë. Herë pas here ata vinin në Institut, me ndonjë çantë të vjetër, ku mbanin fletoret e tyre të shënimeve dhe gjithçka tjetër, hynin nëpër zyrat me druajtjen e zakonshme që të pushton, kur e di që aty është Olimpi i shkencës albanologjike me Perënditë e tij, siç na janë dukur neve të gjithëve profesorët tanë të Universitetit, që na morën më pas për dore në hapat tanë të parë në rrugën e vështirë të kërkimit shkencor. Në kohën kur Genc Leka filloi bashkëpunimin me Institutin e Historisë e të Gjuhësisë dhe deri në fundin e tij tragjik e të dhimbshëm, i jepej rëndësi e madhe masivizimit të shkencës dhe krijimit të bërthamave shkencore në rrethe. Në raportet e analizave vjetore të punës, masivizimi i shkencës zinte një vend të veçantë, vlerësohej puna e bashkëpunëtorëve, përmendeshin më të dalluarit dhe shtroheshin detyra për t’i shtuar radhët e tyre dhe për të ngritur në një nivel më të lartë kualifikimin e tyre shkencor. Zhvilloheshin edhe aktive ose analiza të veçanta për masivizimin e shkencës. Në këto raste kam dëgjuar edhe emrin e Genc Lekës, si një ndër bashkëpunëtorët tanë të dalluar. Por vetëm këtë vit pata rastin të njoh punën e tij dhe vetë autorin e saj përmes kësaj pune të bërë me një përkushtim mallëngjyes për gjuhën shqipe si thelbi shpirtëror i Shqiptarësisë, si shprehje simbolike e kombit dhe e atdheut. Duke punuar për ta përgatitur për botim atë pasuri të mrekullueshme që Genci ka mbledhur për dymbëdhjetë vjet, siç shkruan dhe vetë, ngamendja dhe zemrat e njerëzve me të cilët jetoi e punoi, të cilëve unjohu mençurinë e zemërgjerësinë, herë-herë më janë përlotur sytë, kur e përfytyroja përpara togës së pushkatimit, atë natë të 17 korrikut 1977. Bashkë me Genc Lekën dhe Vilson Blloshmin atë natë ishte vrarë edhe besimi, që na pëlqente t’ia ushqenim vetes, se atdheu ynë po ecte në rrugë të mbarë. Dënimi dhe pushkatimi i dy djemve të Bërzeshtës në lulen e rinisë nuk u popullarizua, nuk u organizuan mbledhje “për të demaskuar veprimtarinë e tyre sabotuese e armiqësore”, nuk u kërkua “të solidarizoheshim” me “dënimin e tyre të merituar” dhe të ishim vigjilentë. Ngjarja megjithatë u mor vesh e u përhap mbytur-mbytur, një fjalë sot, një fjalë nesër. Nuk ishte asnjë fakt të besueshëm për “fajin” e tyre. U mor vesh se ata ishin viktima krejt të pafajshme të çmendurisë së luftës së klasave, që kishte pushtuar trurin e shtetit. Truri i shtetit kishte mprehur shpatën. Shpata e tij qëndronte pezull kudo, mjerë kujt i binte mbi krye. Jeta, sa vinte, bëhej më pa shije. Atmosferë inkuizicioni.

Kur lexon fjalët dhe shprehjet që Genc Leka ka mbledhur nga ata njerëz të mirë e të thjeshtë me të cilët punoi e ndjeu gëzimin e punës, kur lexon letërkëmbimin e tij me prof. Androkli Kostallarin, të del përpara një djalë i ri i mençur e shumë i edukuar, i mbrujtur me pasionin e mësuesisë dhe me dashurinë për fjalën shqipe nga mësuesit e tij të palodhur në të mirënjohurën shkollë pedagogjike të Elbasanit. Të del përpara një djalosh plot shpresa e dëshira të larta, që përpiqet të mësojë e të mësojë sa më shumë, që e ndien si detyrë të tijën që veç punës si mësues, të bëjë diçka me vlerë për gjuhën shqipe, të vërë edhe ai disa gurë, qoftë edhe të vegjël e të palatuar mirë, pranë atyre gurëve të patundshëm të mjeshtërve të mëdhenj të gjuhës shqipe. Dhe Genci nuk bëri pak. Fjalët e mbledhura prej tij pasuruan jo vetëm Kartotekën e Leksikut të Shqipes (fatkeqësisht sot e pashfrytëzueshme), por edhe “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” (1980), për të cilin kam pasur edhe unë nderin të punoj si njëri nga katërmbëdhjetë hartuesit e tij. Duke kaluar nëpër duar mijëra e mijëra skeda, kam kuptuar atëherë sa e dobishme dhe e pazëvendësueshme ka qenë puna e mbledhësve të fjalës së popullit, puna e Genc Lekës dhe e shokëve të tij. Në letërkëmbimin e Gencit me Institutin më ka tërhequr vëmendjen, ndër të tjera, këmbëngulja e A. Kostallarit për të kërkuar sqarime lidhur me fjalën albër dhe gjithashtu shpjegimet e hollësishme të Gencit lidhur me kuptimet dhe përdorimin e kësaj fjale. Sipas këtyre shpjegimeve, kuptimet e fjalëve albër, albërishtë u sqaruan më mirë dhe ato u përfshinë për herë të parë në “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe”.

Në punën e Genc Lekës si mbledhës e studiues i fjalëve dhe shprehjeve popullore, vërehet se ai hap pas hapi zgjeroi njohuritë e tij shkencore në fushën e gjuhësisë dhe, po të mos ishin hijet e zeza të mëkateve klasore, që nuk i kishte bërë kurrë, ai do ta kishte vendin në mes nesh, në Institutin e Gjuhësisë. Por mbi fillin e jetës së tij ra egërsisht dhe e pamëshirshme shpata e mprehur “që u rrinte armiqve te koka”. Genc Leka nuk ishte armik. Ai ishte njeri i punës, i virtyteve të larta morale. Ai dinte të çmonte edhe të mirat që pati ajo kohë, veçanërisht në shkollimin masiv të fëmijëve deri në skajet më të largëta, në shkundjen e pluhurit të prapambetjes mendore të njerëzve, në ngjalljen e shpresave të mëdha për ditë më të mira, ashtu siç ka ditur të ndrynte brenda vetes edhe brengat e tij për prangat e padukshme që e mbanin të mbërthyer shpirtërisht, derisa një ditë iu hodhën prangat e hekurta. Genc Leka është një dëshmor i gjuhës shqipe. Ai do të mbetet i paharruar. Unë falënderoj rastin dhe miqtë e mi Sadik Bejko e Bedri Blloshmi, që më dhanë mundësi të bëj një detyrë të vogël njerëzore ndaj njërës prej viktimave më të dhimbshme të luftës së klasave.

Prof. Emil Lafe, Tiranë, shtator 2009.

DY FJALË*

Një dorë fjalësh e shprehjesh frazeologjike. Ja më në fund fryti i thjeshtë i një pune, duke u endur poshtë e lart te ky vend plot gjurmë, që të çojnë deri në thellësitë më të largëta të lashtësisë. E ndoshta, mjeshtërve të thesarit gojor të popullit do t’u duhet një punë shumë e madhe për t’i bërë këto fjalë e shprehje të vlefshme për gojën e brezave të ardhshëm! Këtë dorë fjalësh e shprehjesh të mbledhura nga goja e popullit, në krahinë dhe jashtë saj, jam munduar ta pasqyroj ashtu siç duhet, me sa më pak të meta dhe mbi të gjitha t’i qëndroj besnik folësit, qoftë nga ana e shqiptimit të fjalëve apo shprehjeve, ashtu edhe nga ana kuptimore e tyre, në raste të ndryshme të të folurit. Siç do të shihet, në këtë material numri i fjalëve si kategori leksiko-gramatikore të ndryshme, është i paktë dhe më tepër zënë vend shprehjet frazeologjike, të cilat jam munduar t’i paraqes ashtu siç i kam dëgjuar gjatë bisedave të lira nga persona të moshave të ndryshme. Fjalët dhe shprehjet e mbledhura i kam renditur sipas alfabetit (për këto të fundit, kam paraqitur fjalën e parë të shprehjes sipas radhës alfabetike) dhe sipas kohës kur janë renditur në bllokun e vogël të xhepit. Kjo dorë e vogël fjalësh le të jetë vazhdimi i një pune të thjeshtë, filluar 7 vjet më parë, dhe guri i parë në themelin e veprës së ardhshme pa emër të një fjalëmbledhësi të thjeshtë, në gurrën e pashtershme të gjuhës amtare!

Genc Leka, Bërzeshtë, më 4 tetor 1970.

SHKURTIMET

f . emër femëror

fraz. shprehje frazeologjike

emër mashkullor
mbiemër

ndajf. ndajfolje

num. numëror

onomatop. fjalë onomatopeike

pasth. pasthirrmë

përem. përemër

shumës

vet. vetëm

kal. folje kalimtare

jokal. folje jokalimtare

fol. folje

pës. trajta pësore

fig. kuptim i figurshëm

lidh. lidhëz

euf. eufemizëm

vetv. folje vetvetore

Açósh ndajf. përem. Ashtu, asi(sh), nga ato, të tillë si ai.

Açosh qi don ti, nuk kam! Açosh djali s’kam pa. Açosh pune mos baj. Açosh, açosh merr edhe ti.

(Zdrajsh, Çermenikë, 1963). Afíj|e, -a f. sh. -e. Spiun, njeri që kërkon të prishë punë në një çështje të caktuar, në dëm të një tjetri. Patjetër të ka ngatërrue ndonji afije, që s’ja dole në krye të kësaj pune. Ai i dikton (zbulon, pikás) afijet. (F. Fixha, Zdrajsh, 1964) .Alét, -i m. sh. -e. Veglat, mjetet e punës (sharra, çekiçi, kosa, drapri, sqepari etj.), quhen në përgjithësi aléte. Aletet e mira bëjnë edhe punë të mirë. Po kërkonte një alet në dollap.

Ësht’ Aliu, s’është Aliu. fraz.

Përdoret kur tregohet një farë pasigurie në gjykimin e një çështjeje të caktuar. Mor po un’ e pashë për rrëshqit, por nuk më ngjau si ai; më doli si ai që tha, ësht’ Aliu, s’është Aliu nji herë motit. (MustafaGrepi, 60 vj., maj 1970).

Allamaçálla ndajf. Me shumë zhurmë e fjalë, në rrëmujë e sipër. Përdoret p.sh. kur njerëzit nuk merren vesh shtruar, por përpiqen të flasin kush e kush më shumë e me zë më të lartë. U ba sherr i madh; jo ti, jo unë, ti e more, unë s’e dinja, allamaçálla, ma n’ fund u ndamë dhe sherri u shua. (Tefo Blloshmi, 48 vj., Bërzeshtë, maj 1970).

Allavérsën pasth. Shprehje emocionale, që tregon dëshirë: ashtu qoftë, qoftë në atë mënyrë (fjalë me origjinë nga turqishtja G.L.). Unë e jap për gjashtëmijëlekë këtë viç, ti i merr tetë (mijë) allaversën. Ai kështu thotë or’ vëlla, allaversën, daltë e jotja. (Filo Marta, 52 vj., Qukës, qershor 1970).

Allahilexhán ndajf. Drejtësisht, sinqerisht, me zemër të pastër (fjalë me origjinë nga turqishtja G.L.). Mua më dogji kët’ herë, seunë ja paç me allahilexhan (d.m.th.unë u dëmtova këtë radhë prej tij, se ia pata me të drejtë, i besova). (Filo Marta, 52 vj., Qukës, qershor 1970).

Alltýs ndajf. Rrëmujë, rrokopujë, mbarë e prapë, si mos më keq. E bëri alltys gjithë fshatin (e prishi, e bëri si mos më keq, në ditë të hallit). Rrebeshi i la alltysgjithë arat (i la si mos më keqgjithë arat). (Faik Çeta, Funarës

– Çermenikë, 1964).

Amanetqár, -e mb. Që e mbanamanetin, fjalën e dhënë, i besuar për ruajtjen e një sendi të vlefshëm për një kohë të caktuar (fjalë me origjinë nga turqishtja – G.L.). At’ e njofin tëgjithë si njeri amanetqar. Përdoret edhe si emër: Amanetqarët nuk eshkelin besën kollaj. (Filo Marta,52 vj., Qukës, qershor 1970).

Amelsís, f. amelsíze mb.Shpirtkeq, zemërkeq, njeri me karakter të ulët; shpirtkeq, zemërkeq, smirëzi. Ai asht njeriamelsís. (Ferit Fixha, Zdrajsh,1964).

Amvís|ë, -a f.Gruaja që merretkryesisht me punët e brendshme të shtëpisë, me gatimin e bukës dhe gjellës. Amvisa ka të drejtën e parësisë, mban çelësat, administron shtëpinë nga ana ekonomike. Thuhet edhe avísa.

Amvisa (avisa) e mirë nuk të qet bosh nga shpia. (Zdrajsh,Çermenikë, 1963).

Án|ë, -a f.

Hiq prej ánës, vër mbi shalë. fraz. Përdoret kur dikush bën njëpunë të kotë, pa dobi. Ai e ban:hiq prej anës, vër mbi shalë, nuk ia pret kaplloqja hiç. Kali nuk kaasnjë përfitim nëse ne i heqim disa kg peshë prej anëve dhe këtë peshë ia vëmë në mes të samarit. Prej këtej buron shprehja.

Ansór|e, -ja f.sh. -e. Mjet prejdruri, në formën > që vihet në dorëzën e parmendës për të thelluar dhe zgjeruar brazën në arë, për mbjellje ose për ugár. (Çermenikë, 1963).

Aný lidh. Aq sa, bilé. Any durët iqen’ vra nga puna; any bukë s’kishte hangër; any shpin’ shiti me la borxhet (Any, duart i ishin vrarë nga puna; any bukë s’kishte ngrënë; any shtëpinë shiti për të larë borxhet).(Çermenikë, 1963).

Arapié mb. I zi, i errët në fytyrëe në trup. Këtë të voglin e kishte njëdjalë arapie, që s’kam si ta them.(Filo Marta, Qukës, qershor 1970).

Arí, -u m.

Lëkura e ariut.fraz. Përdoret kur me argumente bindëse e detyrojmë bashkëbiseduesin që t’i pranojë si të rreme ato që na ka thënë: Ai e kërkon t’ia punosh siajo gruaja të shoqit me lëkurën e ariut.

Tregohet se një burrë shkoi në pyll dhe gjeti një ari të ngordhur. I rropi lëkurën dhe e solli në shtëpi e i tha gruas me plot mburrje: – Ja grua, një lëkurë ariu që e vrava sot në pyll. Gruaja, duke qenë e bindur se i shoqi e gënjente për ato që i thoshte (siç dihet ariu nuk vritet aq lehtë pa armë zjarri dhe me dy-tre të goditura, siç i tha i shoqi gruas), pasi ndenjën një copë herë, trilloi një rreng, me të cilin zbuloi gënjeshtrën e të shoqit: – Uh, mor burrë, ç’po vijnë nja njëzet arinj dhe kërkojnë lëkurën e ariut që ke vrarë ti dhe thonë se do ta prishin shtëpinë, e ty do të të vrasin për të marrë hakun e shokut të tyre. Burri, i tronditur shumë nga kjo e papritur, i thotë: – Thuaju moj derëzezë se unë nuk e vrava ariun, por e gjeta të ngordhur, ç’kanë ata me mua? – E po kështu thuaj, – përfundoi gruaja e zgjuar duke qeshur. (Xh. Zharri, Bërzeshtë, maj 1970).

Aríu i gjen vetë dardhat e buta. fraz. Përdoret për të treguaraftësinë e një personi për të kryer një veprim a punë të caktuar. –

Ej çun, ki kujdes t’i préç të drejtë drutë e shpisë. – Mos ki dert babë, se ariu i gjen vetë dardhat e buta. (C.Blloshmi, 48 vj., Bërzeshtë 1970).

Nuk ngopet aríu me miza. fraz.

Kjo shprehje përdoret kur duam të tregojmë se ai lloj ushqimi nuk është për të ngopur, sepse është i pamjaftueshëm, i paktë.

Mos bir, mjaft hëngre manaferra, se nuk ngopet ariu me miza. (L. Leka,1972).

Kur gjen aríu mjaltë, lyen edhe bythën.fraz.Kur gjen një mallme lehtësi, e përdor atë pa kursim, kohë e pa kohë dhe vend e pa vend. Ç’e derdh atë naftëashtu? S’ke faj ti, kur gjen ariu mjaltë, lyen edhe bythën. (L. Leka,1972).

Armurí, -a f.Tokë e punuarmirë, e tharë nga dielli dhe më pas e njomur nga shiu; tokë e shkriftuar nga puna e njeriut dhe agjentët atmosferikë, e gatshme për mbjellje. Qetë nuk u lodhën fort, se ara qe armuri dhe nga kjo u mbarua shpejt. Fjala armuripërdoret edhe kur duam të themi tokë me strukturë të mirë. (Halit Leka, Bërzeshtë, 1965).

Arn|ój, -ova, -uar kal. Arnóhet me plaçkën e vet. fraz.

Rregullohet me forcat e veta, sipas mundësive që ka. Ai ështëpa ndihmë, por arnohet me plaçkën e vet. (H. Leka, 1972).

Árr|ë, -a f.

Árra e vret arën. fraz.Hija edrurit të arrës e dëmton më tepër se çdo dru tjetër prodhimin bujqësor në një parcelë, sidomos misrin. Pra bima nuk zhvillohet normalisht, por mbetet e dobët dhe nuk jep atë prodhim që do të jepte po të mos ishte hija e saj.

Arra e vret arën, mor bir i dájës, natáj (prandaj) mos e ma (mbaj) kot aty në mes të arës, por préjeni.

(C. Blloshmi, 48 vj., Bërzeshtë 1970).

Árrat e pashkundura i ha gjéri. fraz. Një gjë e lënë pas doregjithmonë shkon dëm. Njeriumerr vesh kur i flasin! Arrat e pashkundura i ha gjéri, maróje (mbaroje) me kohë kët’ punë. (Filo Marta, 52 vj., Qukës, qershor 1970).

Aspánsës ndajf.Shumë shpejtdhe papritur. Duhet rregulluarshtëpia, se mos na vijë njeri aspansës (se mos na vijë njeri papritur).

Atë e thirrën natën, aspansës (atë ethirrën natën, papritur). Ai vdiq aspansës (ai vdiq papritur). (N.Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1964). Astár, -i m.Llaç i përgatitur merërë, gëlqere e çimento për të lyer (suvatuar) muret nga brenda për dorën e parë (astár quhet kur llaçi është i vendosur në mur, në gjendje të ngurtësuar). Ja, tanisapo e mbaruam astárin e sallës së madhe. (Halit Selimaj, 30 vj., Trebisht, Gollobordë, shkurt 1970. Fjala u mor në sektorin e NSHN-së, Bushtricë, Librazhd). Ashk, -u m. Gëzim i shkaktuarnga pritja e ngrohtë në një ambient miqësor. Ta pimë këtëdollí për áshkun e krushkut.(Nergjize Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Át|ë, -i m.

Sa të jetë yt atë, do të hysh e të dalësh nëpër dollápt, por kur të vijë yt bir do të dalsh nëpër oxhakt.fraz.Thuhet për njëperson që ankohet nga kërkesa e llogarisë prej familjes, shoqërisë, por ne duam t’i vëmë në dukje se me kalimin e kohës kërkesat do t’i shtohen edhe më tepër, d.m.th. nga i ati hiqte ç’hiqte, por kur të rritej do të hiqte më tepër nga i biri. Mba veshmua ti, sa të jetë yt atë do të hysh e të dalsh nëpër dollápt (dritare,forma e vendores), por kur të vijëyt bir do të dalsh nëpër oxhakt. (Xh.Zharri, Bërzeshtë, qershor 1970).

Avá, -ja f.Kohë (ritmi), témpo eçdo kërcimi popullor e mbajtur nga instrumentet e ndryshme popullore. Ai usta nuk e mbajtkaavanë siç duhet në valle. (FeritFixha, Zdrajsh – Çermenikë, 1964).

Avadís, -i m. sh. -e. Ngjarjeinteresante që ka ndodhur në kohë të afërt. Na trego ndonjëavadis, mor djalë, se vjen prej qyteti. S’i ke dëgjuar avadiset e saj. (N.Leka, Bërzeshtë, Qukës, 1963). Avdáll, -i m. sh. -ë. Njeri i trashënga mendja, që nuk kupton shpejt ose, siç thotë ndryshe populli, njeri që nuk gdhendet.

Ti je avdall, mor i shkretë, s’të vë faj njeri. Me ata avdallët merresh vesh ti? Zakonisht kjo fjalë, veçsa u tha më lart, tregon edhe njeriun e trashë nga mendja, të ngathët në lëvizje dhe të madh në trup. (S. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Azát ndajf.Lirshëm,shfrenueshëm, sipas mendjes së vet. Kur fëmija nuk u bindet prindërve dhe vepron me kokë të vet, duke kryer veprime të pahijshme për shoqërinë (fjalë me origjinë nga turqishtja – G.L.). Kur prindërit nuk tregohen të gatshëm për ta ndaluar, themi se e kanë lënë azát. Ai ka një vit që ekanë lënë azat dhe u prish fare (nësjellje). Nuk lihet azat kafsha mojmotër, se vete ha ndonjë kapicë miser dhe të bën hatanë (mund tëngordhë). (N. Leka, Bërzeshtë, maj 1970).

Azgôm ndajf. Papritur e pakujtuar, befas. Mbramë m’ erdhëmdy miq azgôm. (Selim Deda,Zdrajsh, 1964). Do t’i vete azgômnanës. (Qazim Haskurti,Zdrajsh, 1964).

Ázn|ë, -a f. sh. -a. Pjesa eposhtme e vatrës, e ndërtuar me drurë dhe me gurë poshtë dyshemesë së dhomës. Kishin marrë flakë drurët e aznës. Ky usta rregullon aznat. (N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Babllík, -u m.Shuma e lekëveqë merr prindi (ati) i një vajze që fejohet nga prindi i djalit kur vendoset fejesa. Këto pare ja moripër babllik. (Islam Allushi,Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Báç|ë, -a f. sh. -a. Një e dalë nëçati (dritare) për të futur dritë dhe për të komunikuar me çatinë. Kjo shtëpi paska dy baça tëmëdha. (Refik Luka, Funarës -Çermenikë, 1963).

Báçk|ë, -a f. sh. -a . Një llojpërparëseje e leshtë që e përdorin gratë gjatë punës, sidomos në gatimin e ushqimit. Këto baçkaqenkan të paqme (të pastra). (Fjalapërdoret në fshatin Letëm; dëgjuar nga Refik Zuka, Çermenikë – Funarës, 1963).

Bakáll, -i m.

Sheh nga furrxhiu dhe paguan bakállin.fraz.I ka sytë tështrembër, çakërr, vëngosh. Kjo shprehje përdoret me ironi. Lëreme cilin qenke takuar, me atë që sheh nga furrxhiu dhe paguan bakallin.(H. Leka, 1972).

Bakajét, -i m. sh.-e. Mbeturina, shqetësime nga të lënat pas dore të çështjeve a punëve të ndryshme. Dikush në detyrën e tij ka lënë mjaft punë të pambaruara e papritur vendoset në një detyrë tjetër dhe personi që është vendosur në vend të të parit, kur sheh gjithë ato çrregullime, thotë: Eh mor vëlla, ç’m’i ke lënë mua gjithë këto bakajete? (Shaban Alla, 30 vj.,Bërzeshtë, maj 1970).

Bált|ë, -af.

E bëj báltë.fraz.Përdoret kurduam të tregojmë një veprim të përsëritur shumë herë, jashtë masës, saqë është bërë i mërzitshëm e i padëshirueshëm për të tjerët. Ahá, nat’ për natë nuki dilet me vizita nëpër miq, e bëre baltë fare të shkretën! (N. Leka,Bërzeshtë, maj 1970). Ama edheti, java shtatë ti tetë shko te vjehrra, e bëre baltë fare. (L. Leka, 1972).

Mbulon bálta báltën.fraz.

Përdoret për të treguar se vdekja e një njeriu, që nuk ka pasur asnjëfarë dinjiteti dhe vlerë shoqërore, por gjithmonë ka bërë një jetë të shthurur, i zhytur në një det vesesh e aventurash, nuk ngjall pikën e dhembshurisë në zemrat e njerëzve të afërm apo të të njohurve. Me tërë ato turpeqë ka bërë ai, asnjë s’derdh lot për të; mbulon balta baltën. (N. Leka,Bërzeshtë, mars 1970).

Bandiér, -i m. sh.-ë. Shtyllë prejbetoni 1,5-3 m e lartë, që shërben për t’u vendosur në rreshtat e vreshtit në çdo 20-25 m larg njëra-tjetrës. Në çdo grep (një bandier ka 2-3 të tilla) vendoset teli, në të cilin mbështeten hardhitë e rrushit. Sa më të gjatë të jenë rreshtat, aq më tepër bandiérë duhen. Të gjithë bandiérëte vjetër prej druri u zëvendësuan me bandierë prej çimentoje. (TefikSkura, 31 vj., Pishkash, maj 1970).

Bar, -i m.

Bartëpréri m. Bimë njëvjeçare meerë të mirë, kërcell të hollë, gjethe të vogla, lule të verdha, e lartë 80-100 cm. Rritet nëpër livadhe dhe lëndina; lulëzon në muajt korrik-gusht. Pasi thahet në hije e mbledhur në tufa, përdoret për mjekim në rast prerjesh, Shtypen lulet bashkë me kërcellin, përzihen me gjalpë lope pa kripë dhe i vihen vendit të prerë. Ndryshe thuhet edhe lule gjaku. I kam vënë dorës bar tëpréri. (Halit Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1963).

Barabít, -a, -ur kal.Bëj tëngjashëm në afërsi, krahasoj dy gjëra midis tyre për ngjashmëri a barazi të afërt. Veshja jonëbarabitet me atë të Neshtës. Unë i kam barabitë ma përpara këto fjalë (mendime). (Osman Leka, Zdrajsh, 1964).

Bark, -u m.

Bark e shpirt. fraz.Shumë idobët, sa mezi qëndron në këmbë. Ku t’i çon dot ata bir thasëshkali, mor qorr, nuk e sheh që ai është bark e shpirt? (Aqif Leka, 1972).

Gjunjët në bark. fraz.Medetyrim fizik, me dhunë. Po mirëde, po të duash shko, nuk po të vë gjunjët në bark, ja shko, ja bjer e vdis!

Bárr|ë, -a f.

Një anë nuk e mban barrën.fraz. Njeriu duhet t’i shohëveprimet e të tjerëve pa u prirë nga interesi personal, të dijë të vlerësojë drejt, të mos anojë nga vetja. Një anë nuk e mban barrën,prandaj kurrë mos i shih njerëzit vetëm me një sy, djal’ i xhaxhait.

(H. Leka, Bërzeshtë, mars 1970).

Báshk|ë, -a f.

E mori zéka báshkën. fraz.Ikaloi afati një pune, u ndërpre gati në të përfunduar. Zeka (delja me këtë emër) e mori nëpër këmbë bashkën e leshit në kohën që ende nuk ishte qethur krejtësisht. Tani kot që lodhesh, t’ihapje sytë më parë, ta thashë unë, e mori zeka bashkën. (Ç. Leka 1972).

Bedél, – i m.sh.- ë. Zëvendës i njëpersoni për një punë të caktuar. Dikur, në periudhën e sundimit turk, pasanikët paguanin një person për të shkuar ushtar për djalin e tyre dhe ky quhej bedel.

Sot nuk ka më bedelë. Ai i shkreti shkoi bedel (shkoi kot, për dhjamëqeni). (H. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Berr, -i m.

Çdo berr váret për kâmët e veta. fraz. Përdoret shpesh në këtëzonë dhe në shumë të tjera të vendit, për të treguar se çdo njeri duhet të përgjigjet vetë për veprimtarinë e tij në fushat e jetës. Kur duam që një faj të dikujt të mos ia ngarkojmë një tjetri, të cilit nuk i takon, atëherë zakonisht përdoret kjo shprehje.

Ti mos më fol kot mua, mor vëlla, se unë nuk di gjâ fare për kët’ punë; çdo berr varet për kâmët e veta. (FiloMarta, 52 vj., Qukës, maj 1970). Bërlók, -u m.Copëza të vogla,të thërrmuara nga fletët e duhanit. Në sëndyq tani ka mbeturveç bërloku. (Lume Leka,Bërzeshtë, 1964).

Bërlók ndajf. Copë-copë, çikë-çikë, thërrime (zakonisht përdoret kur thyhet një send prej qelqi, ose kur grihet një plaçkë e leshtë). Ra kadaifi nga tavolina dheu bë bërlok. (Lume Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1964).

Bërshníz|ë, -a f.Shtresa edëborës e përzier me shi, para se të bjerë dëborë me copa; shtrati i dëborës. Bërzhniz’ e madhe që pobie! (Agim Xherri, Zdrajsh -Çermenikë, 1963).

Bigarihák ndajf. Kot së koti (pashkak, pa të drejtë). Ai më rabigarihak. (Ferit Sinani, Zdrajsh- Çermenikë, 1963).

Bíj|ë, -a f.

E bij’ e s’ëmës.Shprehjefrazeologjike – përdoret për tëtreguar ngjashmërinë e dy personave të afërt në gjini nga ana e karakterit, sidomos kur duam të tregojmë se vajza është një “kopje” e nënës për nga sjellja. Shprehja përdoret më tepër kur duhet të vihen në dukje veset, jo virtytet e vajzës.

Ajo është e thartë sa s’ka shoqe në këtë vend, e bij’ e s’ëmës. (LumeLeka, Bërzeshtë, maj 1970).

Bisht, -i m.sh.- a. Shtesë që bënllafazani rreth një çështjeje të caktuar për të errësuar të vërtetën në dobi të tij. Kujt i besonti, hajde ménje hajde; po ai çdo gjâje i vê bisht. Nuk i rrihet atij jo, do ia véjë një bisht se s’bân. (C.Blloshmi, 48 vj., Bërzeshtë, maj 1970).

Bisht e mik. fraz.Përdoret kurdikush ka bërë shpenzime të tepërta ekonomike në një darkë apo dasmë, duke therur bagëti për t’u vënë miqve nishane. Bishti është pjesa ku mbaron shtylla kurrizore, e cila ka mish të majmë dhe si e tillë preferohet për të nderuar mikun. Koka, bishti, veshkat, shpatullat quhen nishane. Për të treguar se çdo miku (sidomos kur këta ishin të largët) i bëhej i njëjti respekt, thereshin bagëti dhe secilit u vihej si nishan bishti (dy-tre të tillë) . Na shkonte mallikot për mén se në nji dasmë apo ziafét na shtronin bisht e mik. (J. Zharri,75 vj., Bërzeshtë, shkurt 1970).

Bishti i pallës. fraz.Përdoret mekuptim tallës në biseda të ndryshme, kur duam të tregojmë si dikush nuk përfillet aq sa duhet në gjykimin e drejtë të problemeve të ndryshme familjare apo shoqërore. A mor ishkretë, ti mirë e ke, po kush të pyet ty, ti je bishti i pallës. Kur ishim vajza, ishte kohë e keqe, nuk na pyesnin fare kur do të na martonin, se ne ishim bishti i pallës. (N. Z.,maj 1970).

Bishti i ujkut. fraz.Përdoret përtë treguar qëndrimin e padrejtë të një personi dhe pasojat e këtij qëndrimi në dëm të personave të tjerë. Një shembull i kësaj shprehjeje përdoret sot për të treguar raportet shoqërore në regjimet antipopullore, kur “e drejta” ishte me “më të fortin”. Kjo shprehje e ka burimin nga një fabul, të cilën po e paraqes me dy fjalë: Asllani (luani), ujku dhe dhelpra vendosën të dalin për gjah, me kusht që (gjahun) ta ndanin proporcionalisht midis tyre. Pasi u endën tërë ditën nëpër pyje, mezi vranë një dash, një lepur dhe një thëllëzë. – Ndaji ujk, – i thotë asllani. Ujku, më tepër nga frika e asllanit, u mundua që ta ndante “drejt” gjahun dhe dashin ia dha asllanit, lepurin e mbajti për vete dhe thëllëzën ia dha dhelprës. (Sipas moshës dhe vendit që kishin ata në botën e tyre, mund të pranohet për një çast se qëndrimi i ujkut ishte “i drejtë”), mirëpo asllani, i pakënaqur nga ndarja e ujkut, i ra këtij me putër dhe e hodhi disa metra larg. Ndërsa ujku ishte në çastet e fundit të jetës, sepse goditja qe vdekjeprurëse, ai po tundte bishtin. Në këtë kohë, asllani i ashpër e makut dhe krenar për forcën e tij, i thotë dhelprës:

– Ndaji zonja dhelpër! Dhelpra, e frikësuar nga skena që pa, i tha asllanit:

– Thëllëzën, zotëria juaj, do ta hash për mëngjes, dashin për drekë dhe lepurin për darkë. Asllani e pyeti dhelprën se kush e mësoi për një ndarje të tillë kaq “të drejtë” dhe dhelpra, dinake si përherë dhe e pafuqishme për ta kundërshtuar, iu përgjigj gjoja e ndrojtur:

– Bishti i ujkut që po tundet! Pra, edhe dhelpra e dinte se ujku (ndonëse ujk) e kishte ndarë mirë gjahun, por për të mos i ndodhur ajo që i ngjau atij, vendosi të bëjë një ndarje të tillë!

Në kohët e para, or bir, bejlerët ta punonin si asllani me bishtin e ujkut po të mos kishe krahë (mbrojtje). (R. Bragjeçi, 60 vj., Zdrajsh, 1966). Shprehja është përdorur edhe në Bërzeshtë me kuptim ironik, kur dikush rend shumë pas interesit personal. Ai do ta bëjë si asllani me ujkun dhe dhelprën që i donte të gjitha për vete. (H. Leka,65 vj., Bërzeshtë, maj 1970). Nuktrémbet njeri mâ me bishtin e ujkut.Idem.

Më i madh bishti se sqepari. fraz. Përdoret kur dikush që kanjë detyrë të dorës së dytë, hiqet sikur është ai që e bën punën kryesore, sikur është më i rëndësishmi në një punë. Ai s’emerr vesh se ku asht, se thotë përherë ma i madhi bishti se sqepari. (Xh.Zharri, Bërzeshtë, prill 1970).

Bëri bishtin pýqë. fraz.Vdiq,shkoi në atë botë (me ngjyrim tallës). Në një skeç që kam luajturun’ bashkë me Xhepin vjet, hoxha e bâri* bishtin pýqë. Deri sa shkuan fshatarët atje, ai e kishte bârë bishtin pýqë. (Shpëtim Blloshmi, 26 vj.,Bërzeshtë, maj 1970).

Bëri bishtin burgjí.fraz.

Përdoret në rastet kur lopët (ose qetë) i zë zékthi dhe ato ikin me vrap për t’u futur në hije, duke ngritur bishtin lart e duke e përdredhur. U mundova fort, porlopët e bânë bishtin burgjí dhe un’ nuk i prita (nuk i ndala) shpejt, kështu që hynë në misrit. (FiqiriLeka, 37 vj., Bërzeshtë, qershor 1970).

Heq bishtin e gjárprit. fraz.

Përballoj vuajtje, mundime e vështirësi të mëdha në jetë, heq të zitë e ullirit. Eh bir, je i vogël ti,asokohe ne hiqnim bishtin e gjárprit.

(Jonuz Zharri, 75 vj., Bërzeshtë, shkurt 1969). Kam hequr bishtin e gjárprit derisa i rrita këta fëmijë.

(Tushe Leka, 60 vj., Bërzeshtë, maj 1970).

Morr i ngordhur, bishtin qíqër. fraz. Thuhet për një njerimendjemadh, që lavdërohet me tepri, kur një njeri nuk është i aftë për të kryer një punë, por me fjalë hiqet sikur s’do t’ia dijë fare apo kur nuk ka dijeni për një çështje të caktuar dhe hiqet sikur di gjithçka. Në të tilla raste përdoret kjo shprehje. (N. Leka, 1963).

Bók|ë, -a f. Grumbull i madhdheu i kuq, ose i zi. Bokë e kuqe,bokë e zezë. Vend kodrinor.(Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Bóll|ë, -a f.

Bóllë e vrarë. fraz.Në njëgjendje fizike të dobët, shumë të këputur dhe e paaftë për të vepruar. Nga kjo zadushí e madheqenke bërë bóllë e vrarë, prandaj mblidhe veten. (G. Leka, 1972).

Bót|ë, -a f. Një lloj balte ngjyrëgri që përdoret për të bërë çerepë dhe për të larë kokën, sidomos gratë; pastron vrukun e kokës.

Po vé (vete, shkoj) me marrë ca bôt’ (botë). (Zdrajsh, Çermenikë,1963).

Branovít, -a, -ur kal. Thyej plisate arës me branë (lesë). Ara duhetbranovítur mbasi ta mbjellësh.

(Halit Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Bráshnje, -t f. vet. sh.Barishtetë ndryshme që u hidhen lopëve në stinën e verës dhe të vjeshtës, në çastin kur i mjelin. Lopa ihëngri të gjitha bráshnjet. (N. Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Bráv|ë, -a f. sh.-a. Kopsë nëformë rombi që përdoret për të mbërthyer jelekun e gruas. M’ukanë këputë brávat e jelekut. (RefikLuka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Breváll. Luan rolin e një lidhëzeqë shfaq një dyshim, se mos. Tiflet, por brevall e di në ka ardhur apo jo. Brevall e ka çuar ai (se mose ka çuar ai). (N. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Brítmi i parë, muaji shtator. Brítmi i dytë , muaji tetor. Brítmi i tretë, muaji nëntor.Kështu quhen tre muajt e vjeshtës. Po del britmi i dytë (po mbaron muaji i tetorit). (Ferit Sinani, Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Brumbulléshk|ë, -a f.sh. -a.

Emër përkëdhelës për një vajzë të vogël 2-3 vjeçe, që është shumë e shkathët në lëvizje dhe në të folur (në ngjashmëri me brumbullin, që fluturon nëpër bimët e shpendrave, kur këto janë në lulëzim). Ato haheshin eloznin me njëra-tjetrën si dy brumbulleshka. (N. Leka,Bërzeshtë, maj 1970).

Brum pasth.

Brúmi i shëndetit. fraz.Përdoretpër të treguar mbylljen, përfundimin e një çështjeje a bisede të caktuar. Është zakon i vjetër që rakia në krahinën e rrjedhës së sipërme të Shkumbinit të pihet me dolli. Një numër i caktuar gotash 15-20 gr, ku i zoti i shtëpisë ose miku ngre nga një dolli reciprokisht për shëndetin e njëri-tjetrit dhe të familjeve, farefisit, dashamirësve (dhe Partisë qysh prej themelimit të saj, 3 -5 gota) quhet shëndet, kurse personi që bën shëndetin (dollinë) quhet dollibásh. Pasi e pinë dollinë radhazi të gjithë pjesëmarrësit në tryezën e rakisë, dollibashi pi edhe një gotë për të kujtuar përsëri gotat që piu më parë dhe ia bën brum! personit që piu i pari gotat, siç i piu dollibashi. Kur brumin e pinë të gjithë, dollia quhet e mbyllur, ose shëndet i mbyllur. Brumi i shëndetit nuk lejohet të bëhet duke kaluar radhën. Ti e harrove,bâja brum Dules se ky âsht brúmi i shënetit. (H. Leka, 65 vj., Bërzeshtë, dhjetor 1969).

Brúm|ë, -i m.

Brúmë thekri.fraz.Shumë ingjitur (i mënefur) – thuhet për një njeri që nuk të ndahet për një çështje të caktuar. Mor po tëthashë një mijë herë m’u hiq qafe, ç’m’u bëre brumë thekri xhanëm?

(Xh. Zharri 1972).

Brúnç, -i m. Njeri me fytyrë tëshëmtuar, me buzë të trasha, me fytyrë të madhe, në shpërpjesëtim me gjymtyrët. Veçnë mos e pafsha atë brunçin në rrugë! Ah, brunçët e dreqit në m’ ardhshi këndej! (Lume Leka, Bërzeshtë, 1965).

Búc|ë, -a f.

Búca, po nuk e lojti bishtin, nuk e ndjekin qentë prapa. fraz.

Përdoret me kuptimin: femra vetëm me dashjen e saj mund të bëhet imorale. Pleqtë e përdorin këtë shprehje edhe në kuptimin e emancipimit të femrës, d.m.th. gruaja është e zonja ta mbajë lart nderin e vet. Një fjalë e vjetër thotëqë buca po nuk e lojti bishtin, qentë nuk e ndjekin prapa, prandaj ti kot bâhesh merak, moj plakë. (F.Marta, 52 vj., Qukës, qershor 1970).

Búcë e Tólës. fraz.Shprehje mekuptim përçmues për ndonjë grua që shkon gjithkund për të kaluar kohën duke gojósur njerëzit vend e pa vend. Prejardhja e kësaj shprehjeje është nga një bucë (femrat e qenit) e një fisi Tóla, që tanimë nuk ekziston. Ajo shkonte derë më derë dhe ushqehej me mbeturinat që i jepnin. Ajoshkonte kurt** më kurt mu si búca e Tólës. (Çiko Leka, 60 vj.,Bërzeshtë, maj 1970).

Budít, -i, -ur jokal. Kullot,mbledh fije bari të njoma buzë vijave të kanaleve (delja a lopa) në fillim të pranverës, kur toka ende nuk është mbushur me bar të gjelbër; përdoret vetëm për delet, lopët e kuajt. Nja dy dhensot gjithë ditën buditën buzë atij kanali, po sprám (më vonë) nuk i pashë mâ se nga shkuan. (VeliGjymenga, 80 vj., Bërzeshtë, prill 1970).

Bugát, -a, -ur kal. Kënaq sëtepërmi (përdoret me kuptim ironik). Me këtë fjalë që the tani,na bugáte (na kënaqe fort, meironi). Zakonisht përdoret në biseda të ndryshme. (F. Fixha, Zdrajsh, 1964).

Buharáq, -i m. Një lloj basme nëngjyrë të kuqe e të shkëlqyeshme, që përdorej më parë për duvak (mbulesë e nuses), basmë e hollë dhe e mëndafshtë. Doli buharáqi, nambuloi dynjanë; mirë për zengjinët, po për fukaranë? (N. Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Búk|ë, -a f.

Búkë n’ órë. fraz.Bukë gruri egatuar pa u zënë me brumë, e pjekur me saç. Ata po hanë buk’n’ orë. (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Búkë qeni. fraz.Gjendje fizikeshumë e keqe e një njeriu, e shkaktuar sidomos nga pija e tepruar, pagjumësia, të ftohtit etj., kur personi nuk është në gjendje për punë, madje edhe të folurit e bën me zor. Ku llafoseshedot me të, ai ishte bërë bukë qeni. (L.Góçi, 30 vj., 1972).

Búkj|e, -a f.sh. -e. Llojkërpudhe me ngjyrë të kuqe që hahet. Bukjet janë kërpudha t’ mira. (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Bulír|ë, -a f. sh. -a. Enë prejdruri në formë cilindrike me rrathë prej hekuri për të mbajtur ujë të pijshëm. Merr bulirat, shkombush ujë! (Zdrajsh, Çermenikë,1963).

Bullédër, – a f.sh.-a. Grua etrashë dhe e deformuar nga trupi. Fjala përdoret me ngjyrim përçmues: Ty moj, çdo të të pëlqejëai, apo atë trup që ma ke si bulledër?

(G. Leka, 60 vj., Bërzeshtë, mars 1970). Përdoret edhe si emër: Pomblidhnin gurë ato bulledrat.

Búrm|ë, -a f. sh.-a. Vida të voglaqë përdoren te disa mekanizma, si tek orët, makinat qethëse etj.

Makinën e kam të mirë, por m’i ka humbur burma e sipërme. (FejziLeka, 42 vj., Bërzeshtë, mars 1970).

Fjala burmë përdoret edhe në Elbasan (qytet) me kuptimin: një gropëz që kanë disa njerëz në faqe, ose në më të shumtat e rasteve në mjekër. Ah, ta hangshaburmën halla ty! (Hatixhe Skilja,39 vj., Elbasan, 1965). Goca ipaska faqet me burma, moj nuse.

(Meleq Molloholli, 55 vj., Elbasan, qershor 1965). Burth, -i m.Sëmundje që ushkaktohet kuajve e mushkave në mishin e dhëmbëve nga ngrënia e vazhdueshme e misrit me koçan (katruqe, macun a çëruka). Mishi a froni i dhëmbëve ënjtet dhe nuk e lë kafshën të hajë asgjë. Mjekohet duke u prerë me brisk vendi i ënjtur dhe, pasi del gjaku i keq, fërkohet me hudhra të shtypura dhe me kripë. Ja hoqa burthinmushkës dje! (Naim Alushi,Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Búrr|ë, -i m.

Búrri gjithë ditën në mulli dhe thotë u dogja për ujë.fraz.

Përdoret për të treguar se një njeri qahet, ose më mirë kërkon një gjë që e ka me bollëk, d.m.th. ankohet kot. Në të njëjtën kohë, kjo shprehje përdoret edhe për të treguar dembelizëm të tepruar te një person. Ai e kishte bukën nëdollap dhe e dinte, por përtonte; i doli më keq se asaj gruas që tha: burri gjithën ditën në mulli dhe thotë u dogja për ujë. (Farik Leka, 65 vj.,Bërzeshtë, mars 1970).

Butó|n, -i, -uar kal., jokal. Ujit arën në mënyrë të tillë që uji të hyjë në thellësi. E kam butuar mirë arën. Kur ujiten arat embjella me misër, në kohën kur misri ka arrirë të “éndë kalli”, ujitet me të butúar. Nëpër léhët e arës uji lëshohet në vijat e ngushta dhe me pakicë, me qëllim që toka ta thithë mirë e të njómet në thellësi. Kur toka njomet kështu, në thellësi, thuhet buton. Ara më tepër butonnatën. (Halit Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1963).

Butúk, -u m. sh. -ë. Keci nëmoshën një vjeç, mashkull ose femër qoftë. Ai theri nji butuk. Në të folur përdoret edhe b’tuk mashkullor. (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Búz|ë, -a f.

Búzë e hundë. fraz.I vrenjtur, ingrysur (kur e mban inatin në vetvete). Mos e nga atë, se tërë ditënka qenë buzë e hundë. (N. Leka, 1972). Mor po ti, ç’ke që rri gjithëditën buzë e hundë? (N. Leka, Bërzeshtë, maj 1970)*.

Búzë e më hundë. fraz. Me fytyrën përmbys. Përdoret në rastet kur dikush rrëzohet papritur dhe bie me fytyrë përmbys. I rrëshqiti këmba dhe rabuzë e më hundë. Të bie njëherë praptazi që të vesh buzë e më hundë.

(N. Leka, Bërzeshtë, maj 1970).

Buzëtorrovéç mb.

Buzështrembër. Ç’ishte aibuzëtorrovéç atje? (N. Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Byk, -u m.

E bëri byk. fraz.E grisi njërrobë, e bëri copë -copë, si mos më keq. Për dy ditë që vura dushk,i bëra pantollonat byk. Sa e veshi pallton, e bëri byk. (S. Leka, 1972).

Býth|ë, -a f.

Iu ba dera býthë gjylpane. fraz.

U zu ngushtë fort, u vu në pozita shumë të vështira rreth një çështjeje të caktuar, nuk gjen rrugëdalje në asnjë mënyrë (bythëgjylpane – vrima e gjilpërës kushkohet peri a fija). Kjo shprehje përdoret sidomos ku personi për të cilin flitet, ndodhet në një kuvend a diku gjetiu. Atë natëShahzivár Beut iu ba dera bythë gjylpane nga pleqtë e fshatit (ngakomunikimi verbal i Osman Lekës, Zdrajsh, 1965, rreth temës “Rezistenca e Çermenikës, kundër shkeljevet turke në gjysmën II të shek. XIX. Kjo shprehje ndeshet dendur në këtë zonë në bisedën e lirë, sidomos në të folurin me karakter figurativ.

Cakapréka ndajf.Përdoret për tëtreguar një gjendje të acaruar midis dy a më shumë personave, kur ata shkojnë shumë keq me njëri-tjetrin dhe zihen vazhdimisht në të folur. Ka dyvjet që unë e çoj cakapreka me të.(Skënder Allko, 26 vj., Pishkash, janar 1970). Ndërsa qyteti i Korçës përdor me këtë kuptim shprehjen sherr e mëllágë.

Calík, -u m. sh. calíqe. Tarkaç,torbë prej lëkure bagëtie, e punuar me dorë. Përdoret për të marrë bukën me vete barinjtë, ose për të mbajtur duhan të grirë. Bariu e kishte plot calikun mebukë. Merr ca duhan m’ calikt!

(Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Cap, -i m.

Cápi mish, dhia mish. fraz.Kurdy gjëra janë të njëllojta, ndonëse në dukje të ndryshme.

Mos u shpejto, njëlloj është, ç’bëre ti, ç’bëra unë, capi mish, dhia mish.(Xh. Dashhana, 1972).

Cápi me tri kâmë, viti me njimbëdhjetë muaj dhe hâna e ngrânë. fraz.Përdoret në atoraste kur duam t’i bëjmë të ditur dikujt se një person i tretë ka përvetësuar diçka fshehtas (kur ky i fundit është i pranishëm në bisedë dhe ne nuk duam që të na kuptojë se për kë e kemi fjalën). Kjo shprehje e ka origjinën nga një anekdotë popullore, të cilën, në pamundësi për ta shkruar të plotë, për mungesë kohe dhe vendi, nuk po e citoj fare. Dikujt i kemi dhënë diçka (në mirëbesim) për ta dorëzuar diku; ky, duke shkelur besimin e duke menduar se ne nuk do të merret vesh e vërteta, ka përvetësuar diçka, p.sh. një sasi ushqimesh a pemësh, apo diçka tjetër të kësaj natyre. Kur ne takojmë atë që mori plaçkat dhe atë që i dërgoi, për të na vënë në dukje se ato nuk u morën në rregull, personi pritës i dërgesës na thotë: Capime tri kâmë, viti me njimbëdhjetë muaj dhe hâna e ngrânë. (XhemalZharri, 38 vj., Bërzeshtë, dhjetor 1969).

Cérre, -t f.sh.Degë të shkurtraprej shkoze që përdoren për t’u djegur dhe për gjerdhe. Të gjithacérret që preva, ia vura shugut të gardhit. (Ferit Sinani, Zdrajsh -Çermenikë, 1963).

Cëmúqka, -t f. sh.Pjesë tëpërbrendshme të bagëtive të therura që nuk hahen (pjesë zorrësh etj.). Macet po hanincëmuqkat. (Fejzi Leka, Bërzeshtë,1964).

Cërmít, -a, -ur kal. 1. Thërrmojdiçka, ha nga pak, zakonisht përdoret për raste kur kemi të bëjmë me ushqime, të cilat merren nga pak. Mos e cërmitashtu pilafin, po mbush lugën. 2.Shpon, çan etj., këmba nga cërma (ngërçi, përdhesi). 3. Mpihet nga të lodhurit e tepërt.

Po më cërmitin këmbët nga lodhja.Cicérr, -i m.zool. (Troglodytestroglodytes)

Edhe cicérri mëngjesin pret.fraz. Sado pa rëndësi që të jetëdikush, edhe ai do të marrë pjesë në një punë bashkë me të tjerët. Cicerri (cicamiu), si zog shumë i vogël, nuk shquhet për trup e zë të bukur, por sa vjen mëngjesi ai del nga ferrat dhe fillon “punën” e vet. Kur nuk e përfillim dikë dhe i mohojmë një të drejtë, ai, i qetë, thotë: Edhecicerri mëngjesin pret. Fol ti fol, por edhe cicerri mëngjesin pret. (L. Leka,1972).

Ciliníck|ë, -a f.

Trutë e ciliníckës. fraz.Mendjee pazhvilluar, trutë e pulës. Thuhet për dikë që nuk është i aftë të gjykojë (cilinicka është një lloj zogu me gushë të zezë në të kaltër, Parus coeruelus). Mos ia vërveshin atij ti, se ai ka trutë e cilinickës.(G. Kapaç, 1972).

Cimka-cimka ndajf. Copë-copë, çikë e thërrime, grima-grima. E hodhi tërë inat qélqen e ujit dhe e bëri cimka -cimka. (N. Leka, Bërzeshtë, mars 1970).

Cingân|ë, – a f. sh. -a. (ngshqiptohet n hundore). Vegël muzikore prej druri në formën e borisë me 7 vrima; përdoret nëpër dasmat fshatare. Bjeri asajcingâne nji her’ bre burrë! (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Cíp|ë, -a f.

Cípë qepe. fraz.Përdoret kurduam të tregojmë diçka tepër tepër të hollë (objekte të punuara me dorë) . U sa të holla i paske bërëkëto peta, cipë qépe! Moj po ti, ç’e ke këtë këmishë cipë qépe? (Çiko Leka, Bërzeshtë, maj 1970).

Cípa e mban gjallë njeriun. fraz. Përdoret për të treguar sejeta e njeriut nuk vlen pa nder, pa anën morale. Eh bir, kudonjeriu duhet të rrojë me cipë të paplasur (me nder të panjollosur) se cipa e mban gjallë njeriun. (RizaÇela, 68 vj., Vehçan, janar 1970).

Cúrr|ë, -a f. sh. -a. Dhia meveshë të vegjël; dhi currë, cjap currë,currakja, curri, curraku. (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Çábull m.

Bën çábull: e turbullon a engatërron me qëllim një çështje, zgjidhja e së cilës nuk është në interes të tij. Ai sa her’ flet bânçábull (flet marraménthi) . (Xh. Zharri, Bërzeshtë, qershor 1970).

Çakáll, -i m.

Çakálli bâri kërdinë, kurse úkut i doli nami. fraz.Përdoretkur duam të vëmë në dukje se ndonjëherë dëmi a një veprim i keq i ngarkohet dikujt që ka namin e jo atij që e ka bërë në të vërtetë dhe që mund të jetë edhe më i rrezikshëm. Atij i doli si asajfjalës që i thonë: çakalli bâri kërdinë, kurse ukut i doli nami; Pulat i merr Kujtimi, ia kërkojnë Ismailit. (H. L., Bërzeshtë, janar 1970).

Çák|ë, -a f. sh.Këmborë e vogëlqë u varet lopëve dhe qéve. Lopëssime i kishte rënë çáka në rrugë. (N. Leka, 1964).

Çallabér|e, -ja f.Grua llafazane,e gojës, e shkathët. Ajo qenkaçallabere e madhe. (Çiko Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Çállm|ë, -a f.

Dy çállma në një kamáre, dy Kambérë në një derë. fraz.Kurpër një punë përgjigjen disa veta, secili kërkon që ajo të bëhet sipas mendimit të vet dhe si pasojë puna nuk bëhet mirë. Vjen brigadieri të thotë kështu, vjen agronomi të thotë ashtu; kësaj i thonë: dy çállma në një kamare, dy Kambérë (emër njeriu) në një derë. (Dalip Sula, 65 vj., Karkavec, prill 1970).

Çapít, -a, -ur kal. Copëtoj, dërrmoj, thyej plisat e arës apo të kopshtit me shatë; e punoj imët, e përgatit për mbjellje perimesh. Do të shkoj të çapít edheatë copë që më ka mbetur në kopsht.

(N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Çapráz, -i m. sh. -ë.Të kthyerite dhëmbëve të sharrës në mënyrë të tillë që një dhëmb a shkallëz të shkojë paksa nga e majta dhe një tjetër nga e djathta, me qëllim që të presë më fort. Sharra po nukpati çapraz nuk pret. (Nazif Shera, Funarës – Çermenikë, 1963).

Çarçáf, -i m.

E bëri çarçáf.fraz.E bëri copë-copë, si një çarçaf të shqyer. Lëremoj të keqen, e hëngri qéni i Vaskut, e bëri çarçaf, i futi 18 dhëmbë, prandaj e nisëm për në spital. (Ç. Leka, 1972).

Çardák, -u m.sh.- ë. Dhoma ku priten miqtë në një shtëpi fshati. Quhet edhe dhoma kryesore, ku banojnë njerëzit e shtëpisë. Priti miqt e futi n’ çardak! (Zdrajsh,Çermenikë, 1963).

Çardallós, -a, -ur kal.Shkatërroj, prish, shthur një gjë.

E çardallosa fare këtë njeri (ehutova, ia prisha mendjen me fjalë). Ai rri gjithnjë i çardallosur (rri i shkatërruar, i çrregulluar nga veshja). U çardallos fareshtëpia (u bë rrëmujë). (ÇikoLeka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Çatís, -a, -ur jokal. Arrij me tëshpejtë në një vend. Çatísënkrushqit, dilni përpara! (N. Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Çeléng, -u m.Nam i keq, turp,njollë nga një vepër e keqe. Ti ubâne çeleng, lum biri (ng shqiptohet si n hundore). (Ferit Fixha, Zdrajsh, 1964).

Çengél, -i m.

Çengél i zi. fraz.Shumë i thatë(në trup), i dobët fizikisht, por i fortë. Ai është çengel i zi, sikur e ketharë në tym, por s’ia del njeri në t’ ecur. (N. L., maj 1970).

Çekréz, -i, m. sh.- ë. Njeri i zoti, çapkën, guximtar që s’pyet për asgjë. Ky djalë âsht çekrez i madh. (Anife Leka, Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Çel, -a, -ur kal. Çel gjatë: nxjerrbagëtitë nga hajati (hauri, quari, kasolla, vatha). I thuj çunit, kur tëvij’ të çeli gjatë (të lëshojëbagëtitë). (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Çepeló|j, -va, – úar kal. Ndërpres, pengoj me qëllim një punë të një tjetri. Ata na çepelúanpër mjaft ditë në të mbjellat. (H. Leka, Bërzeshtë, 1963).

Çézm|ë, -a f.

Të çon në dyzet çézma dhe s’të jep ujë. fraz. Është shumë izgjuar e i shkathët. Në të shumtën e rasteve shprehja përdoret për të treguar një zgjuarsi që priret nga dinakëria.

Me atë mos u mat ti, se ai të çon në dyzet çezma dhe s’të jep ujë. (Ç.Leka, mars 1970) . Në disa fshatra, si Fanjë e Pishkash, përdoret edhe në variantin: Tëçon në Shkumbin dhe s’të jep ujë.

Çërúg|ë, -a (thuhet edhe Çërùkë) f. sh. -a. Koçani i misrit(macúrr – Elbasan, kacarrum – Qukës), katrúqe, rrúm. Çërùgatdigjen fort. (Refik Luka, Gurakuq,Neshtë – Çermenikë, 1963). Disaherë çërúgat e misrit kanë ngjyrë të kuqe. (F. Fixha, Zdrajsh -Çermenikë, 1964).

Çíl|e, -ja f. sh. -e. Vuajtje, halle.

Ai asht në çile të madhe. Tani duket se iu mbaruan çilet përgjithmonë. I kanë ranë çilet e mëdha. (F. Fixha, Zdrajsh – Çermenikë, 1964).

Çirák, – u m. Vendi ku qëndronkandili. Mjet prej druri në formë cilindrike, afro 30 cm i gjatë dhe me një gropëz në krye. Vene kanilin m’ çirakt! (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Çoráp, -i m.

Pa parë lumin zbath çorápët. fraz. Përdoret kur një veprim ekryen para kohe dhe si pasojë mund të mos ketë përfundimin e dëshiruar. Ama dhe ti si punon, prit njëherë të shkretën, pa parë lumin, zbath çorapët. (N. Leka, 1972).

Çúk|ë, – a f. sh. -a. Dele me veshëtë vegjël (dhia quhet currë). Deleçukë, dash çuk! (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Çurg, -u m. Pjesa e ujit që rrjedhnëpër gurin ose drurin e gdhendur të kroit. Ishte prishëçurgu i kroit, i çezmës!

Çyçyrís, -ën, -ur jokal.Flet mezë të ulët, për të mos prishur qetësinë e të tjerëve, ose që të tjerët të mos e dëgjojnë bisedën.

Mua s’më zinte gjumi, ato çyçyrisën tërë natën. (Lume Leka, 53 vj., Bërzeshtë, mars 1970).

Dabllón, -i m.Varg stolie që ujepeshin grave për në qafë, me 5 florinj bashkë. Stoli e kushtueshme. Sot nuk përdoret.

Në pajë i kishin sjellë edhe dabllon.

(N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Daján, -i m.

Ja daján, ja kaç. fraz.Përdoretme kuptimin “ja rezisto, ja dorëzohu”. Dëgjohet mjaft në të folmen e vendit, p.sh. kur duam të mos humbasim kohën duke u endur në udhëkryq, por të qëndrojmë përballë vështirësive.

Njeriu duhet të mos e humbi hesapin kur i bie një fatkeqësi; i thonë fjalës ja dajan, ja kaç. (H. Leka Bërzeshtë, prill 1970).

Dáj|ë -a m. sh. dajallarë. Quhet kështu vëllai i nënës ose i babës (në vend të fjalës xhaxhà).

Dajallarët e mi nuk jan’ kthyer nga puna! Eja ke daja, mri! (Zdrajsh,Çermenikë, 1963).

T’i thuash derrit dájë.fraz.

Përdoret kur je i detyruar të pranosh një gjendje a rrethanë të caktuar, për arsye se nuk e kundërshton dot. Unë e di që ai ekishte gabim, por ishte i pirë tapë, prandaj nuk i fola fare; t’i thuash derrit dajë. (F. Leka, 1972).

Dajmá, -ja f. sh.-të. Një dru ihollë që ka në majë dy biga të vogla dhe përdoret për të mbajtur anën e kalit kur ngarkohet me dru. Veni léqesdajmanë që ta ngarkoj kalin. Nxora (preva) dy dajma të mira. Dajmâ – furkëz-a (Qukës). (Agim Xherri, Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Dájma pasth. U mbledhshimkështu gjithnjë, për gëzim, për të mirë. Dájma për gëzim në shtëpiattuaja. (Halit Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1964).

Dalá ndajf.Akoma, ende.Dalas’ka ardhë baba nga puna? (akomanuk ka ardhur baba nga puna?) Dalá ke ura ky (akoma nuk ështësqaruar ky rreth një çështjeje). (Ferit Fixha, Zdrajsh – Çermenikë, 1964).

Dárdh|ë, -a f.

Dárdhat dúcka (të buta) i ha ariu.fraz.Thuhet për ato rastekur gjënë e mirë e shijon ai që nuk e meriton. E dija unë që ashtudo të përfundonte ajo punë; e dhanë çupën tek ai kërrmállë (plak ishëmtuar). – Jo moj, po kurkështu? Dardhat dúcka i ha ariu. – Si u bë kjo? – Ku dini gjë ju moj, ajo nuk u martua me atë kërrmallën, se shkoi në aksion, në hekurudhë.

(Bisedë grash, N. Z. 1972).

Kush rri nën dárdhë, ha të qullëta. – Kush rri nën dardhë,ha të buta! Një punë kryhet më mirë kur je gjithnjë në kontakt me të. Kush është afër një pune e kryen më mirë etj. (Zdrajsh, 1963).

Darís, -a, -ur kal. I dhuroj njësend dhëndrit ditën e martesës.

E darisa dhëndrin me një këmishë dhe një palë çorapë. Tani po dariset (pësore) dhëndri! (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Darísj|e, -a. Dhëndri pat një darisjetë madhe.

Daúll|e, -ja f.

Daúllen e mban vetë dhe ta rrahin të tjerët. fraz.Përdoretkur duam të vëmë në dukje se dikush nuk është i aftë t’i kryejë punët me mendjen e vet. Ti orvëlla, daullen e mba vetë dhe ta rrahin të tjerët, prandaj unë nuk merrem vesh me ty (nuk e kepersonalitetin e duhur, sepse në çdo veprim shtyhesh nga të tjerët). (Selim Haskurti, Zdrajsh, 1965).

Kur ngrihet të kërcejë fukaraj, çahet daúllja. fraz.Siç kuptohetlehtë e ka prejardhjen nga periudhat e kaluara të popullit tonë. Pleq të fshatit pohojnë se kjo shprehje është përdorur në këtë zonë që para 70 -80 vjetësh. “Qëlloi që një herë, në një dâsm’ ungrit një fukara të kërcejë, por u ça daullja dhe prej asaj kohe meti si llaf i vjetër qi kur ngrihet të kërcejë fukaraj, çahet daullja”. (Sherif Bërdhashi, mars 1970). Sot shprehja përdoret me kuptim ironik dhe tallës; kur i ndodh ndonjë lloj dështimi në punë dikujt, ai me të qeshur thotë: Kurngrihet të kërcejë fukaraj, çáhet daullja. Sa i poqa të tre vëllezërit për dasmë, m’u shpif sëmundja e cucës; kur ngrihet të kërcejë fukaraj, çahet daullja. (Qemal Leka, 49 vj., Bërzeshtë, maj 1970).

Dél|e, -ja f.

Déle e perëndísë. fraz. Shumë i/e urtë, ose i/e padjallëzuar.

Gjynah t’i biesh në qafë, ai është dele e perëndísë. (N. Leka, Bërzeshtë, 1970).

Dénjë ndajf. Lirshëm, thatë, hapur. Kjo fjalë përdoret në këto kuptime vetëm kur duam të tregojmë se vendi është lirshëm, është thatë, hapur, pa dëborë. Përdoret zakonisht për ato vende ku dëbora hiqet më parë, d.m.th. në disa vende është denjë, kurse vende -vende ka akoma dëborë. Atje, në Faqen e Potlit (vendi) drutë baheshin kollaj se ishte vendi denjë. Ishte denjë, prandaj na humbi gjurma e derravet.

(Qazim Haskurti, Zdrajsh, 1965).

Derdimén, -e mb. Mendjelehtë, leshko. Ti qenke fare derdimen, mori shkretë. Ç’bëni kështu, mor derdimenë? (Çiko Leka, Bërzeshtë- Qukës, 1963).

Derexhék, -u m. Boshllëk, zbrazëti, gjë e mangët që dikush e lë në një bisedë e sipër. Un’ ia thashë të gjitha, e nuk i lashë derexhek. Nuk ka mâ derexhek kjo punë mor mik, duhet ikur. (ShainDashballa, 36 vj., Bërzeshtë, qershor 1970).

Dér|ë, -a f.

Derëmbýllur mb. Që ka mbeturi shkretë, i vetëm; fig. i braktisur nga fati. Ka dalë nga shprehje si: iu mbyll dera, t’u mbylltë dera, d.m.th. mbetsh pa njeri, t’u shofshin gjithë ç’ke! Mos mbettënjeri si ai, derëmbyllur në botë! (Ç. Leka, Bërzeshtë, maj 1969).

Dérë hani. fraz. Shtëpi pa rregull, që ditë natë qëndron me derë të hapur, ku njerëzia hyjnë e dalin sipas dëshirës. Tani mospyet për atë shtëpi, se ajo u bë derë hani. (N. L., mars 1970).

Me dérë mrapa. fraz. Të gjithënjerëzit e shtëpisë, pa përjashtim. Në raste dasmash, i zoti i dasmës, njerëzit e tij të afërm nga fisi, i thërret me derë mrapa: të gjithë, me kuçkë e me maçkë. (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Derhambár ndajf. Grumbull, me shumicë, por pa rregull. I mblodhën të lashtat dje i bënë derhambár në lëmë (u mblodhën shpejt e shumë dhe u grumbulluan, por pa rregull). (Çiko Leka, Bërzeshtë, 1965).

Derr, -i m.

Nuk mbahet dérri për bishti.fraz. Thuhet kur është epamundur t’i ndalosh disa njerëz të paarsyeshëm që të mos veprojnë keq, të mos kryejnë veprime të padëshirueshme; ata prapëseprapë e bëjnë të vetën. Ç’umundova unë që të mos i linja të ziheshin, por ç’ne, nuk mbahet derri për bishti, ai e ka kokën në vend të lig. (N. Leka, shkurt 1970).

Det, -i m.

Déti nuk matet me lugë. fraz.

Përdoret për të treguar një punë të pamundur, një veprim që nuk mund të marrë fund kurrë. Psehumb kohën kot me të? Ai kërkon atë që nuk bëhet kurrë; deti nuk matet me lugë. (Tushe Leka, 60 vj., Bërzeshtë, mars 1969).

Dërthé, -ja f. sh.-të. Bimë qërritet në pyll me ah, me kokrra të kuqe të ëmbla, luleshtrydhe, dredhëz. Këtu paska mjaft dërthé!

(Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Dërrás|ë, -a f.

Çan dërrása. fraz. Bën një gjë anjë punë që nuk ka vlerë, sidomos në të folur; kur diskutojmë një çështje që nuk paraqet interes, përdorim këtë shprehje. Folja çan vihet në mënyrën, kohën dhe vetën që e kërkon konteksti. Ai çau dërrasatërë ditën sa na mori mendtë (namërziti). Unë të çaj dërrasa këtu eti të mos dëgjosh! (Në këtë rast, ai që flet e përdor me kuptim të kundërt shprehjen, d.m.th. unë nuk po çaj dërrasa, ti pse nuk dëgjon?) Ah, ç’na thartói trutë ky, ka nji sahat qi po çan dërrasa. (Xhemal Zharri, Bërzeshtë, 38 vj., dhjetor 1969). Për analogji, shprehje me kuptimin e së parës janë edhe këto: a) grin sallatë, b)rreh ujë në haván, c) i bije legenit, d) ia këput më tym, e) mbytja katunit (dy shprehjet e fundit kanë edhe kuptimin e pasigurisë në të folur rreth çështjes që folësi kërkon të sqarojë. Ai nuk merrte vesh fare dheia këpuste më tym. (SelahedinLeka, 36 vj., Bërzeshtë, 1970).

Si kakërdhia në dërrásët. fraz.

Thuhet për dikë që hidhet përpjetë e përpiqet sa me këmbë e me duar për t’u mbushur mendjen të tjerëve për një gjë, kur ata në një mënyrë apo një tjetër, e kundërshtojnë. Shihe, shihe, si bën e humbura, si kakërdhia në dërrasët, ment po pëlcet nga inati. (Ç. Leka, 1972).

Dëshnís, -a, -ur jokal.Mendohem për diçka, vras mendjen. Gjithë natën u dëshnísapër punën e tij, por s’ja gjeta çáren (gjithë natën u mendova për punën e tij, por s’ia gjeta dot zgjidhjen). (Ramazan Ahmeta, Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Dílk|ë, -a f.

Dílka martohet, ti hidhesh nga çardhaku. fraz.Përdoret kur njënjeri gëzohet së tepërmi për një vepër të bërë nga dikush tjetër, pa qenë e nevojshme të ndiejë një gëzim a ndjenjë të tillë në atë masë. Ai nuk e kupton se çfarë bën;e bën si ajo fjala që thonë: Dilka martohet, ti hidhesh nga çardhaku.

(N. Leka, Bërzeshtë, qershor 1970).

Dílmi. lidh. Meqenëse, derisa (nëkuptimin e së parës). Unë po rrikëtu, dílmi po shkon ti (gjersa poshkon ti, meqenëse po shkon ti).

Dílmi s’paske, mos më jep (meqës’paske, mos më jep). (Çiko Leka, Bërzeshtë, 1964).

Dím|ër, -ri m.

Dímri ha gurin. fraz. Përdoret për të treguar se bagëtia në stinën e dimrit ha çdo lloj ushqimi, sidomos kur jashtë nuk gjen dot asgjë për të ngrënë.

Priti edhe ato llapúshka or bir, e futi në koçék, se dimri ha gurin. Një dyvjaçkë në dimër të duket si mollç shëngjinë, se dimri ha gurin. (CefoBlloshmi, Bërzeshtë, korrik 1969).

Dinhergjél baramllik. fraz.

Kohë e pa kohë bën po të njëjtën punë. Analoge me këtë është edhe shprehja: të rri sahatidymbëdhjetë dhe dén, dén, po me nj’ ven, të cilat përdoren në Elbasan.

Ai nuk mërzitet fare për punë, dinhergjél baramllik. (Xh. Zharri,38 vj., Bërzeshtë, mars 1970). (Baramllik vjen nga emri i festës fetare të Bajramit; shprehja duket se është me origjinë nga turqishtja).

Dít|ë, -a f.

Dítë nafile. Dita mbas “natës sëmirë”. “Nata e mirë” quhet një natë me karakter fetar për myslimanët, para muajit të Ramazanit. “Nata e mirë” e parë bie 45 ditë para fillimit të Ramazanit. “Nata e mirë” e dytë bie 15 ditë mbas të parës; e treta bie 15 ditë mbas të dytës. Dhe 15 ditë mbas “natës së mirë” të tretë, fillon muaji i Ramazanit. Ditën e fundit të Ramazanit bie dita e “Bajramit të Madh” (d.m.th. nga “tri net të mira” janë edhe “tri ditë nafile!). Sot asht ditë nafile. (Agim Xherri, Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Dy dítë bashkë. fraz. Përdoret për të treguar një veprim të pamundur, që nuk bëhet dot.

Na ka marrë malli shumë, e ai nuk po duket fare; do të vijë kur të bëhen dy ditë bashkë (d.m.th. me saduket nuk do të vijë fare, sepse dy ditë pa një natë në mes nuk mund të ketë). (N. L., Bërzeshtë, qershor 1970).

Dy dit’ te burri, dy jav’ te jot’ âmë. fraz.(vargjet e një këngepopullore). Përdoret për të treguar se dikush e kalon kohën më tepër atje ku është më rehat për vete se sa atje ku ka detyrën kryesore. (Nusja nuk duhet të rrijë më shumë tek e ëma sesa në shtëpinë e burrit). Ai s’e di se ti iabën: dy dit’ te burri, dy jav’ te jot’âmë. (Filo Marta, Qukës, qershor 1970).

Dízk|ë, – a f. sh. -a. Shirit megjerësi 1,5 cm, në ngjyrë të kuqe ose kafe, që përdoret për të stolisur pjesën e përparme të jelekut të grave. Bleji nuses cadizka kur të shkosh në qytet. (R.Luka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Djégi|e, – a f. sh. -e. Lloj kërpudhash që hahen, me ngjyrë kafe të çelur nga pjesa e poshtme.

Kam mbledh ca djegie dhe ca bukje!

(Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Dogëndís, – i, -ur jokal. Bie rëndënë stomak një ushqim. Atij idogëndisi shumë mishi i dhisë. Të ka dogëndisur gjella e skuqur, prandaj të dhemb stomaku. (Çiko Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Dogramá, -ja f. Quhet kështu tërësia e punimeve prej dërrase që bëhet brenda përbrenda një shtëpie: dyer, dollapë brenda në mur, tavan dërrase, rafte të ndryshme, dritare etj. Ka edhe kuptim kolektiv: Ai e ka bërështëpinë gjithë dograma. Dogramaja e zbukuron shtëpinë. (Halit Leka, Bërzeshtë, 1964).

Dollák, -u m. Një lloj sëmundjejeqë prek kafshët (lopët dhe qetë). Kafsha sëmuret papritur, ënjtet dhe, kur nuk i arrin në kohë ndihma e nevojshme, ngordh. Shenja të tjera dalluese të kësaj sëmundjeje janë: kafsha shkumëzon, përpëlitet fort, jashtëqitjen e ka shumë të hollë dhe nuk ha asnjë lloj ushqimi. Disa thonë se kjo sëmundje shkaktohet kur kafsha ha një lloj bari që quhet shtárë. Kaun tim epreu dollaku menjëherë (ngordhishpejt nga sëmundja e dollakut). (Halit Leka, Bërzeshtë, 1964).

Dolláp, -i m.

Dolláp kafje. fraz.Përdoret përtë treguar karakterin e paqëndrueshëm të një njeriu, a lëkundshmërinë e tij në gjykimin e një çështjeje të caktuar. Me atënuk llafosesh dot, se aj âsht dollap kafje (d.m.th. rrotullohet sipasambientit dhe fjalëve, ashtu siç rrotullohet dollapi i kafesë, kur piqet kafeja). (Filo Marta, Qukës, prill 1970).

Dyzet lepuj n’ Lobonik. fraz.

Përdoret kur duam të tregojmë se dikush na ka shprehur një pohim të rremë apo të hiperbolizuar. (Lobonik quhet një sektor kodrinor me ara buke në VP të fshatit). Një fshatar i thotë një ish -pronari të një parcele are me misër: O xha Latif,ishin dyzet lepuj n’ Lobonik. Ai ipërgjigjet: Unj’ Xhaferr (d.m.th. më pak e jo 40). Xhaferri i thotë përsëri se ndoshta 40 nuk ishin po 30, e kështu me radhë derisa zbriti e arriti të thotë: Unë edëgjova se bâri vësh në misër, po gjâ nuk pashë! Nuk i besoj Beqos unë, se ai e ka zakon të thotë dyzet lepuj n’ Lobonik. (Fejzi Leka, Bërzeshtë, prill 1970).

Dollapqórr, -i m. sh.-ë. Dollap brenda në murin e dhomës, me kapakë të zbukuruar me gdhendje. Dollapqórri âsht mbyllëme drý (kyç). (Nazif Shera, Funarës – Çermenikë, 1963).

Dóllma, -t f. sh. Një lloj gjelle epërgatitur me qepë të skuqura, copa mishi dhe oriz, të mbështjella këto me fleta rrushi të njoma. Mbasi renditen në një tenxhere me ujë, vihen për t’u zier. Kjo gjellë bëhet vetëm në pranverë me gjethe rrushi. Sontedo të bëjmë dóllma për darkë. (ÇikoLeka, Bërzeshtë, 1964).

Drát|ë, -a f. Quhet shtresa qëmbetet në një enë kur skuqim gjalpin me kripë. Në rast dasmash, kur është e nevojshme të konsumohet një sasi e konsiderueshme gjalpi, në enën ku skuqet, mbetet një shtresë e tillë. Kjo shtresë quhet dratë.

Mori një copë kulaç, e çau në mes dhe i hodhi nja dy lugë dratë. (ÇikoLeka, Bërzeshtë – Qukës, 1964). Dru ndajf. Ndoshta, mbase, kushedi. Dru vjen edhe ti! Dru mëka ardhë ndonjë letër? (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Dushk, -u m.

U bë dushk. fraz. Dikush është zemëruar shumë për një fare padrejtësie që i kanë bërë. (Halit Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Dyeríc|ë, – a m. sh. – a. Gruallafazane, që shëtit derë më derë, kohë e pa kohë, për të ndërhyrë në punët e të tjerëve. Po vjendyerica të na çardallosë. Janë bërë si dyericat, s’lënë vend pa shkuar. (N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Dyfék, -u m.

Dyféku duhet mbajtur gati si në drê dhe në zog. fraz.Përdoretpër të treguar se njeriu duhet të jetë syçelë e i vëmendshëm në çdo rast, të mos nënvleftësojë gjërat e vogla. Si për zogun që është i vogël, ashtu edhe për drerin, duhet të shënojmë, se ndryshe nuk godasim në shenjë. Mbajvesh kur flasin të tjerët, se dyfeku duhet mbajtur gati si në drê dhe në zog. (Halit Leka, Bërzeshtë, maj 1969).

Dykáç ndajf. Úrët, pa ngrënëfare, “me brinjë të pjekura bashkë” (hiperbolë). Sot lopët janë dykáç se kanë ndenjur gjithë ditën në qúar. Na la gjithë ditën dykáç dhe as që u kujtua fare të na sillte për të ngrënë. (H. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Dykáçk|ë, -a f. sh. -a. Llojëmbëlsire me miell gruri në formë kuleçësh të vegjël të hollë, të kthyer më dysh, me arra të shtypura brenda dhe me sherbet. (Bërzeshtë, Qukës, 1962).

Dyvjáçk|ë, -a f. Mollë e egër, evogël e thartë, mollçinë. (N. Leka, 1972).

Dháll|ë, -i m.

Dhalltë breshkash. fraz. Përdoret për të treguar cilësinë jo të mirë të një ushqimi, sidomos në bulmetra (dhallti ibreshkave është një lloj dhalli si iprerë, në formën e kullóshtrës).

Kjo gjizë e hollë si dhalltë breshkash.

(Fiqiri Leka, maj 1970). Dhalltúr, -im. Lloj ushqimi igatuar me miell misri dhe me dhallë, i ndarë në thela katrore.

Na paske bâ nji dhalltur të mirë, moj amvisë! (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Dhé, -u m.

Dhé më dhé. fraz. Përdoret përtë treguar se dikush s’ka lënë vend pa shkelur për të kërkuar apo ndjekur diçka. Aj’ e nóqi djedhé më dhé e nuk e kapi. Dhitë i kërkova dhé më dhé, por sun i gjeta. (Rustem Çerri, 27 vj., Bërzeshtë, shkurt 1970).

E zûni dhéu. fraz. E pickoigjarpri lopën, a bagëtinë. (Refat Kurti, Funarës – Çermenikë, 1963).

Dhen, -të f. sh.

Dhent e dhítë e Zéros, ndéri – Kapllán Qéros. fraz.Puna, mundimi është i një personi, ndërsa nderi i dihet një tjetri, pa e merituar. (N. Leka, 1963).

Dhen, – a, -ur kal. Gdhend. Unë dhéna nji dru ahu. Ky dru nuk dhenet kollaj! Fig.: njeri që nuk dhenet (nukgdhendet, nuk hollohet nga mendja, nuk bindet për asgjë, që nuk merr vesh).

Dhëmb, -i m.

Si dhëmbët e sharrës.fraz.Mezigzage (përdoret për të treguar uljen e ngritjen e një treguesi në një fushë të caktuar, si p.sh. vijimin e nxënësve në shkollë, ndryshimet klimaterike të motit, gjendjen fizike të një të sëmuri, realizimin e normës në një proces pune të caktuar etj.).

Ç’pyet për të, e ka bërë si dhëmbët e sharrës: një ditë vjen, dy ditë s’vjen.(Sali Radoku, Karkavec, gusht 1970).

Nuk i ka dalë dhëmbi i tagjisë.fraz. Përdoret me kuptim ironik,për të vënë në dukje se dikush është i rritur, në moshë dhe nuk mund të sillet ende si i ri, pa përvojë. Nuk është rritur akoma (me ironi). Gjithashtu përdoret kur dikush po e “justifikon” gabimin për arsye të moshës së vogël, të papjekur. (Dhëmbi i tagjisë del te njëthundrakët). Emore, s’ka faj i shkreti, se nuk i ka dalë dhëmbi i tagjisë. (Xh. Zharri).

Hante leckat me dhëmbë. fraz. Përdoret për të treguar se dikush ka dhimbje të madhe fizike dhe mezi e përmban veten, duke mos zënë vend, sidomos kur ka kriza të çastit. Ah, mor bir, nusja hanteleckat me dhëmbë, kurse e vjehrra as që donte t’ia dinte fare. (L. Leka, Bërzeshtë, maj 1970).

Nuk i zë dot dhëmbi. fraz.Nukarrin dot që të kryejë një të keqe në dëm të një tjetri, sado që përpiqet. E drejta doli në shesh.Sado që u përpoq për keq, nuk i zë dot dhëmbi. (G. Leka 1972)

Dhëmbáll|ë, -a f.

Dhëmbállë kali. fraz. Përdoret për të treguar se misri është shumë i mirë: i madh si kokërr dhe mjaft i fortë, që mezi e bluan edhe mulliri. Misri, pasi bluhet në mulli, kur gatuhet, pi ujë dhe si rezultat buka bëhet e shkrifët dhe e shijshme (kokrra e misrit i ngjan dhëmballës!) Sot rrahëm camisër, por ishte një misër dhëmballë kali. (Fejzi Leka, Bërzeshtë, shtator 1969). Pse atë misër idhashë unë, ai ishte dhëmballë kali, ndërsa ai do të më japë vjeshtuk për lopët. (N. Leka, 1972).

Dhëmbëjáshtë mb. Që qesh kohë e pa kohë dhe vend e pa vend, pa pasur një arsye të plotë për të qeshur; thuhet për një burrë apo grua mendjelehtë, që vazhdimisht qesh, duke bërë figurë të keqe te të tjerët. E mjaftde, mjaft se ke tërë ditën dhëmbëjashtë, po çudit dynjanë. (N. Leka, 1972).

Dhi, -a f.

Dhi shytë. fraz. Përdoret për të karakterizuar një grua jo të mençur, hutaqe dhe të ngathët në punët e saj. Mos ia vër re shumë,ajo është dhi shytë, aq mend ka. (Ç. Leka, Bërzeshtë, mars 1970).

Dhi e zgjebur, bishtin përpjetë. fraz. Përdoret për të karakterizuar një njeri pa merita, por që mbahet më të madh, p.sh. dikush njihet si dembel prej të gjithëve dhe ky jo vetëm që nuk e pranon këtë fakt, por lavdërohet si të ishte një punëtor shumë i aftë. Shiko veten ti, mosmë thuaj mua: ti je dhi e zgjebur dhe bishtin përpjetë! (N. Leka, Bërzeshtë, qershor 1970).

Dhía në malësi, delja në vërrí. fraz. Përdoret për të treguar senjerëzit duhen trajtuar sipas aftësive e natyrës së tyre: ai që ka aftësi për një punë duhet ta ushtrojë atë dhe të mos ngatërrohet dikush në një punë që nuk e njeh si duhet dhe dikush në një tjetër. Ah moj bijë,nuk e duron dot këtë klimë ti, pse thonë: dhia në malësi (në vendemalore), delja në vërrí (në vendet e ulëta). (Ç. Leka, Bërzeshtë, maj 1970).

Di dhía ç’është tagjia! fraz. Përdoret për të treguar një njeri që nuk është në gjendje të vlerësojë një të mirë që mund t’i ofrojnë. Yt bir nuk i ha bámjet; di dhia ç’është tagjia! (N. Leka, Bërzeshtë, maj 1969).

Ç’i bën dhía shqémjes, shqémja ia bën lëkurës. fraz.Nëqoftë se do t’i bësh dikujt një të keqe, prit dhe ti një të keqe prej tij. Kjo shprehje ka lindur kështu: shqémja është një bimë shumëvjeçare, fletët e së cilës shërbejnë për prodhimin e një lënde që përdoret për regjjen e lëkurave. Dhia e ndjek shumë këtë bimë për gjethet, por më tepër për lëkurën e saj dhe nga kjo bima thahet. Populli, nga ky fakt ka nxjerrë shprehjen kuptimplotë me kuptim figurativ: Shqemjen e ha, e dëmton dhia, por edhe lëkura e dhisë e pëson nga fletët e shqemjes. (Halit Leka, Bërzeshtë – Çermenikë, 1964).

Dhjám|ë, -i m.

Si veshkëlat në mes të dhjámit. fraz.Në kushte tëshkëlqyera, si jo më mirë. Ajo meatë burrë që ka është si veshkëla në mes të dhjamit (është mirë fort, singa ana ekonomike ashtu edhe morale; ka harmoni me burrin etj.). (N. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Mishi i dhisë me dhjámë, mishi i dashit me nam. fraz. Përdoret për të bërë dallimin nga ana cilësore të dy gjërave të të njëjtit lloj dhe për të vënë në dukje se njëra prej tyre është më e mirë se tjetra. Shprehja ka përdorim në shumë raste të të folurit të përditshëm. Edhe ajos’ka të sharë, por nusja e Xhekos ha bukë veç: mishi i dhisë me dhjamë, mishi i dashit me nam. (N. Leka, Bërzeshtë, maj 1970).

Dhjamërúshk|ë, f. sh.-a. Copëra mishi të skuqura të mbetura në fundin e enës, pasi është tretur dhjami. Asaj ipëlqenin shumë dhjamërúshkat.

(Çiko Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Dhjet|ój, -óva, -úar kal. Marr një të dhjetën e diçkaje. I dhashë ca miell për në shtëpi, por kam hall se do të ma dhjetojë (do të më marrë ndonjë çikë). Ushqimet na i kishte dhjetuar mirë. (N. Leka, Bërzeshtë- Qukës, 1963). Shprehja e ka burimin nga koha kur bujkut i merrej e dhjeta e prodhimit. Sot përdoret me kuptim figurativ.

Dhuntí, -a f. Një bagëti ose lopëqë dërgohet si dhuratë në një dasmë. Krushku po na vjen medhunti. Ata kishin sjellë një lopë për dhunti! (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Éshk|ë, -a1f. Qymyri i drurit qëpërdor kovaçi për të skuqur hekurin. Kovaçi ka shku për eshkë.Kjo qenka eshkë e mirë. (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Éshk|ë, -a2f.

E ka zier éshkën me lyrë leshi.fraz. Përdoret për të treguar sedikush e ka nisur dhe mbaruar një punë në kohën e vendin e duhur dhe si pasojë ka pasur rezultatin e dëshiruar. Aj po orbir, e ka zier eshkën me lyrë leshi, çdo herë i ecën puna . (Shënim:eshka e zier me lyrë leshi merr zjarr me të shkrepurën e parë ose të dytë të masatit). (Hasan Grepi, 78 vj., Bërzeshtë, mars 1970).

Emíra f. Nusja e lalës (kafshë qërri edhe nëpër shtëpia, a gërmadha muresh të vjetra, me ngjyrë kafe dhe gushë të bardhë; është shumë e shpejtë). Të fryftë e mira (mallkim). Emira u fryni pulave! (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Érret vetv. Vrenjtet në fytyrë njënjeri kur ka një hall të madh apo dhimbje. Ai ishte err’ e ishte bâ fut’e zezë. Erret nga inati.

Ezhdërhá, -ja f. sh. – të. Shtazëmitologjike e besimit popullor, me këmbë, me krahë, me brirë e me 7 kokë (nga 3 kokat kryesore nxjerr tym, flakë dhe ujë); kuçedër. Mos ki frikë, unë nuk jam ezhdërha. Të dyja motrat janë të këqija, ezhdërha. (Halit Leka, Bërzeshtë, 1964).

Ëmbël (i, e) mb.

Me bukë të ëmbël. fraz.Urimqë i bëhet të zotit të dasmës, veçanërisht të atit të dhëndrit, d.m.th., çifti të kalojë jetën në harmoni në mënyrë që buka t’u duket e ëmbël. (Çiko Leka, Bërzeshtë, 1963).

Ënck|ë, -a f. Sëmundje e shkaktuar nga të ftohtit, pleviti.

Mos rri zbathur se do të të hyjë ëncka. (N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Ënd|ërr, -rra f.

Ëndërr me sy hapur. fraz. Diçka krejt e trilluar, që nuk ka ngjarë ose nuk mund të ngjajë. Çfarëthua more, s’kanë vjedhur ndonjëherë ata, ëndërr me sy hapur, thuaj edhe një herë, të bëhen dy herë. (H. Leka, 1972).

E bën ëndërr. fraz. E paraqit njëpunë krejt ndryshe, duke mohuar ç’ka thënë a ç’ka bërë më parë, sikur të mos ishte po ai njeri (përdoret për një mashtrues e të paturp). Ç’ne, ku e dinja unëse kishe ardhur ti, pa rrinja unë pa ardhur! Ia bëri ëndërr moj korbë. Mos ma bëj ëndërr mua, se ti vetë i kishe thënë që ta shiste mushkën. (N. Leka, 1972).

Ëndrra e ligë del e hairit. fraz.

Përdorej më parë, kur disa shpjegonin domethënien e ëndrrave sipas besëtytnive. Kështu, p.sh. besohej se, po të shihje në ëndërr sikur qaje, të dilte gëzim, po të shihje duke punuar në tokën pranë shtëpisë, do të ndodhte ndonjë fatkeqësi (vdekje), po të shihje gjak, ëndrra prishej etj., d.m.th. ëndrrat e trishtuara apo të frikshme do të dilnin të gëzueshme. Në ditët e tanishme kjo shprehje përdoret më tepër në kuptimin inkurajues, kur duam t’i forcojmë ndjenjën iniciativës dikujt, në fillimin e një pune që kërkon guxim e besim në forcat e veta. P.sh. dikush ka filluar ndërtimin e një shtëpie dhe ka pasur mjaft pengesa, si mungesa e materialit, kushtet atmosferike etj., në këtë rast përdoret shprehja e mësipërme.

E mor, mos u tut, se ëndrra e frikshme del e hairit. Nise binanë! (H. Grepi, maj 1970).

Ëngla të preftë! fraz. Përdoret siqortim në bisedë e sipër, kur dikush nuk na dëgjon si duhet dhe pyet herë pas here se çfarë themi. Hë mor, nuk dëgjon ti, ënglatë preftë! (L. Leka, maj 1970).

Ësho, -ja mb. Thuhet për njëfëmijë që qan kot, grindet: ë-ë-ë.

Pusho, mor ësho, pusho, se na çave veshët. (N. Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1963).

Faj, -i m. bëhet mbushja me llaç.

Fáji u bë nuse dhe nuk e mori suvatim. Fashot ndihmojnë që llaçi treguar se askush nuk ka të qëndrojë e të mos bjerë nga dëshirë ta pranojë përgjegjësinë pesha e vet. Ti një fasho, unë a fajin, por mundohet ta gjashtë, kur t’i mbarojmë të tetë shkarkojë nga vetja. P.sh. është fashot, atëherë do të pushojmë të dëmtuar diçka në një shtëpi,po gjithë për drekë. (Halit Selimaj, nuk dihet shkaktari. Babai pyet Trebisht, Gollobordë – Dibër, dhe asnjëri nga pjesëtarët nuk e specialist në NSHN, Librazhd, pranon. Atëherë ai thotë: Faji u sektori bë nuse dhe nuk e mori njeri. Pra, Férr|ë, -a f. sh. –a sado në rrethana lehtësuese (Po mbolle férrën, ajo do të zéjë) ndodhet fajtori, nuk e ka të lehtë nga të dy anët.fraz. Nëse bën që ta pranojë se ka bërë faj. E di një të keqe me qëllim, ajo do të unë, e di, s’ke ç’më thua, faji u bâ ketë efekt të dyfishtë; pasojat e nuses dhe nuk e mori njeri. (H. Leka, saj do të bien edhe mbi ty. (Halil Bërzeshtë, maj 1970). Hoxha, Zdrajsh, 1964).

Fálz|ë, -a f. sh. -a. Përparëse prej fërtóm|ë, -a f. sh. -a. Litar leshi ose prej bezeje, që e trashë që përdoret për lidhjen, e përdorin gratë gjatë punës në drurëve (si lëndë ndërtimi) kur sillnin në shtëpi. Gruaja paska vú nji fálzë të tërheqim me qe nga mali. Një lame. (Fjala përdoret në fshatin fërtomë zakonisht ka gjatësi 4-5 Bábje, Librazhd; dëgjuar nga m. Merri fërtomat se do të vemë në Refik Luka, Funarës – mal për trarë. (Fejzi Leka, Çermenikë, 1963). Bërzeshtë, 1964).

Faraxhí, -u m. Shih te Faros kal. Fik, -u m.

Farós, -a, -ur kal. Shtie farë, fut. S’mund t’i hypësh dardhës dhe grindje midis dy personave. Prej i bie fíkut.fraz. Me kuptimin e këndej vjen faraxhi, shpifarák. afërt që s’ke ç’i bën gomarit dhe vajti si mi, farósi sa farósi, pastaj i bie samarit. (Zdrajsh – iku. (N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, Çermenikë, 1963).

1963). Fis, -i m. Grup i përbërë prej 30-Fásho, -ja f. sh.-t. Rripa që shoqërojnë dasmorët në distancë me nusen deri në shtëpi. âsht e fisit. Janë ata të fisit. Me nusen erdhi fis i madh. Prej fisit nuk ndejti asnji mbas dasme. (Zdrajsh, Floq- Funarës, 1963).

Flák|ë, f.sh. -ë.

Në flákë të pushkës. fraz. Meshpejtësi të jashtëzakonshme, të vetëtimshme. E kreva këtë punë nëflakë të pushkës (e mbarova shumëshpejt). Më tepër përdoret për procese të çastit që kërkojnë shpejtësi të madhe. Kur porrokullisej guri, unë kalova përpara në flakë të pushkës. (H. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Fletár, -i m. sh. – ë. Druri që ndalon mullirin. Fletári zë gjépin (cifúnin, Bërzeshtë), d.m.th. grykën e ngushtë të lúgut prej nga del uji me presion dhe vë në lëvizje fletët (péndët, Bërzeshtë). Mos e lëviz fletárin sendalon mullirin. (Ahmet Çoça, Zdrajsh, Vërri – Çermenikë, 1963).

Fór|et, – (u), -ur jokal.(përdoretnë numrin dhe me trajtat e shkurtra të përemrit vetor në dhanore). Ngec në fyt ushqimi,m’u for buka, uji; m’u for dardha.Me kuptim të figurshëm:”më ngec në fyt, nuk e përcjell dot në bark një fjalë të padrejtë që më thotë dikush dhe e kundërshtoj”. Ju for të shkretit,prej gruas së keqe. (N. Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Fotfór, -i m. sh. -ë. Dru rreth 1-1,5 m i gjatë, që shërben për të mbajtur bandierët (shih më lart këtë fjalë) anësorë që të mos rrëzohen nga tërheqja e telit kur hardhitë rëndohen prej peshës së rrushit. Do shkoj të pres cafotforë për n’ arën e Zharrit. (TefikSkura, Pishkash, prill 1970).

Frrát|ë, -a f.sh. -a. Misër i bluarashpër (copa-copa), për t’u përdorur si ushqim. Frráta zihet dhe hahet si gjellë, duke u gatuar edhe me produkte të tjera ushqimore, si gjalpë, qepë, mish etj. Për frratë përdoren edhe gruri, edhe tépa (bërcéli). Sot përdrekë na zieni ca frratë. (FeritSinani, Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Fshat, -i m.

Unë e ti e fsháti plot. fraz. Thuhet për dikë që hiqet sikur e mban sekret një gjë, por në të vërtetë ua tregon të gjithëve. Edi, e di, je i besës ti, un’ e ti e fshati plot. (Ç. L., Bërzeshtë, mars 1970).

Fshér|e, -ja f. sh. -e. Kulaç prejdjathi në formë të rrumbullakët dhe me madhësi të ndryshme. Fsheret priten lehtë me thikë dhe kripen. Edhe “kulaçi” prej dhjami që është tretur dhe mbasi ka ngrirë përsëri e ka marrë formën e enës quhet fshéredhjami.Krypa sot nga shtatë a tetë fshére djathi. (Çiko Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Ftér|e, – ja f. sh. -e. Enë prejmetali që përdoret për gatimin e ushqimit. Tigan i vogël prej alumini ose zinku. Ai po ziente vezët në fteret po skuqte vezët nëtigan (me gjalpë ose me vaj). Kjoftere qenka e shpueme. (Zdrajsh -Çermenikë, 1963).

Fti, -ri m. sh. -re. Enë prej drurinë formë afërsisht cilindrike me lartësi rreth 1 m dhe diametër 25 cm në fund, që vjen duke u ngushtuar te gryka; përdoret për të tundur kosin a trashanikun dhe për të nxjerrë prej tij gjalpin e dhallën. Në disa vende quhet edhe tundës. Ftíriduhet mbajtur me pak ujë, që të mos thahet. Dy ftire që kemi, na rrjedhin.(N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Fukaradrúga, f. Një lloj brejtësi që dëmton sidomos plaçkat ose stofrat e leshta (Tineola biselliella). Fukadruga na brejti rrobet! (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Fúrr|ë, -a f.

Fúrra e Milos i djeg bukët. fraz. Përdoret për të treguar se duhet të ngarkojmë gjithnjë me faj dikë vetëm pse ai mund të ketë gabuar në një rast. Kjo shprehje, me sa kuptoj, duhet ta ketë burimin nga qyteti, sepse nëpër fshatra nuk ka punuar njeri si furrxhi. Furra e një furrxhiu me emrin Milo i dogji një herë bukët dhe pastaj njerëzit mendonin se ajo i digjte gjithmonë. Mua mëdoli si fjalës: Furra e Milos i djeg bukët. (H. Leka, maj 1970).

Furfúl|e, -ja f. sh. -e. Erë e ftohtëdhe e madhe dimri që zgjat disa ditë. Fryn edhe në drejtime të ndryshme, duke ngritur lart fletët e dushqeve, kashtëra të vogla etj. Kush del tani në këtëfurfúle! Ta rregullojmë shpejt shtëpinë, sa pa zënë furfúlet e dimrit.(Tushe Leka, Bërzeshtë, 1964).

Fushtungár|e, -ja f. sh. -e.

Purtekë a shufër e gjatë që përdoret për të shkundur arrat.

Merre fushtungáren dhe hajde se do të shkojmë të shkundim arrat.(Lume Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Fýell, -i m.

I bie fýellit me një vrimë. fraz. Përdoret për të treguar se dikush flet vazhdimisht për të njëjtën gjë, thotë po ato fjalë, saqë bëhet i mërzitshëm. Ti mor vëlla i biefyellit në një vrimë, si sot, mot një haváz ke ti. (M. Blloshmi,Bërzeshtë, qershor 1970).

Gabím, -i m.

Unë e thashë gabím apo ti e more vesh keq? fraz.Thuhet nëato raste kur jemi lutur të na lehtësohet një punë, por na ka dalë e kundërta, na është shtuar një e keqe e re. Origjina e kësaj shprehje është e hershme. Një fshatar plak, i lodhur, në një vapë të madhe i shkonte një të përpjete. Iu drejtua Zotit: “Të lutem më jep një kalë” (d.m.th. t’i hipte e të ngjitej). Aty del një oficer i huaj që kishte një kalë me një mëze dhe e detyron fshatarin që ta marrë mëzen në qafë. Lodhje e shumëfishuar! Dhe fshatari e satirizon Zotin: “Unë ta drejtova lutjen gabim apo ti e more vesh keq? (Xh. Zh., qershor 1970).

Galíf ndajf. Pa qenë i përgatitur, befas, papritur, pa dijeni. Më zunigalif në shtëpi. Përdoret edhe mekuptimin fshehurazi. T’i shkoshgalif, mos të shohi (me metatezënga gafil). Ndryshon nga fjala azgóm, sepse kjo e fundit përdoret edhe për të thënë një fjalë që të bën përshtypje të madhe (shën. im – G. L.), kurse galif përdoret zakonisht përlëvizje. Lajmi i vdekjes së babës nara azgóm (dhe nuk thuhet galif). (F. Fixha, Zdrajsh, 1964).

Gajtán, -i m. sh.-ë. Jelek grash istolisur me rruaza, sumbulla e në mënyrë të veçantë me pasqyra të vogla, të cilin ia veshin nuses ditën që e nisin për te dhëndri.

Nusja paska veshë nji gajtan shumë të bukur. (Fjala përdoret nëfshatin Kostenjë; dëgjuar nga R. Luka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Gallamáq, -i m.sh. -ë. Njeri i dobët dhe dembel, që i pëlqen të rrijë pa punë gjithmonë. N’ atështëpi janë të gjithë gallamaqët e fshatit. Përdoret edhe si mbiemër:

Ky është djalë gallamaq. (N. Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963). Gërr-mërr ndajf.Në grindje tëvazhdueshme, të pandërprerë. Emor, ata ashtu e kanë çuar gjithmonë, gërr-mërr, gërr -mërr. (N. Leka,Bërzeshtë, maj 1970).

Gështárj|e, -a f. sh. -e. Kashta (shákujt) e groshëve (fasuleve) të marra së bashku, mbasi janë “rrahur” fasulet. Pra, pasi janë tharë në lëmë, u bihet me një dru (pallë, Çermenikë), për të dalë kokrrat nga shakujt, (kashta ose bishtajat e thata). Gështarjet janëushqim shumë i mirë për bagëtitë. (Halit Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Gërxháll, -i m.Lloj duhani megjethe jo shumë të mëdha, në formë vezake, shumë “i fortë” në të parë. Mbillet në zona malore për t’u përzier me duhanin “e butë”. Nuk preket lehtë nga vrugu. Kam mbjellë një postaf me gërxhall. Përdoret edhe mekuptim figurativ. Kur në disa raste nuk shkon muhabeti, ndonjëri thotë: Duhet pak gërxhall (duhet nisur muhabeti me një çështje të rëndësishme, “të fortë”). (Halit Leka, Bërzeshtë, 1964).

Gidá, – ja f.Shije.Hangra bukë megidá të madhe (hëngra bukë meshije të madhe). Nga emri gida vijnë mbiemrat: i gidáshëm, e gidáshme (i shijshëm, e shijshme). Kjo qenka bukë mjaft egidashme. Ushqim i gidashëm (njerime zemër të mirë, i sinqertë, gojëmbël, fjalëmbël). (Ferit Fixha, Zdrajsh, 1964).

Gidásh|ëm (i), -me (e) mb.Shihte Gidá, -jaf.

Gin, -i kal. Ajo gjellë të gínë. Bananji valë (përshesh me gjalpë ivaluar dhe me ujë), por më ginifort. Nuk u gina hiç me qumësht. (Ferit Fixha, Zdrajsh, 1964).

Gín|ë, -a f.Ngopje me shije nganjë ushqim. Asnji s’ka gínë me kët’gjellë (d.m.th. as ngopet, asshijohet me këtë gjellë).

Gisht, -i m.

Gisht më gisht. fraz. Përdoret për të treguar një gjendje mjaft të acaruar, të krijuar papritur midis dy a më tepër personave, kur më parë shkonte puna deri në përdorimin e armëve. Pra gishtmë gisht: njëri nxori revolen ndajtjetrit dhe tjetri po ashtu ndaj kundërshtarit. A ka vajtur sherr imadh, e çuan gisht më gisht për një dy gisht ujë. (F. Marta, qershor 1970).

Gój|ë, -a f.

Si gója, zemra. fraz. Urim për atëose ata që këndojnë në një dasmë. (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Golomár|e, -ja f. Grua memoshë mjaft të vjetër dhe shumë trupmadhe. U ç’u bâ Golomáre ajogrua! Shënim: sipas gojëdhënave, Golomárja ishte e ëma e Gjorg Golemit, princit të Sopotit, një grua shumë e gjatë dhe e fortë. Kur e merrte djepin në shpinë e shkonte në punë në Brusa, ajo e mânte (i jepte gji), duke e hedhurgjirin mbi supe! Kjo gojëdhënë hiperbolike ka arritur deri në ditët tona. Në ditët e mbrame të jetës, mbas vdekjes së të birit, thuhet se Golomarja u vendos te Gurrat e Bardha (në fshatin Bërzeshtë), ku kishte mundësi të kujdesej më tepër për bujqësinë e blegtorinë dhe për të gjithë pasardhësit e saj. (H. Leka, Bërzeshtë, prill 1970). Siç dihet, kënga e Gjorg Golemit këndohet në Bërzeshtë edhe sot, mbledhur kohët e fundit nga prof. Dh. S. Shuteriqi.

Gómar, -i m.

Ha gómari brumin. fraz. Thuhet kur dikush prish punë rreth një çështjeje, në të cilën edhe mund të mos ndërhynte. Mor po nuk e marr vesh, ku ta hëngri gomari brumin ty që hidhesh si kakërdhia në dërrasët? (L. Leka, 1972).

Gómarin nga balta e nxjerr i zoti.fraz.Përdoret për të treguarse çdo njeri duhet t’u dalë zot vetë detyrave e punëve të tij, t’i kapërcejë me vullnet pengesat e vështirësitë dhe të mos presë nga të tjerët. Besoju më tepër krahëve tëtu, or bir, se gomarin nga balta e nxjerr i zoti. Shprehja ka përdorimtë gjerë në zonë dhe në fshat. (H. Grepi, Bërzeshtë, qershor 1970).

Gómari nuk çalon nga veshët. fraz. Thuhet kur duam tëtheksojmë se një gjë çfarëdo nuk bëhet dot pengesë për të bërë një punë të caktuar. (Halit Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

O ti në majë të zyrjélës, mos e pe gómarin tem? fraz.Thuhetme ironi për dikë që e ka humbur toruan, që nuk është i aftë të mendojë e të arsyetojë rreth një pune. Fjala zyrjélë ka kuptimin minaré. Dikush, duke kërkuar gomarin që i kishte humbur, kur shikon hoxhën në majë të minarésë, me që ky i fundit ishte shumë lart e mund të shihte larg rreth e rrotull, i thotë: O ti në majë të zyrjelës, mose pe gomarin tem? Ai po e bën si ai që thërriste: O ti në majë të zyrjelës, mos e pe gomarin tem? Hajde burrë, hajde. (Shefqet Vërçani, Pishkash, mars 1970).

Gorríc|ë, -a f. (Pirus achras).

Gorrícë pe thane. fraz.Thuhetkur dikush e tepron me një veprim duke e përsëritur së tepërmi; të mërzit, të sos durimin, bëhet i padurueshëm, ta sjell në majë të hundës. Eposhpirt i thonë këtij të shkreti, ma bëri gorricë pe (prej) thane, si ta duronja më? (L. Leka).

Gorrík, – u m. sh.- ë. Njëlloj saçiqë bëhet prej bote (baltë ngjyrë gri). Më parë përdorej për të tharë me anën e zjarrit misër të njomë, ushqime etj. Gorríku duhetpjekë mirë që të rrojë shumë! (Refik Luka, Funarës – Letëm, 1963).

Grérëz, -a f. sh. – a. Insekt nëfamiljen e bletëve. Fig. Shumë i mprehtë, i mprehur shumë mirë (drapri, kosa, thika). Hap sytë,kurrë mos e humb mendjen, se kosën e kam bërë grerëz (d.m.th. e kamkalitur, mprehur shumë). (F. Leka, maj 1970).

Grúa, -ja f. Ç’e do mallin, ç’e do gjënë, kur s’ke grúan për të qenë! fraz. Përdoret për të treguar se gruaja është ajo që mbarështon ekonominë e shtëpisë. Kur gruaja është harabatkë (që nuk ka rregull në punët e shtëpisë) as malli nuk ka vlerë, se do të shkojë dëm. E njoh mirë unë atë sae zonja është; ç’e do mallin, ç’e do gjënë, kur s’ke gruan për të qenë? (N.L., mars 1970).

Grúsht, -i m.

Me grúshta barkut. fraz.Meshumë mundime fizike, gati të pakapërcyeshme, me të cilat lufton për një kohë të gjatë. I rritie zeza me grushta barkut ata fëmijë dhe tani shih sa mirë po rron. (N. Leka).

Grýks|e, -ja f. sh. -e. Jelek ishkurtër që mbërthehet me sumbulla, që nga gusha deri në fund dhe është i zbukuruar me qëndisma, rruaza etj. Mbërthejegrýksen se mos ftohesh. (RefikLuka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Grroç, -i m. Vend i përgatitur memur ose edhe me dërrasa a me gardh, ku flenë pulat. Grroç quhet edhe vendi ku fle qeni.

Grroç i pulave. Qeni po flinte m’ grroçt. (Zdrajsh, 1963).

Gunakshám, -i m.sh. -ë [gunë-aksham]. Kështu quhen metallje banorët e fshatit Pishkash, nga ana e banorëve të fshatrave për rreth. Gunë-aksham, d.m.th. gunerrët (gunëerrët), gunëzi si akshami (mbrëmja), meqë banorët e këtij fshati mbajnë guna të zeza, veshje kjo që po përdoret vetëm nga barinjtë gjatë stinëve të vjeshtës e të dimrit. Jai shef, po vijnë ata gunakshamët e Pishkashit . (O. Alla, 80 vj., Bërzeshtë, qershor 1970).

Gún|ë, -a f.

Po të mos ishte gúna ime, do të lageshe.fraz.Përdoret për tëtreguar se dikush e mbivlerëson së tepërmi një nder sado të vogël që i bën një tjetri. Shprehja ka rrjedhur nga ngjarja që po përshkruaj më poshtë: Një herë zuri një shi i rrëmbyer dhe një dikush i dha gunën e tij shokut të vet. Më pas ai i thoshte herë pas here se po të mos ishte guna e tij do të ishte lagur. Shoku, i zemëruar nga ky qëndrim, u zhyt kokë e këmbë në lumin aty pranë dhe u bë qull. Pastaj i tha mirëbërësit: – Ja, a do të isha lagurmë shumë se kaq po të mos ishte guna jote? Shprehja përdoret në masëgjatë bisedave të ndryshme, kur duam të vëmë në dukje se dikush e tepron me përsëritjet pa vend të një veprimi që e quan si të mirë, që ka bërë ndaj një tjetri.

Mos e bëj edhe ti si ai që thoshte: po të mos ishte guna ime do të lageshe.(H. Leka, Bërzeshtë, maj, 1970).

Gur, -i m.

Gur mulliri.fraz.Tepër i fortë,që nuk thyhet dot lehtë, i fortë si guri i mullirit. Përdoret për misrin kur ky është rritur në kushte të mira agroteknike, sidomos disa varietete të veçanta të misrit të bardhë; po kështu edhe për tokën e përzier me gurë të murrmë, e cila mezi punohet me kazmë. Ky misër nuk bluhetkollaj, se qenka gur mulliri. (Osman Alla, 80 vj., Bërzeshtë, qershor 1970).

Gur, gur ma çove bukën. fraz. Me të grindura dhe të thirrura më shqetësove aq shumë, sa ma bëre të mërzitshme edhe bukën; më ngjan sikur ha pópla guri dhe jo bukë. E mor bir, nxeheshnga nxehesh dhe më derdhesh mua, gur, gur ma çove bukën. (T. Leka).

Unë me bukë e ti me gúrë. fraz. Thuhet për dikë që është mosmirënjohës, e shpërblen të mirën me të keqe. Ndodhnganjëherë, por s’ke ç’i bën; unë me bukë e ti me gurë. (H. Leka, Bërzeshtë, maj 1970).

Tek gúri, tek biri. fraz. Duke duruar në heshtje sjelljen e keqe të nuses, sepse nderi i nënës është të qëndrojë pranë të birit (d.m.th. të mos shkojë te dhëndri, ku e bija do ta trajtonte më mirë). Tregohet se një nuse i vinte vjehrrës në pjatë një copë gur si thelë mishi. Ajo e lëpinte dhe thoshte: Tek guri, tek biri! Ah, mor bir ta dish ti zemrën e nënës, si i thonë fjalës tek guri tek biri, po prit se do ta provosh më vonë se sa i dhimbsur është evlati. (N. Leka, 1972).

Fut një gur në opingët. fraz. I krijoj dikujt një shqetësim duke i thënë një fjalë me kuptim të dyfishtë, për të vënë në dukje një çështje që atij nuk i vjen mirë t’ia marrin vesh të tjerët. Ti Aqif dolenjë herë andej nga kuzhina dhe sikur po lëpiheshe, po luan më duket (ështëfjala për mishin që ai ka ndërmend të sjellë për meze). E,po ma fut një gur në opingët ti Mete (d.m.th. ai nuk e ka ndërmend fare për mish, por Metja e thotë qëllimisht atë fjalë). (A. Leka 1972).

Gúri që zbret nga maja e malit, nuk përmbahet dot.fraz.

Përdoret për të treguar se nuk duhen lënë vështirësitë të shtohen një mbi një, se pastaj është zor t’u bësh ballë, prandaj duhet qëndruar gjithmonë i gatshëm që vështirësia ose e keqja të mos shtohen, por t’u pritet rruga sa më parë të jetë e mundur. Njeriu duhet të ketë guxime të jetë i gjallë, se guri që zbret nga maja e malit nuk përmbahet dot. (C. Blloshmi, Bërzeshtë, shkurt 1970).

Në mollën e mirë hidhen gúrët e jo në dyvjáçkë. fraz.Të mirin (sidomos kur është fjala për vajzë) e lakmojnë të gjithë dhe siç ndodh jo rrallë lindin edhe thashetheme nga zilia. Po psemërzitesh moj bijë, ti je e re, prandaj mos harro se në mollën e mirë hidhen gurët e jo në dyvjaçkë (mollë e egër,e vogël e thartë, mollçinë). (N. Leka, 1972).

Gushéll, -i m. Njeri me gushëtë madhe, me sëmundjen e gushës (zmadhimi i tepërm i gjëndrave tiroide). Mos i ha mollëtprej përdhé se i kanë kapërcyer njerëzit dhe bëhesh gushéll. (N.Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Gjak, -um.

E zû gjáku. fraz. Sëmuret bagëtia: i ftohen veshët dhe nuk kullot. Për ta shëruar, i priten pak veshët (zakonisht njëri) dhe për t’i rrjedhur sa më shpejt gjaku, i keq i rrihet veshi me një fshikull. (Ferit Sinani, Zdrajsh, 1963).

Gjáku s’bëhet ujë. fraz. Përdoret për të treguar se lidhjet e afërta familjare nuk mund të mohohen, si dhe për të pohuar në mënyrë të pakundërshtueshme se çdo njeri duhet ta njohë e ta pranojë të afërmin edhe kur nuk është ashtu siç e dëshiron ai. Sado i keqqë të jetë ai, do ta ndihmojë se e ka fis, kushëri; gjaku s’bëhet ujë. (N.Leka, maj 1970).

Ia bën gjákun ujë. fraz. E tremb aq shumë dikë, sa i ikën gjaku nga fytyra, ose e mërzit herë pas here dhe ia prish gjakun. Mor po ti, me atë fëmijë kërkon të matesh, ia bëre gjakun ujë, që u bëfsh daulle o Zot. (Ç. Leka, 1972).

Gjálp|ë, -i m.

Gjálpë në lëkúrë të qénit. fraz.

Thuhet kur një mall i mirë nuk trajtohet sipas vlerës së tij ose kur një njeri i mirë e me vlera bie rastësisht në dorën e një të ligu, që nuk e meriton (si bashkëshort), p.sh. burrë e grua, kur kjo e fundit është shumë e mirë, ndërsa i shoqi pa karakter.

Ja, e mirë është çupa moj motër, po kush e ka, ai pijanik i ngordhur, gjalpë në lëkurë të qenit. (N. Leka, 1972).

Gjéçj|e, -a f. sh. -e. Mollë qëpiqen në vjeshtë. Sot kam vjelëmollë gjéçje. (Ahmet Çoça,Zdrajsh, Vërri – Çermenikë, 1963).

Gjel, -i m.

Gjel në majë të plehut. fraz.

Përdoret për të treguar karakterin e një personi, tek i cili, më tepër se çdo ves tjetër i fituar në jetë, bie në sy një krenari e shtirur, e pamerituar, një shfaqje e veçantë dhe e stërholluar e mendjemadhësisë. Gjeli krekoset majë kapicës së plehut, duke pasur rrotull pulat që kërkojnë të gjejnë diçka për të ngrënë. Kur ndonjë gjel tjetër orvatet të ngjitet majë plehut, fillon një kacafytje, që shpeshherë përfundon edhe me gjakosjen e lafshës së ndonjërit, deri sa tjetri largohet! Të gjithë enjohim atë. Ai është gjel në majë të plehut! (H. Grepi, qershor 1970).Ka edhe një shprehje tjetër: Njëgjel këndon këtu, d.m.th. vetëm njëperson njihet si i parë dhe vendos për çdo gjë. Edhe kjo shprehje përdoret gjerësisht dhe tani edhe me kuptim ironik.

Dy gjéla në një masë plehu. fraz. Përdoret për të treguar senë një punë nuk mund të ketë dy drejtues. Secili gjel kërkon që të këndojë vetë në masën (kapicë a grumbull) e plehut dhe të mos e lërë tjetrin pranë. Ata zihen me njëri- tjetrin për të zënë vend të mirë. Dy gjela në një masë plehunuk qëndrojnë. (Ç. Leka,Bërzeshtë, maj 1969).

Nuk rri gjéli mbi vezë. fraz.Nuk është i përshtatshëm për atë punë që i kanë dhënë. (Halit Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Gjéll|ë, -a f.

Gjéllë që s’hahet. fraz. Përdoret në rastet kur duam të vëmë në dukje se një person është bërë i padëshirueshëm, na është rënduar së tepërmi në veprimet, bisedën, apo heshtjen e tij. Ama,ka ca muaj që ai është bërë një gjellë që s’hahet dhe s’ka ç’i bën njeri. (N.Leka, Bërzeshtë, mars 1970). Për këtë rast mund të theksoj se ekziston edhe shprehja tjetër: s’hahet as me qepë as me hudhra, d.m.th. kur personi i lartpërmendur e ka kaluar kufirin e durimit tonë. Lëre këtëpunë, se kjo tani s’hahet as me qepë, as me hudhra.

Gjemb, -i m.

E bëri gjemb1.fraz.E mprehushumë (për sende metalike si thika, sëpata, kosa etj). (Selim Topi, Zdrajsh – Çermenikë, 1964).

E bëri gjemb 2. fraz. E inatosi shumë, gati për t’u zënë. Përdoret kur një person e nget me fjalë dikë për ta inatosur, por në fakt nuk ka vërtet qëllim për zënie. Në këtë rast thuhet se e bëri gjemb. (H. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Gjep, – i m. sh. -a. Gryka engushtë e lugut të mullirit, prej nga bie uji me presion mbi fletët dhe i vë ato në lëvizje (cifún, Bërzeshtë, Qukës). Shtyje fletárindhe zéje gjepin e lugut. (Ferit Fixha,Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Gjevrék, -u m., gjevrék, -e mb.

Që thyhet lehtë, i brishtë. Kujdeskur të hypësh në dardhë, se ajo është gjevreke. Gjevreku âsht gjevrék, pse e pret at’ drû? (Hasan Grepi,Bërzeshtë, maj 1970).

Gjëlésh, -a, -ur kal. Rrah keqdikë me shqelma. E kishte gjëléshëmirë e mirë dhe pastaj kishte ikë. Po vi e po të gjëlésh, po rri urtë. (NaimAllushi, Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Gjërrókëll, – a f. sh. – a. Gur irrumbullakët, i shpuar në mes, në të cilin futet boshti prej druri për të tjerrë lesh. Më ka humbëgjërrókëlla e boshtit. (Anife Leka,Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Gji, -ri m.

Prush në gji. fraz.Në gjendjekrejtësisht të padurueshme. Një njeri është në marrëdhënie shumë të këqija me një tjetër dhe nuk do ta shohë me sy, sa e do prushin në gji. Ti e di, unë e kamprush në gji, por ai le të vazhdojë ashtu si e ka nisur, ishalla ia del në krye. (A. Leka, 1972).

Të pafsha me duar në gji.

Mallkim. Të pafsha duke qarë përvdekjen e gjithë njerëzve të fisit. (Ç. Leka, Bërzeshtë, 1963).

Gjiríz, -i m. sh. -ë. Kanal i vogëli mbuluar që përshkon arën a një pjesë të saj, ku buron ujë. Kanali ndërtohet me gurë në formë pllakash; në fillim mbulohet me to, pastaj hidhet dhéu i arës. Uji kalon nën tokë dhe nuk dëmton asgjë. Duhenrregulluar gjirizët e arave, pastaj të fillojmë punën. (Halit Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Gjíz|ë, -a f.

Kulla me gjízë.fraz.Përdoretpër të treguar se një pohim që ne apo dikush tjetër orvatemi ta pranojmë si të vërtetë, është krejt pa baza, madje i pamundur, si i tillë ai rrëzohet dhe mbetet pa vlerë nga bashkëbiseduesi apo dëgjuesit. E, mor se të njohim tëgjithë ty, lëri ato kulla me gjizë ti. (Manushaqe Blloshmi, Bërzeshtë, maj 1970).

Gjol, -i m.

E bën gjol. fraz.E lag me ujë njëvend më tepër nga sa duhet ose kur bie ndonjë shi i madh. Thuhet edhe kur vendi ka shumë baltë e s’kalohet dot. Moj po ti ç’bën ashtu, sy ke e dritë s’të bëjnë, ç’e ke atë lëmë n’ atë ditë, e bëre gjol fare. (L. Leka, 1972).

I bie gjólit me gjoks. fraz.

Thuhet kur përballon me trimëri çdo vështirësi që mund të të bjerë në jetë. Ai i bie gjolit me gjoks, s’kashaka me të. (N. Leka, 1972).

Gjóngël, -i m.Vullnet,ndërgjegje. Po e bëj këtë punë megjóngël (me vullnet, mendërgjegje). (Çiko Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Gjúh|ë, -a f.

Gjúha eshtra s’ka, por eshtra thyen. fraz.Përdoret për tëtreguar se fjala e keqe nuk harrohet kurrë dhe si e tillë ajo mund të ketë pasoja shumë të rënda për atë që flet ose për të tjerët. Një herë, njeriu dhe ariu vendosën të bëhen vëllezër. Kështu thanë e kështu bënë. Pas disa kohësh, ndoshta edhe pa dashur, njeriu i tha ariut: – Ty të mbajtka erë fryma! Nga kjo fjalë e vëllait njeri, ariu u dëshpërua shumë dhe mbas shumë dëshnisjesh (të menduarash kohë pas kohe për një problem që na shqetëson), ata vendosën të ndahen.

Në çastet e fundit, ariu i tha njeriut që t’i binte me sëpatë në kurriz dhe njeriu e zbatoi porosinë, sepse u zu ngushtë (sepse ariu edhe mund ta detyronte). Me kaq u ndanë. Pas disa vjetësh ata u ritakuan papritur dhe ariu, që e njohu vëllanë njeri, i tha: Pa shih, dallon dot gjë këtu në kurriz? – Asgjë nuk dalloj – iu përgjigj si me turp njeriu! – E po ja, o njeri, i tha më vonë ariu, – plaga e sëpatës m’u shërua, kurse fjala e keqe akoma s’më ka dalë nga mendja dhe as kam për ta harruar! Kështu, shprehja e mësipërme ka një domethënie të figurshme dhe kuptimplotë! Kujdes bir, se gjûhaeshtra s’ka, por eshtra thyen! (Halit Leka, prill 1970).

Gjymsatár|e, -ja f. sh.-e. Enëprej druri ose prej dërrasash, me formë kubike, që shërben si njësi matëse dhe peshe (20 kg) . Merregjymsatáren dhe sille në shtëpi.(Ferit Fixha, Zdrajsh, 1963).

Gjyvendé, -ja f.Grua e ligë, epërdalë, e ulët nga karakteri. Po shkonte prap ajo gjyvendéja, si më parë. (N. L., Bërzeshtë, 1963).

Ha fol.

E hëngërt e mira .fraz.Përdoretsi urim me rastin e mbledhjes së prodhimeve bujqësore të ndryshme. Sivjet nuk bëmë edhe aqshumë bereqet, por edhe atë që u bë, e hëngërt e mira! Shprehjapërdoret me kuptimin që ky prodhim ushqimor u ngrëntë duke qenë të gëzuar, të qetë shpirtërisht, në kondita jetese normale. (Ç. Leka, Bërzeshtë, maj 1970).

E hëngërt nën jastëk! fraz. Përdoret si mallkim ndaj një personi që ka mashtruar dikë, duke i përvetësuar të mira materiale etj. E hëngërt nën jastëk (d.m.th. personi që na vodhi a mashtroi, u sëmurtë dhe atë që na vodhi e ngrëntë duke qenë në shtrat nga sëmundja). Ai që vodhiparet e mia, mos ia paftë hairin mallit, por e hëngërt nën jastëk. (Ç.Leka, Bërzeshtë, maj 1969). Ehëngri nën jastëk, ma mori të keqen! (Ç. L.). E hëngsha nën jastëk, po qe jotja.

E hëngri të gjithë vetë. fraz. Përdoret me kuptim figurativ, kur dikush (p.sh. nusja e shtëpisë) derdh pa dashur gjellën nga ena ku zihet. Nusja i hëngritë gjitha vetë fasulet sonte (i derdhipa dashur, për pakujdesi). Por kjo shprehje nuk përdoret kur dikush e derdh gjellën me qëllim, nga inati. Por ka trajta të ndryshme: mos e hash vetë, e hëngrivetë, deshe ta hash vetë etj. (Halit Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963). Haját, -i f. Vendi ku mbahenbagëtitë, brenda në shtëpi ose edhe larg saj, kur vendi është i rrethuar me mur. Futi gjâtë nëhajat.

Hák|e, -ja f.Thirret kështu njëgrua plakë e afërt në fis për respekt. Po vjen hákja me të bijën. (Çiko Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Hakikátshe ndajf. Sinqerisht, nëmënyrë të çiltër, pa qëllim të keq, siç e kam në zemër. Po ta themhakikatshe, që të vish! (Halit Leka,Bërzeshtë, 1963).

Haláz, -e mb.Dembel.Të dyvëllezër janë djem halazë. (ÇikoLeka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Hállk|ë, -a f. sh. -a. Kokore prejhekuri, me grepa të mprehur, që u vihet qenve për të mos i ngrënë ujku. Ato u lidhen qenve në kokë, në pjesën e përparme të fytyrës. (Zdrajsh, Floq, Funarës, 1963).

Hámulla (e shq.)f. Vend medushqe, për prerje dushku për dimër. Blegtori e mban posaçërisht një vend të tillë. Sot kemi pre nji hámull dushk.

Han, -i m.

Jashtë shtëpi e brenda han.fraz.

Përdoret për të treguar çrregullimin e madh në një shtëpi, pajisjet shtëpiake janë të vendosura në mënyrë shumë të çrregullt dhe ku nuk mbahet pastërti. Ç’është kjo me ty? Kësaj ithonë jashtë shtëpi e brenda han, mblidh mendjen të themi. (L. Leka,Bërzeshtë, prill 1970).

Hán|e, -ia f. sh. -e. Kështu quhetnë gjuhën e popullit shtëpia, jo me kuptim të ndërtesës, binásë, por të një familjeje që jeton atje.

Me kët’ mulli un’ mâj dyqin háne e nuk lodhem hiç. (R. Çela, Vehçan,janar 1970). Ta páfsha hánen tëçelur. (N. Leka, Bërzeshtë, mars1970).

Harabát, -e mb. Dorëlëshuar, prishës (prishëse) në çështje ekonomike. Ai nuk bën prokopi seështë djalë harabat. N’ atë shtëpi, të dyja nuset janë harabate. (N. Leka Bërzeshtë – Qukës, 1964).

Harangópem, -a, -ur jokal. Kaloj kohën kot, pa punë; sillem rrugëve. Nga u harangope gjer tashti, mor bir? (N. Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Harár, -i m. sh. -ë. Thes i madhqë përdoret për minder; mbushet me kashtë gruri dhe bëhet në formën e dyshekut. Në të dy këndetkishte vënë nja dy hararë të mbushur me kashtë. Ç’i ke këta xhepa si hararë (të mëdhenj shumë). (N.Leka, Bërzeshtë, 1965). Hararét, -i m. Shprehi jo e mirëe një veprimi të keq; ves. Mos eluaj atë, se ai e ka hararét që të flasë duke ngrënë bukë (kur flet fort). (Halit Leka, Bërzeshtë, 1965).

Harók, -u m. sh. -ë. Cjapi nëmoshë 5 -6 vjeç që prin tufën e bagëtive (i tredhur, i rritur mjaft, i shëndoshë dhe mban zilen më të madhe). Në një tufë prej 400-500 kokësh mund të ketë 2-3 harókë. Zilet e harókëve dëgjohenprej së largu. Përdoret edhe si mbiemër në kuptim figurativ: ishkathët, i gjallë, i shëndoshë.

Pse mor hidhesh ashtu si harók (vënë dukje cilësinë: i rëndë, i fuqishëm). (H. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Hashëm, -i m. sh. -e. Shi irrëmbyer, zakonisht bie në stinën e verës, por që nuk zgjat shumë. Kur ai bie, ngrihen rrëketë e përrenjve dhe në zonat malore bëhen edhe përmbytje arash. Më zuri një hashëm dheqeshë në rrezik. Zunë këto të shkreta hashëme (nga një këngëpopullore). (N. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Hashkën, -i mb. I zoti, i gjallë, i shkathët për çdo gjë. Ky është djalë hashkën. (N. Leka, Bërzeshtë- Qukës, 1963).

Hát|ër, -ri m.

S’më vjen në hátër. fraz. Nuk më bie ndër mend, s’më kujtohet.

Haxhëtís, -a, -ur kal. Ngushëlloj për një fatkeqësi; marr pjesë në hidhërimin e dikujt; bëj vizitë për një ngjarje të trishtuar, si vdekje etj. Shkuam të gjithë për tëhaxhëtisur te krushku ynë. Përdoretedhe me kuptim figurativ: tëhaxhëtisa (ta qava hallin). (N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Herék, -u m. sh. -ë. Dru i gjatë me krahë, që përdoret për të ngritur lart hardhitë e rrushit nëpër mezhdat e arave. Hardhitë e vendosura nëpër herekë, prodhojnë më tepër rrush dhe kjo lloj ngritjeje bëhet sidomos nëpër ato vende që kanë gropa, për të shmangur lagështirën e tepërt. Sivjet do të ngremë nja pesëdhjetë hardhi në herekë, pastaj do të rregullojmë të tjerat. (ShevqetVërçani, Pishkash, dhjetor 1969).

Mos dil hënë sonte! fraz. Përdoret për të vënë në dukje bukurinë fizike dhe karakterin e lartë të një vajze kur bëhet nuse. I kishte rënë një nur i bukur,veç ta shihje; ajo thoshte: mos dil hënë sonte (d.m.th. unë jam më ebukur se ti, prandaj nuk ke pse del sonte). (Halit Leka, Bërzeshtë, shkurt 1970).

Hiç ndajf.

Sa të them përherë kiç-kiç, më mirë them një herë hiç. fraz. Thuhet për dikë, që për të mos e prishur rehatin e vet, heq dorë nga një përfitim. Shprehja vjen nga një bisedë e hershme midis dy personave në fshatin Pishkash: – Vajti njëri te një fshatar dhe iu lut që t’i ruante disa keçë, duke i dhënë si shpërblim një keç. Personi që do t’i ruante keçët, nuk kishte fare të tillë, mirëpo, duke mos qenë i zoti për t’u shërbyer keçave, iu përgjigj me shprehjen e mësipërme, që përdoret gjerësisht në të folurën e përditshme. Jo mor vëlla, tirregulloje vetë parmendën; sa të them përherë kiç-kiç, më mirë them një herë hiç. (Sh. Vërçani, Pishkash, gusht, 1970).

Híqet. vetv. Ndërzehet, mbarsetlopa për një farë kohe (merr mëzét). Ka nja dy ditë që lopa e tijpo hiqet. Para dy muajsh u hoq lopa jonë. (N. Leka, Bërzeshtë, 1964).Hoft, -i m.sh. -e. Një pjesë kohe, afërsisht gjysmë orë. Ne ndejtëm një hoft në shtëpi. Ai e bënte gjumin me hofte. Përdoret edhe silokucion ndajfoljor: hofte-hofte (herë-herë). Hofte-hofte binte shi,hofte-hofte diell. (Çiko Leka, Bërzeshtë, 1964).

Hóxh|ë, -a m.

Nuk e ha hóxha bakllavanë. fraz. Përdoret kur dikush që kashumë dëshirë të shijojë apo të hajë një lloj ushqimi, për arsye të ndryshme bën naze, hiqet sikur nuk ka dëshirë, po nuk do t’ua prishë qejfin të tjerëve dhe “detyrohet” ta hajë. Mos e nga atë ti, se e njoh unë; ai e bën si dikush që thoshte: nuk e ha hoxha bakllavanë. (Xh. Zharri, Bërzeshtë, maj, 1970).

Hu, -ri m.

Doli në majë të húrit.fraz. Uekspozua në njerëz për një punë të keqe, i doli nam i keq; merret nëpër gojë nga të tjerët për keq. (N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Hulluvéqk|ë, -a f.sh. -a. Zoggrabitqar i natës, kukuvajkë (Athéne noctua). Në varrezat pokëndonin hulluveqkat. Mos më vajto ashtu si hulluveqkë. (N. Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Húnd|ë, -a f.

I doli nëpër húndë.fraz.Pas njëtë mire dhe qetësie prej disa kohësh, vjen një e keqe e papritur, ose mundim fizik. Vërtetndenji një muaj pushim, por për dy ditë i doli nëpër hundë rehati kur punoi në shtëpinë e re. (H. Leka, 1972).Fut húndët. fraz.Ndërhyn vende pa vend, kohë e pa kohë në punët e një tjetri. Unë çuditem mety or byrazer, pse i fut hundët në çdo qull, apo kërkon të pjekësh në ndonjë hundëlesh dhe ta marrësh vesh sa vezë të merr shporta.

Var húndët.fraz.Kur i vënë në dukje ndonjë të metë zemërohet menjëherë. Sa shpejt që i varhundët mor vëlla! (A. L.)

E mban húndën përpjetë. fraz. Tregohet mendjemadh në çdo kohë, nuk përfill asnjë, mbahet me të madh. Si shumë e mbanhundën përpjetë ai, por kur të pjekë me ndonjë qimederr do ta marrë vesh.

E ka nxjerrë nëpër húndë. fraz. Përdoret për të treguar se fëmijai ngjan së tepërmi prindit në tiparet e fizionomisë dhe në karakter, sa duken njësoj. Mor po çudi me ata fëmijët e Manos, sikur i ka nxjerrë nëpër hundë. (L. Leka,1972).

Nuk të lë húnda, se ti ha bar.fraz. Është budalla sa nuk ha bar.Kjo shprehje përdoret zakonisht kur i drejtohemi dikujt në inat e sipër. (H. Leka).

Hunëmanáll, -e mb. Hundëmadh, që e ka hundën sa një mandall. Ç’qenka kyhunëmanáll këtu!? Hajde hunëmanálle, hajde! (Ferit Fixha, Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Hunxhéll, -e mb. Hundëmadha hundëmadhe. Në fotografi u dukërke si hunxhell. (N. Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Huqlí, -u mb. Që ka huqe, që çdogjë e kërkon me kohë e pa kohë. Burrë huqli, burrë me shumëkërkesa ndaj gruas, njeri që çdo çast kërkon t’i rrish “me dorë në zemër”. Ajo e shkretë është engjëll,por ka rënë me një burrë huqli që le mos e nga. Burrat tanë janë huqlinj, por si ata tuajët s’gjen gjëkundi. Të dyja motrat, si njëra dhe tjetra janë huqlesha. (N. Leka, Bërzeshtë,1965).

Hur, -a, -ur kal. Hedh në një farëlartësie diçka. Ai po hurte grunin (e hidhte në erë për ta pastruar nga byku). Fëmija po hurej ngainati! Ai hurej përpjetë prej gazit. (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Hurúp, -i m. Burrë i shkretë. Hurúpk|ë, -a f.Grua e mbeture shkretë, që i ka ndodhur fatkeqësi; i kanë vdekur njerëzit më të afërt. Kjo është hurupka emëhallës sonë. Përdoret edhe simallkim: Të pafsha hurupkë! (N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963). Hút|ë, -a f.Dele me veshëshumë të vegjël ose pa veshë, siç quhet këndej. Huta, emri i një deleje të tillë.

Idár|e, -ja f. Sasi e caktuar e njëmalli, për të cilën dikush punon për ta pasur në të ardhmen. Pjesë e mallit a e një gjëje çfarëdo materiale që konsumohet: zakonisht përdoret për materiale ushqimore. Unë i shita fasulet, mbajta vetëm idáren time për dimër. Unë po punoj, por nuk dua shumë: idáren time të bereqetit (d.m.th. aqsa më nevojitet për ushqim).Idárja u sigurua, por edhe për të shitur na del. (Çiko Leka, Bërzeshtë, 1965).

Iktizá, – ja f. Nevojë e ngutshme,kërkesë urgjente. Ka pasur ndonjëiktiza, që iku aq shpejt dhe pa na lajmëruar. (N. Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1963).

Ilaká, -ja,f. sh. -të. Fejesë e bërëme ndërmjetësinë e shkesit, mblesëri. Të fejuarit e një djali me një vajzë me anën e mblesit. Kjo fjalë ka edhe kuptimin e miqësisë që lind nga kjo fejesë – G. L. Vjetkemi bërë ilaka të mirë në një fshat të largët. Për dy pare gjë u prish ilakaja. Atij i vinë ndoresh fort ilakatë. Kjo fjalë ndeshet dendursi në Çermenikë ashtu edhe në Qukës. (N. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Ilís , -a, -ur kal. Qep rrallë e rrallënjë fustan a xhaketë për të marrë format përkatëse të trupit; qep për provë. Ashtu iliset fustani! Dje e ilisa fustanin, por më mbeti pa qepur. (N. Leka, Bërzeshtë, 1963).Ispát|ë, -a f.Lajmërim, shpalljee një gjëje; përhapje në publik.

Ai e bani ispatë se do ta shesë shtëpinë. U muar vesh ispata që dhanë komshinjtë tanë. (F. Fixha, Zdrajsh, 1964).

Iziét, -i m. sh. -e. Mundim imadh, stërmundim i vazhdueshëm. Më parë e fitonimme iziete bukën e gojës. (L. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Jagallëk , -u m. Mot me lagështi, mjegull, shi i imët, erë e ngrohtë që vazhdon për disa ditë me radhë, sidomos në pranverë.

Sivjet në pranverë ka bërë jagallëk i madh. Na i la prapa punët jagallëku. (Lume Leka, Bërzeshtë,1965). Fjala ndeshet edhe në Zdrajsh, jagallúk – G. L. Ka hype jagalluk i madh. (Isuf Haskurti, Zdrajsh, 1965).

Jám|ë, -a f. 1) Periudha optimalepër mbjelljen e prodhimeve bujqësore në stinë të ndryshme.

Tani e ka jamën misri i madh, prandaj të mos ia vonojmë parmendën. (Rustem Kuka, 55 vj.,Bërzeshtë, maj 1970). 2) Zhvillimi normal fizik i njeriut në moshën e pubertetit. Mos e lërvajzën t’i kalojë jáma, por martoje, tani e ka lezetin. (F. Marta, Qukës,maj 1970).

Jangëllísht ndajf.Ngushtë.Jamzënë jangëllisht (jam vënë nëpozita shumë të vështira, jam në hall të madh). (Çiko Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Jargamán, -e mb. Që i shkojnë jargët (për fëmijët në periudhën kur u dalin dhëmbët). A për djalë jargaman që je bre. (Xh. Zharri, Bërzeshtë, maj 1970).

Javít, – a, -ur kal. Ringjall, zhvilloj, rrit një fëmijë ose bimësi (me kuptimin e të ndryshuarit nga një gjendje shumë e keqe në një gjendje të mirë). Po e javit mezor këtë fëmijë. Këto farishta nuk javiten (d.m.th. nuk marrin përmbarë, nuk rriten, nuk zhvillohen më). Qenke javitur timoj? – kur një person i drejtohetnjë vajze, të cilën në vogëli e ka parë shumë të dobët. (Lume Leka, Bërzeshtë, 1964).

Jením pasth. Jením të bâj dhe kasolla të më digjet. fraz. Përdoret për tëtreguar se kur dikush është dëmtuar nga ana materiale, nuk është nevoja të bëjë be për atë që i ka ndodhur, se e tregon më mirë vetë fakti. Amá edhe juve, nuk jubesohet, edhe jenim të bâj dhe kasolla të më digjet . (Xh. Zharri, Bërzeshtë, maj 1970).

Jérmazi ndajf. Kot më kot, përçart. Mos fol jermazi, pormendohu (mos fol kot më kot, pormendohu). (N. Leka, Bërzeshtë, 1963).

Kacabýthje, -t f. Bimëmjekësore, kokrrat e kuqe të trëndafilit të egër. Kërmythje (Qukës), Kacabythje, Kërmythje, Krocë-a.

Kacól|e, -ja. Viç (mashkull, femër) në moshën 2-3 muajshe. Kështu thirret edhe në formë përkëdhelie. Shih, shih, si hidhetkacolja. (Çiko Leka, Bërzeshtë, 1963).

Kaçaún , -i m. sh. -ë. Banor i Vllahisë që merret më tepër me blegtori, çoban. Kaçaunët vinin metufa deri në malet tona, se me bagëti merreshin gjithnjë. (N. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Kaçmér, – i mb. I shëmtuar, palaço, me fytyrë që ka tipare qesharake. Ai ishte njeri kaçmer. (N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Kaçmér|e -ja f. sh. -e. Shaka, fjalëtë thëna jo me qëllim serioz, por për të qeshur. Unë po bëj kaçmere, prandaj mos m’u zemëro. Ti nuk i mbajtke fare kaçmeret. (HalitLeka, Bërzeshtë, 1963).

Káj|ë, -a f. Shtresë e hollë tokeqë mezi punohet, ngaqë është mjaft e fortë. Hiqet copa-copa, ka ngjyrë gri ose të kuqe të çelët. Uji e përshkon me shpejtësi; nuk zhvillon drithin (tokë pa strukturë), ndryshe quhet edhe vend i hollë. Këtu doli kajë, prandaj nuk hyn parmenda; punoje me bel. (Fejzi Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Kakapërr, -e mb.Qibar, mendjemadh, që e mban veten krenar, i pëlqen vetja. Kush fletme atë? Ai është njeri kakapërr, njeri që e mban kokën në qiell, që i duket vetja kush e di se ç’është. (N. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Kál|ë, -i m.

Kálë karroce. fraz. Njeri qëpunon e lodhet shumë, por pa një kriter, pa rregull dhe pa u menduar se ç’leverdi ka puna që ai bën. Ai si i ri, ashtu edhe plaks’pushoi kurrë, si kalë karroce, po nuk i kishte duk. (Ç. Leka).

Káli që zihet në lâmë, shin lâmin.fraz.Përdoret për tëtreguar se ai që kapet e pëson, p.sh. hyjnë disa në një vresht pa leje për të ngrënë rrush, por ai që kapet e pëson dënimin, pavarësisht se mund ta ketë për herë të parë, ndërsa të tjerët e kanë bërë edhe herë të tjera. Kush bân faj, merr dënimin që i takon, ai kal’ qi zihet në lâmë, shin lâmin. (T. Skura, Pishkash, maj 1970).

Kallí, -ri m.

Kallí Misíri m.Misër me kokrratë vogla dhe me majë në ngjyrë të kuqe ose të bardhë që përdoret për të bërë pupagjela, kokoshka, pufka. Më jep nja tre kalli Misiri. (Islam Allushi, Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Çuk në kallít. fraz. Prek pikënmë delikate të çështjes, ngacmimi i së cilës mund të ketë pasoja të këqija, d.m.th. mund të lindin keqkuptime. Dikush ka trajtuar një çështje sipas mendimit të tij, mirëpo njerëzit duke e parë të pavend, e hedhin poshtë dhe personi mbetet i pakënaqur; kur dikush tjetër më vonë e përsërit qëllimisht fjalën e të parit, ne themi: ja ky, vete e çuk në kallit (si zogu që çukit majën e misrit në çarkun që vënë fëmijët në dimër), d.m.th. është me dëm një punë e tillë. (Sali Radaku, 60 vj., Karkavec, 1970).

Kállm, -i m. sh.-e. Një shkopdruri i hollë e i lëmuar, afro 1 m i gjatë, që përdoret për të holluar petët; okllai (Qukës). Shko na merr kallmin te fqinja. (Xhemal Kaca, Zdrajsh, 1963).

Kambaléc, -i m. sh. – ë. Drurë tëmbërthyer njëri mbi tjetrin për të mbajtur shtresën e shtratit (krevatin prej dërrasash).

Mbërtheji mirë kambalecët e shtratit. (Refik Luka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Kânërr, -a f. sh. -a. Mjet prejdruri që përdoret në mulli: vendi ku bie misri (drithi) nga koshi e prej këtej në gurin e mullirit.

Kânërra âsht mbushë plot me misër. (Nazif Shera, Funarës – Çermenikë, 1963).

Kapsít, -a -ur kal.Qëroj orizin agrurin, duke e hedhur përpjetë disa herë (që t’i dalin lëndët e huaja) nga një enë e shtrirë (tepsi). Kapsite mirë orizin. Dje, gjithë ditën kam kapsitur grurë. (Shqipe Leka, Bërzeshtë, 1963).

Karróc, -a, -ur kal. Qëroj methikë pjesën e sipërme të plëndësit të bagëtisë. Merre thikëndhe karróce plânsin. (Faik Çota, Funarës – Çermenikë, 1963).

Kásht|ë, -a f.

I shkon haka káshtë. fraz. Përdoret për të treguar se dikujt nuk i vlerësohet si duhet puna që bën, nuk i dihet e mira që bën në dobi të shoqërisë. Kjo ndodh sidomos me njerëz të urtë e naivë, që punojnë pa zhurmë dhe nuk përpiqen për ta vënë në dukje në masën e duhur punën e tyre. Ai i shkreti nuk ka sherr,prandaj i shkon haka kashtë nganjëherë. (ManushaqeBlloshmi, 27 vj., Bërzeshtë, prill 1970).

Kashtís, -a, -ur kal. Përziej gjëratë veçanta ose të gjalla me gjëra të tjera të të njëjtit lloj. Shih mosna kashtisen gjatë me të komshijvet! Mos e kashtis duhanin me atë që kam gri në mëngjes! Si e pashë ngusht, u kashtisa dhe unë me ta. Po kashtis ca misër se âsht i njomë. Ky grurë qenka i kashtisun me thekër. (Ramazan Ahmeta, Zdrajsh, 1964).

Katík, -u m. Ushqimi (gjella) që merr bariu ose bujku me vete kur shkon diku në punë, larg shtëpisë. Merre calikun dhe ha bukë, por katik nuk kam! Ai kishte marrë katik të mirë! (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Katinár, -i m. sh. -ë. Kyçi qëmbyll derën a sëndyqin, dryni i derës (Elbasan), vëthka (Korçë).

Vëri katinarin derës dhe eja me mua, shpejt. (Nergjize Leka, Bërzeshtë- Qukës, 1963).

Kathíck|ë, -a f.Shih te Kathít1. Kathít1, -a, – ur kal.Qëroj arratnga lëvorja e sipërme me thikë a me dorë. Arrat, kur arrijnë fazën e fundit të pjekurisë, bien vetë nga pema dhe kathiten, d.m.th. u hiqet vetë lëvorja e njomë dhe mbeten kokrra, të gatshme për t’u mbledhur. Nesër do tëmblidhemi të gjithë dhe do të kathitim arrat. Arrat e qëruara a tëkathitura quhen edhe kathícka a kukuráke.

Kathít2, -a, -ur jokal.Ziej shumëmishtë, aq fort sa ndahet nga kocka. Vala e pandërprerë e kathitimishtë. Mishtë u kathit (u zie shumë). (N. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Kauís, -a, -ur jokal. Kur qenigoditet papritur me gurë dhe ai bërtet, ulërin me zë të mbytur. Gjithashtu ulërin edhe kur është i lidhur e qëndron për një farë kohe në diell. Qeni na çauduke kauisur. Përdoret edhe nëmënyrë figurative: Pse kauis ashtusi qen? (thuhet për një fëmijë qëqan me hope). I rashë qenit me gur, kauisi nja dy tri herë dhe iku. (HalitLeka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Kaún, – i m. sh. -ë. Pjepër (Cucumis melo). Shko e merrna dykaunë të mirë. (Halit Leka, Bërzeshtë – Librazhd, 1963).

Kaúr, -i m.

Ja kaúr e në kishë, ja turk e në xhami. fraz. Përdorej më parëpër të shprehur një qortim ndaj njerëzve që synonin të nxirrnin përfitime e favore nga të gjitha anët. Epo kështu si bân ti, nuk bânnjeri, një dorë në revani, një dorë në bakllava, prandaj: ja kaur e në kishë, ja turk e në xhami. (H. Leka, Bërzeshtë, maj 1970).

Kep, -i m. sh. -a. Lloj çekiçi rreth7-8 kg që përdoret për të thyer gurë. Është i ngjashëm me varénë, por nga njëra anë vjen pak si i mprehët. Merrna képin dhehajde të thyejmë ca gurë. Bjeri me kep, që ta thyejmë shpejt. (F. Fixha, Zdrajsh – Çermenikë, 1964).

Këll|éhet, -ýe, -ýer jokal. Hiqet (mbarset) macja. Macet këlléhen në shkurt. Macja u këllye para një jave. (S. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Këllúnxh|ë, -a f. sh. -a. Grykës, njeri që ha shumë, kohë e pa kohë (jo njeri me oreks), por njeri që i është bërë ves të ngrënët e tepërt, llampír. Ah këllunxhë e dreqit, s’ketë ngopur! Mjaft mor, se u bâtë këllunxha. (F. Fixha, Zdrajsh, 1964).

Këmb|ë, -a f.

Dy këmbët në një këpucë. fraz. Në një gjendje të vështirë, të shtrënguar, që nuk ka nga t’ia mbajë. Atij ia ka mbledhur shoqëria,ia ka futur të dyja këmbët në një këpucë. (Lume Leka, Bërzeshtë,mars 1970).

Ka ngrënë këmbët e duart. fraz. Ka vuajtur shumë, është munduar jashtë masës; ka pasur shumë halle rreth jetesës në familje. Ka ngrënë këmbët e duartderisa i rriti ata jetimë (ka vuajturjashtë masës deri sa i rriti fëmijët jetimë). (Nergjize Leka, Bërzeshtë, 1964).

Këpút, -a, -ur kal.

Këpút një qime prej një derri. fraz. Përdoret për të treguar kurbëhen përpjekje të mëdha për t’i marrë diçka një personi që njihet si dorështrënguar së tepërmi dhe që arrijnë më në fund t’ia marrin. Edhe kjo shprehje e ka burimin nga koha e kaluar, kur kishte në masë jo vetëm njerëz dorështrënguar (cilësi jo karakterizuese e popullit tonë), por edhe të pasur, në kurriz të punëtorëve e fshatarëve të varfër.

Atij ia bân mirë që t’ja marrç misrin që ja ke dhanë qysh para 10 vjetësh, këput një qime prej një derri, se ai kot e shkon, por të vjen keq për fëmijët, se ata s’kan’ faj. (OsmanAlla, Bërzeshtë, mars 1970).

Këpútet palldëmi në xhadet.fraz. Përdoret për t’i vënë nëdukje dikujt që i ka hyrë një pune delikate se duhet të ketë shumë kujdes që të mos i ndodhë ndonjë gjë e papritur dhe e padëshiruar, d.m.th. duhet të marrë masat me kohë, të mos e marrë me të lehtë punën. Ti kikujdes or djalë, se me at’ punë që ke, të këputet palldëmi në xhadet. (C.Blloshmi, maj 1970). (Palldëmi, nënbishtja e kalit apo e mushkës, zakonisht këputet në rrugë të tatëpjetë, nën forcën e peshës së ngarkesës, por kur ajo është dobësuar shumë, këputet edhe në rrugë të drejtë).

Kërbúsh, – a, -ur jokal. Ngrihet, kapardiset, krekoset (do ta heqë veten mbi të tjerët), lavdërohet, mbahet me të madh, duke e shoqëruar të folurit me gjeste e lëvizje të trupit. Kërbushet, i jep trupit poza jo të zakonshme, për t’u dukur midis disa personave. Ama sa u kërbushe atë natë. (F.Fixha, Zdrajsh, 1964).

Kërcú, -ri m.

Tek kërcúnjtë edhe karthjet.fraz. Sinonime me shprehjen mëtë njohur “Tek mija dhe qindi!”, d.m.th. kur kemi bërë një goxha punë, nuk duhet lënë e pambaruar për pak gjë, pra, duhet bërë një farë sakrifice (sado të vogël që mund ta quajmë). Emor, dhe për një gotë nuk bëhet qameti, te kërcunjtë edhe karthjet. (Sh. Vërçani, Pishkash, qershor, 1970).

Kërkëllík, -u m.Quhet kështuparaqitja fizike e një personi nga ana natyrale, vetëm si trup. Thuhet se një njeri ka kërkëllik, kur ai ka trup të gjatë, të mbushur, normal dhe kur karakterizohet nga një zhdërvjelltësi e përhershme; nuk përjashtohet që ky trup duhet të jetë edhe i veshur mirë. Ai kakërkëllik or’ vëlla, ka lezet edhe kur ecën. (Sh. Vërçani, qershor 1970).Kërkillëz ndajf.Në mënyrë tëbollshme pa kursim, plot e përplot, buza me buzë, (garrúmull, Elbasan). Ka më tepër kuptimin e plotësisë të një diçkaje të mbushur me tepricë në një enë çfarëdo. Ata i kishinmbushur koshat kërkillëz me misër. (I. Allko, Pishkash, janar 1970).

Kërkóhet jokal., u kërkúa, kërkúar. Veprimi që bën pula saherë që do të bëjë vezë, kur nuk është vendosur ende në furrik.

Ka një orë që po kërkohet jariçka (pula që ka nisur rishtas të bëjë vezë), prandaj vëri një véçkë nëfurriq. (N. L., maj 1970).

Kërkóje te Qerim Agaj, mos e kërkó te Qerim Loshi. fraz. Përdoret kur duam t’i bëjmë të ditur një tjetri se nuk jemi ne fajtorë për një çështje rreth se cilës ai dyshon dhe na akuzon, por dikush tjetër. Qerim Agaj ka qenë një fshatar i çrregullt dhe vjedhës bagëtish. Një herë vodhi një cjap në një fshat dhe vajti e hëngri në stanin e Qerim Loshit, në fshatin Xhyrë, duke e detyruar këtë të fundit që të pranonte ta hante bashkë me të. I zoti i cjapit, pas gjurmëve, erdhi te stani i Qerim Loshit dhe i kërkoi atij cjapin. Dhe Qerim Loshi i thotë: Kërkoje te QerimAgaj, mos e kërko te Qerim Loshi.Ngjarja ka ndodhur shumë vite më përpara, por shprehja përdoret dendur. Nuk të ngavaunë, për nder; kërkoje te Qerim Agaj, mos e kërko te Qerim Loshi. (DanZharri, 29 vj., Bërzeshtë, maj 1970).

Kësdís, -a, -ur kal.Inatos dikëduke e ngacmuar me fjalë ose me dorë. Bëj të nxehet një person duke i drejtuar fjalë të tilla, që ai gjatë një bisede nuk i duron. Kur dikujt i përsëritim disa herë radhazi një gabim që ka bërë, një të metë çfarëdo të tij, ai kësdiset.

Atë natë, ja ku po ta them, ti u kësdise kotnasikoti, por nejse. (GaniKopaçi, 30 vj., Qukës, Skënderbej, qershor 1970).

Kips-kips. onomat. Thirrje për tëndjellë kafshët e trasha (lopë e qe). Kips-kips, kips, Laaara. (Selajdin Leka, Bërzeshtë, 1964). Klosh, -i m. Fund grash me pakpala, i prerë gjerë. Unë fundin timprej stofi e preva klosh, ashtu më pëlqen. Kloshi nuk të shkon se je e hollë. (N. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Kóck|ë,-a

Tul e mish të nginjesh apo kock’ e të lëpihesh. fraz. Përdoret për të treguar se ushqimin është më mirë ta shijosh sesa të ngopesh me të së tepërmi. Ka dhe kuptimin që mishi pranë kockave është më i shijshëm se pjesët prej tuli. Edheaq’ e trashë sa është ajo s’ka lezet, tul e mish të nginjesh apo kock’ e të lëpíhesh. (N. L., Bërzeshtë, janar 1970).

Koçaxhík, – u m. sh. -ë. Pjesa epërparme e samarit të kalit, ku vendosen litarë të mbledhur. Mbahu në koçaxhik dhe për çipesh, po të vrapojë kali. (Fejzi Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Kód|ër, -ra f.

Kódër mbrapa bregut. fraz. Përdoret për të vënë në dukje se dikush mundohet të fshehë diçka me argumente të pamjaftueshme, d.m.th. të bëjë një veprim që nuk bëhet. Aq sa fshihet kodra mbrapa bregut, aq mund të na bindë edhe ai për ato që thotë; gjepura. Ajo që thua tior’ vëlla, âsht kodër mbrapa bregut; atë e di gjithë mileti, prandaj e ke kot që flet. (C. Blloshmi, Bërzeshtë, prill 1970).

Kók|ë, -a f.

Një kókë s’e nxë një botë. fraz. Edhe një njeri i vetëm ka nevojë që t’i ketë të gjitha kushtet për të jetuar. E moj motër, mirë e ke ti,po një kokë s’e nxë një botë, duhet zjarr, bukë, gjellë, kripë, pa duhet sapuni, letra (e duhanit), duhet opinga. (L. Guri 1972).

Vëri gishtin kókës. fraz. Mblidhe mendjen, eja në vete, përmendu se ku je, mendohu mirë për atë që bën. Shprehja ka përdorim të gjerë. Kështu nuk bënçdo njeri, prandaj vëri gishtin kokës se nuk bën biro! (Ç. Leka, maj 1970).

Kók|ërr, -rra f.

Për një kókërr groshë të ndjek deri tek ura e madhe. fraz. Thuhet për një njeri koprrac, që nuk të fal as të zitë e thoit. Shprehja e ka origjinën nga një ngjarje e hershme në fshatin Qukës – Shkumbin në fisin e Jonuz Zhepurit, kur dy vëllezër u zunë midis tyre për të marrë një kokërr fasule në një sahan (aq të holla ishin fasulet si gjellë, saqë një kokërr ishte gjë e madhe po ta haje) dhe njëri e ndoqi tjetrin prej shtëpisë së tyre deri tek ura e madhe (sot gërmadhat e urës së rrugës së vjetër romake Via Egnatia). Shprehja sot përdoret me kuptimin e kopracisë së theksuar te një njeri. Mos u merr me të, se ai të ndjekpër një kokërr groshë deri tek ura e madhe. (F. Alliu, 26 vj., Qukës, Shkumbin, qershor 1970).

Kokëtamolék, -u m. Kokëmadh, kokëtrashë, që nuk kupton. Fjala tamolék veçmas nuk përdoret. Në disa raste përdoret edhe në rolin e mbiemrit, p.sh.: Ama për kokëtamolek djalë që qenke. Po vjen edhe ai kokëtamoleku që rri matanë. (Ferit Fixha, Zdrajsh, 1964).

Kokëvéksh mb. Kokëmadh, budalla, kokëbosh, idiot, njeri me të meta mendore. Fjala véksh shpreh një nocion me kuptim madhësie dhe boshllëku. Shprehja përdoret me kuptim direkt negativ, ndërsa vetëm fjala veksh nuk përdoret. Shporrututje, mor kokëveksh! (Ferit Fixha,Zdrajsh – Çermenikë, 1964).

Koloméc, – i m. Vend me ujë dheshkurre të ndryshme. Shërben për kullotë të gjësë së gjallë. Dhitëkanë hyrë e kullosin nëpër kolomec.(Halit Leka, Bërzeshtë, Qukës, 1963).

Komár, -i m. sh. -ë. Personat qëvenë e marrin nusen (me kuaj) dhe kur kthehen e mbajnë nusen prej krahësh (njëri tërheq kalin). Quhen kështu ngaqë ecin më këmbë. U nisën komárët paranji ore. Nji komár kishte mbetë mbrapa. (F. Fixha, Zdrajsh, 1964).

Konák, -u m.

Ku shef tym, bân konák. fraz. Përdoret për të treguar se dikush hyn shtëpi më shtëpi, i paftuar, me qëllim që të bëjë muhabet, pa marrë parasysh nëse i takon apo jo. Ti kështu ia ke kaluar, ku sheftym, bân konak, por tani nuk ka mâ kështu. (F. Marta, Qukës, prill 1970).

Konoshtýpk|ë, -a f.sh. -a. Dócka (dósëza, qénthi), insekt brejtës me gjatësi 4-5 cm, në ngjyrën e ndryshkut. Në tokë bën vrima dhe bren rrënjët e bimëve të kopshtit (Grýllusgryllotálpa). Ma prishi tërë kopshtin konoshtypka. Jemi keq me konoshtypkat, s’po na lenë gjë në kopsht. (N. Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1964).

Kopaçár, -i m. sh.-ë. Vegël puneme bisht të gjatë, që përdoret për të prashitur a ujitur perimet e kopshtit. Në njërën anë ka dy vesha. Véri një bisht kopaçarit. S’pogjej asnjë prej kopaçarëvet. (HalitLeka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Kopráll, -i m. sh. -ë. Mjet i vogëlprej metali (hekuri), i cili vendoset në fundin e hostenit të qéve, për të pastruar parmendën nga balta gjatë punimit të tokës.

Dje më humbi kopralli i hostenit. Koprallët duhet të jenë të mprehtë. (Fiqiri Leka, Bërzeshtë, Qukës, 1964).

Korr, -a, -ur kal.

Korr e mos lidh.fraz.Përdoretpër të treguar mënyrën e të vepruarit në punë të një personi që e nis dhe e lë pa përfunduar ashtu siç duhet. Ai e ka zakon,korr e mos lidh. (Tefo Blloshmi, Bërzeshtë, prill 1970).

Korríkj|e, -a f. sh. – e. Llojmollësh që piqen në korrik (mollë të bardha, Bërzeshtë – Qukës). Do çoj nesër ca korrikje përt’i shitur në pazár.

Koshák, -u m. sh. -ë . Druri qëpërdoret për lidhjen e brezave në mur. Koshakët zakonisht bëhen prej dushku, të çarë, ndërsa gjatësia varet nga gjerësia e murit, zakonisht 40 cm. Do shkojnë malt të nxjerr ca koshakë. (AgimXherri, Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Kotrúm ndajf. Bashkërisht.

Desha t’i shes kotrum placket (desha t’i shes bashkërisht, të pandara a grumbull). (Nazif Shera, Funarës – Çermenikë, 1963).

Krahëjeshíl mb. Ngordhalaq, i dobët, jo shumë i aftë për punë fizike (pa qenë i sëmurë). Ah, tënjohin të gjithë ty mor krahëjeshil, i kanë qëlluar trarët e fortë shtëpisë, pa e di unë si e mban shtëpinë ti. (Xh. Dashhana, 1972).

Kris, -a, -ur jokal.

Ia krísi të qames. fraz. Filloi tëqajë me të madhe.

Kríst|ë, -a f. Mjet prej metali qëpërdoret për të rrumbullakosur anët e bukës në tepsi, a në çerep dhe, nga ana tjetër, përdoret për të zënë saçin. Krista-t (Çermenikë), skrista (Qukës).

Kron, -i m. Quhet kështu tërësiae degëve të njoma në bulëzim, prej ahu shkoze, mullëze, frashri, dushku etj., që priten nga barinjtë për bagëtitë në fillim të pranverës kur ka dëborë akoma në kullotë. Dhitë po hanëkron. Prej kronit dhivet ju shtohet qumështi. Kronishte është vendi meah, shkozë etj., në pyll, ku pritet kron. (Zdrajsh, Çermenikë, Qukës, Librazhd).

Krúaj kal. króva krúar

Më krúan atje ku më ha.fraz.

Përdoret për të treguar se një person me të cilin bisedojmë, ndonëse në mënyrë të tërthortë, na kupton drejt se për çfarë e kemi fjalën dhe na jep përgjigjet e duhura, pa pasur të domosdoshme sqarime më të hollësishme për këtë çështje, sidomos kur në bisedë marrin pjesë edhe persona të tjerë. Ah,sa më hahet llafi me atë, se ai më kruan atje ku më ha. (Filo Marta, Qukës, shkurt 1970).

Kukërdhák, -u m. sh. -ë. Quhet kështu një vend i ngritur (natyral) në mesin e një are apo parcele, në formë të rrumbullakët dhe pak a shumë me majë; ky vend (kukërdhaku) paraqet vështirësi për bujkun, sepse nuk i ngjitet uji dhe shpeshherë vaditja e tij bëhet me lopatë, d.m.th. duke ia hedhur ujin nga larg (sigurisht kur kjo punë mund të bëhet pa shumë mundim. Tani filloni korrni atëkukërdhakun, pastaj gropat. (Sh. Alla, Bërzeshtë, qershor 1970). Kukuráke mb. Thuhet për arrate arrira (të pjekura) që dalin vetë nga lëvozhga, kur shkunden a bien për tokë, kurse kur janë në degë akoma të paarrira, pa u shkundur, quhen mishnje. Kammbledhur ca arra kukuráke. Në rrugë gjeta një arrë kukuráke. (Çiko Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Kukút|ë1, – a f. sh. -a. Lloj bime njëvjeçare, me fletë shumë të gjera, që shtrihen mbi sipërfaqen e tokës. Në mézhdën e arës simekanë mbirë shumë kukuta. Pashë një gjarpër që ishte futur ndën një kukutë. (Agim Xherri, Zdrajsh -Çermenikë, 1964). Shënim: Krahina e Qukësit këtë bimë e quan llapúshkë. Mblodha camána në një fletë llapúshke. Dimrit, edhe llapúshkat i hanë bagëtitë.(Selajdin Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1964).

Kukút|ë 2, -a f. sh. – a. Kërcelli imisrit që ka mbetur në arë, pasi është prerë misri. Ai i shkuli të gjitha kukutat e misrit. (Fejzi Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Kuláç, -i m.

Kuláç me sitë të mirë. fraz. Përdoret për të vënë në dukje se dikush ka bërë një punë me cilësi shumë të mirë, duke treguar mjaft kujdes për të. Sita e mirë përdoret për të situr miell shumë të hollë për bakllava etj., nuk ka tel, por një copë pëlhurë të mëndafshtë. Kam karar (jam e sigurt) në punën e saj; kurdoherë ajoe nxjerr nga duart punën kulaç me sitë të mirë . (N. Leka, prill 1970).Kulaçi me sitë të mirë ka brenda veç miellit të hollë (páh-u, májë mielli Elbasan; pah ose cirmë-a), edhe vezë e sheqer dhe është shumë i shijshëm.

Kúlt|ë, -a f. Një lloj bime në formën e kungullit, që bën pjesë në familjen e kukurbitaceve (Lagenaria vulgaris). Kultë është bima me frytin e saj, prej të cilit përgatitet një poç, duke ia hequr farërat që ka brenda dhe përdoret për ujë. (Çermenikë); çupë, çupallkë (Qukës); susak (Elbasan).

Kúll|ë, – a f. sh. -a. Hekur që ngulet në tokë dhe shërben për të mbështetur kosën që e kalitim.

Ngule kullën dhe kalite kosën. (Refik Luka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Kumsáll|ë, -a f. sh. -a. Vjen ngafjala kum (rërë e hollë lumi). Quhet kështu një parcelë toke që mbillet me kultura të ndryshme bujqësore (ose disa të tilla që ka në strukturën e saj sasi të shumtë rëre dhe që punohet lehtë, por që nuk mban aq sa duhet. Ato kumsallat ngiten, prandaj sot do t’i marojm’. (T. Skura, Pishkash, qershor 1970). Fjala ngítet do të thotë prashitet lehtë, se toka nuk është e shtrënguar ose argjilore dhe me krisnje apo barëra të tjera.

Kúngull, -i m.

Lule kúngulli. fraz. Përdoret mekuptimin “shumë i verdhë, ashtu siç është lulja e kungullit”. Kjo shprehje përdoret për të treguar se dikush, ngaqë është trembur së tepërmi, është zverdhur shumë në fytyrë dhe është bërë lule kungulli. Ah, veçta shihje, ishte bërë lule kungulli i shkreti djalë. (L. Leka, Bërzeshtë, janar 1970).

Dy kúnguj nën një sqetull. fraz. Përdoret kur e ngarkojmëdikë të përballojë njëkohësisht disa punë që janë jashtë mundësive të tij. Edhe shtëpinë dota bësh të re, edhe lopë kërkon të blesh, por nuk mbahen dy kunguj nën një sqetull. (Lume Leka, Bërzeshtë, mars 1970).

U rrit kúngulli, zuri gardhin. fraz. Një njeri pa përvojë e me mëpak vlera shoqërore se të tjerët hiqet sikur kushedi kush është dhe kërkon t’ua mbushë mendjen të tjerëve rreth asaj për të cilën bisedohet. Atëherë thuhet për të me ironi dhe shaka: U rrit kungulli dhe zuri gardhin. Rri mor bir, mos m’i thuaj mua ato ti, se unë jam më i madh edhe nga yt atë; çudi e madhe, u rrit kungulli, zuri gardhin. (H. Leka, 1972).

Kúp|ë, -a f.

Për ta pirë në kúpët. fraz. Thuhet për dikë që është plot virtyte, shembull për të tjerët kudo e kurdoherë. Përdoret sidomos për të treguar një njeri të veçantë, me cilësi shumë të mira. Ah, lëre për kokën tënde, ajovajzë është për ta pirë në kupët. (H.Leka, 1972).

U mbush kúpa. fraz. Nuk mundtë vazhdohet më tej në një veprim jo të mirë, u mbarua durimi, ka ardhur koha që të mbahet qëndrim. E po vidh, vidh,u mbush kupa; ja tani e gjeti vendin; është pasuri e të gjithëve mor vëlla, nuk është mall pa zot. (F. Marta, 1972).

Kúrpën, -a f.sh. -t. Lloj bime qëngjitet nëpër drurë. Rritet nëpër vende me ferra. Përdoret për të lidhur majërat e kapicave të misrit në bujqësi. (Clematis vitalia, shkurre me lule të bardha).

Kut-kut onomat. Thirrje qëpërdoret për të ndjellë qenin për ta lidhur, ose për ta larguar nga një person që po i sulet. Kut-kut-kut, na kut, na. Përdoret edhe si shprehje përkëdhelëse te fëmijët e vegjël, për t’i bërë që të qeshin. Kutrulí mb.Lloj gruri shumë ibardhë; kalliri nuk ka hala fare. Nga paraqitja është i ngjashëm me elbin (distik). Përdoret më shumë për bukë se sa për peta.

Bënte qeni ham e gam/ Dil e bjeri Sulejman/ Sulejmani në mulli/ bluan grurë kutruli. (Këngë e vjetërpopullore). (N. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Kutulláç ndajf. Shuk, mbledhurrreth vetes. Gjarpri ishte bërëkutullaç në rrugë (ishte mbledhurshuk) . Plaka po flinte kutullaç. (N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Kutulléçk|ë1, -a f. sh. -a. Kulaçi vogël me miell gruri që u japin gratë fëmijëve të vegjël kur gatuajnë në dasma a festa. Bëju fëmijëve nja dy tri kutulleçka që të na pushojnë veshët. (N. L.,Bërzeshtë, 1965).

Kutulléçk|ë2, -a f. Kuti e vogël metalike, në madhësinë e kutive të konservave (të zakonshme), ndryshe i thonë edhe kalláje.

Sillna kutulleçkën të mbushim kusinë me ujë. (N. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Kuvét, -i m. Forcë, fuqi, gjendje e mirë shëndetësore, shëndet. Patsh të mira e kuvét, o bir! (Ç. Leka, Bërzeshtë, 1964). Nga fjala kuvet ka rrjedhur edhe fjala i kuvétshëm, e kuvétshme – i fortë, ifuqishëm a i shëndetshëm, d.m.th. me fizik të zhvilluar. Të dy qenkan shumë të kuvetshëm. Kjo vajzë duket mjaft e kuvetshme. (Ç.Leka, Bërzeshtë, 1964).

Lahís, -a, – ë kal. Bëj lajka.Tëlahís, të lan e të lyen. E di si të lahís ky?! E kishte lahís’ një cop’ herë dhe kishte ikë. (Ferit Fixha, Zdrajsh -Çermenikë, 1963).

Lahixhí, -u m. sh. -nj. Njeri që“të lan e të lyen”, lajkatar. Kyështë lahixhi i madh. Lahixhie si kjo s’kam pa! (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Lamandrýq, -a, -ur kal. Njollos,bëj pis një plaçkë të pastër, të bardhë. Si e paske lamandrýqurfletoren kështu? Do ta lamandrýqësh këmishën, prandaj mos e mbaj nëpër duar. (N. Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1963).

Laparák, -u m.sh. -ë. Njeri i shkathët, i zoti, i kalitur në terren të vështirë, i shpejtë. Ishteborë e madhe, por megjithatë ata laparákët e qitën kalin me gjithë nusen nëpër ato faqe! (Halil Hoxha, Zdrajsh, 1964).

Larásk|ë, -a f.

S’ka laráskë pa bisht. fraz. Nuk ka mbetur vajzë pa burrë, e pamartuar. Hë moj dhe ti,derdimene, mos u kaharós (mos ubëj merak) se edhe jot bijë do tëmartohet, s’ka laraskë pa bisht. (N.L.)

Laráskë hu më hu, do t’i hyjë huri. fraz. Një njeri merret menjë veprim të keq, në mos njëherë, njëherë do ta pësojë. P.sh. një fëmijë, duke luajtur, bie nga dritarja në dysheme dhe vritet pak. E ëma, që e ka qortuar sa e sa herë, i thotë: Hë, sa mirët’u bë; epo laraska hu më hu, do t’i hyjë huri. (Ç. Leka).

Laskunér mb. I dobët fizikisht, i thatë. Ikni mor laskunérë! Përdoret edhe për ta theksuar më tepër këtë cilësi të dikujt. Sa i fortëqenka ky djalë laskuner. (H. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Latór|e, -ja f. Latë, sëpatë e vogëlqë përdoret për gdhendje drurësh. Ustai ka një latore të mprehtë. Që këtej vjen folja latoj (mpreh, gdhend me sëpatë, me latore).

Lek, -u m.

Léku sjell lékun.fraz.Përdoretpër të treguar se njeriu, duke bërë një ekonomi të rregullt, mund ta forcojë atë më tepër; shprehja është e ngjashme nga ana kuptimore me: Kursimi sjellfitim (nga shtypi). Mor bir, mos harro se leku sjell lekun, prandaj mendohu e mos i bâj paret rrush e kumlla. (J. Zharri, Bërzeshtë, maj1970).

Lémz|ë, -a f.

Nuk e nget lémza fare për mua.fraz. Thuhet për një njeri që nuke çan kokën për hallet e shqetësimet e të afërmve të vet, por qëndron i heshtur dhe I largët, një soditës i ftohtë i rrjedhës së ditëve e ngjarjeve. (Besohet se kur të nget lemza, të kujtonte një i dashur a i afërm, që ishte diku larg). Sa herë ia kamshkelur unë (ia kam kujtuar njëçështje, shën. im), por atë nuk enget lemza fare për mua. (Aqif Leka, Bërzeshtë, gusht 1970).

Lépur, -i m.

Si lépuri nëpër të ngritët.fraz.

Thuhet kur dikush shfrytëzon me shkathtësi ndonjë rrethanë dhe largohet për t’iu shmangur një pune a një detyrimi. Lepuri e ka shumë të lehtë që të vrapojë mbi dëborën e ngrirë. Prej këndej rrjedh edhe shprehja e mësipërme. Ai, sa e mori vesh seç’po e priste, iku pa zhurmë, si lepuri nëpër të ngritët. (H. Leka, Bërzeshtë, prill 1970).

Lëkúr|ë, -a f.

Si kau me një lëkúrë. fraz. Thuhet për dikë që mban një veshje tërë kohën, ngaqë nuk ka tjetër, sepse nuk është i aftë të rregullohet ekonomikisht me të ardhurat e veta. Ama dhe ti, nuku mërzite një herë, laj-thaj po këtë fustan, si kau me një lëkurë. (N.Leka).

Lëm|ë, -i m.

Si pula në lëmë. fraz.Midisbollëkut e të mirave materiale (me të njëjtin kuptim, por pak më rrallë) përdoret edhe si pula nëmulli. Shprehja e mësipërme ka përdorim të gjerë në biseda të lira në popull. E gjete mirë ti, prandajrri rehat se të doli si pula në lëmë. (N. Leka, Bërzeshtë, prill 1970).

Lëvér|e, -ja f. sh. -e. 1. Një llojshamie e bardhë me thekë që e përdorin për ta vënë në kokë vajzat fshatare, e cila simbolizon çupërinë, virgjërinë. 2. Lloj shamie (pa thekë), e bardhë, e hollë që e vënë në kokë plakat ose edhe gratë e martuara prej disa vitesh, si edhe ato që në moshë të re mbeten të veja. (Çermenikë, 1963).

Ligát|ë, -a f.1. Vend moçalor me bimësi të ndryshme. 2. Sëmundje që prek zakonisht bagëtitë (dhentë e lopët), gëlbaza.

Këta dhen qenkan me ligatë (me sëmundje). Ky vend qenka ligatë. (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Ligóz|ë, -a f. Vend me lagështiqë ka bimë të imëta uji, ligatinë, kryesisht vend që tundet gjithnjë. Afër ligozës nuk duhet bâshpia. (Zdrajsh, Çermenikë,1963).

Línj|ë, – a f. sh -a. Këmisha prejpëlhure që përdorin fshatarët (nga emri i bimës li-ni, prej këtej edhe shumësi të linjtat). Veshja e brendshme e burrave dhe grave të fshatit.

Listopák, -u m. sh. -ë. Quhet kështu një plis dheu me humus pylli i përbërë prej fletësh dhe rrënjësh të kalbura; po me këtë emër quhet çdo lloj plisi i ngjeshur me rrënjë barishtesh të ndryshme. Ky ásht bárë listopakfare dhe nuk i gjínet qoshi (për njërrotull spangoje). Merr nji listopakdhe zëre grykën e gjirizit. (RustemKuka, Bërzeshtë, qershor 1970). Lithár, -i m.sh. -ë. Fryti i rremëi disa druve, siç janë: arra, lajthia, gështenja, shelgu, në periudhën e lulëzimit të tyre. Këta litharë qëndrojnë nëpër drutë jo më fort se 3 javë dhe pastaj, kur pema do të lidhë kokrrën, bien. Tek arra bien më parë. Kështu quhet edhe një lloj qëndisme e grave që përdoret për stolinë e pajës. Bëhen me lithárë, sidomos çemberët. Punohen me penj të hollë në ngjyra të ndryshme. Seç u mbush lajthia, plot me litharë, moj plot me litharë/ Vallë, të kujtohet që kur s’jemi parë/ që kur s’jemi parë! (Këngëpopullore) . (H. Leka, Bërzeshtë, 1965). Nga çembéri i vareshin mbiballë litharët ngjyrë trëndafili. (Ç.Leka, Bërzeshtë, 1965).

Lóp|ë, -a f.

U bâfsh lópë e të pifshin viçat. fraz. Thuhet me qesëndi për njëgrua a vajzë që gjatë një bisede shpreh një mendim të gabuar (gafë). Uh, u bâfsh lop’ e t’ pifshinviçat që na fëlliqe. (Zdrajsh -Çermenikë, 1963).

Lúaj, -ta, -tur jokal.

Lúaj vendit.fraz.Përdoret përtë shprehur një tronditje emocionale në shkallë të lartë, kur dikush na njofton diçka të habitshme, që më shumë na duket si e pabesueshme. Në këtë rast, personit me të cilin bisedojmë, i themi luaj vendit!, d.m.th si është e mundur një gjë e tillë? Luaj vendit do të thotë të kuptosh ti që po flet, nëse je në gjendje normale mendore apo jo, mos je në ëndërr a zgjuar! Pra, veprimi i të luajturit nga vendi ka për qëllim që të sigurojë gjendjen normale psikike të personit që flet. Kur u ngritëm ne,bora kishte zánë edhe penxheret për gjithë natën, sa e hapëm rrugën me lopatë. Eh, mor luaj vendit, çfarë po thua? (H. Grepi, F. Gurra,Bërzeshtë, shkurt 1970).

Ishte me lúejtë.fraz. Kishteshkuar për vizitë, larg shtëpisë, te një njeri i farefisit. (Zdrajsh – Funarës, 1963).

Lúg|ë, -a f.

I bie maces me lúgët. fraz. Përdoret për të shprehur në mënyrë të figurshme moshën më të njomë, kur fëmija nuk vepron në mënyrë të vetëdijshme (fëmija me atë lugë që ha bukë, i bije edhe maces, ngaqë nuk mendon dot se veprimi i dytë, mbajtja e lugës pastër, është i domosdoshëm). Prej këtej rrjedh edhe shprehja e mësipërme. Ah, mor bir, kur e kam mbjellë këtë mân, ti i bie maces me lugët. (H. Leka, Bërzeshtë, prill 1970).

Lulís, -a, -ë kal. (folje eprejardhur nga emri lule). Zbukuroj. Ai e luliste shtëpinë mebojna. I lulísa nji letër dhe ja çova (kuptimi figurativ: “i qëndisa një letër”). Mos e lulís kaq tepërmuhabetin. (Agim Xherri,Zdrajsh, 1963).

Lúm|ë, -i m.

Lúmi nuk e qesh rrëkenë. fraz. Përdoret për të treguar se bashkimi bën fuqinë dhe çdo pjesë përbërëse ka vlerën e vet në formimin e së tërës. Lumi në vetvete nuk është gjë tjetër veçse bashkimi i disa rrëkeve, burimeve e përrenjve dhe sa më poshtë që ai të ikë, aq më shumë të tillë merr me vete, prandaj ai nuk e qesh asnjë pjesë përbërëse të vet. Prej këtej rrjedh edhe shprehja e mësipërme. Mirë e ke,mirë, po mos harro se lumi nuk e qesh rrëkenë, prandaj të dish të rrish e të flasësh me mend në kokë. (Ç. Leka, Bërzeshtë, mars 1970).

Lúmi nuk sjell përditë kërcunj. fraz. Një e mirë nuk vjen përherë,ashtu siç ndodh rrallë që lumi të sjellë kërcunj (përndryshe duhet të shkosh t’i presësh në pyll, nuk i gjen gati!). U mësove mirë ti o vëlla, po lumi nuk sjell përditë kërcunj.

Llabaçít, -a, – ur jokal. Përplas këmbë e duar fëmija në ujin e govatës në kohën që bën banjë. Kuptimi i dytë i kësaj fjale është edhe të larit e trupit a një pjese të tij, si duart a këmbët përciptazi dhe jo ashtu siç duhet, por sa për të kaluar radhën. Veç ta shihjekur llabaçitej në govatë e kukurisej, të habiteshe. (L. Leka, Bërzeshtë,qershor 1970).

Llaçkavít, -a, -ur kal.Tund njëlëng a ushqim të lëngshëm brenda një ene me madhësi të ndryshme. Kur transportojmë qumështin prej stanit në baxho, ai llaçkavitet në bidonë; po kështu edhe uji në një enë llaçkavitet kur transportohet me kafshë apo në krah. E tunda ftinë,por si era me shi (me rrëmbim) sa e llaçkavita, prandaj nuk më nxori gjalpë si përditë! (L. Leka,Bërzeshtë, qershor 1970).

Llampír, -e mb. Grykës, hámës;njeri llampir, që ha shumë. Njerëz llampirë si ju s’kam parë. Vajzë llampire që qenke dhe ti! (Çiko Leka, Bërzeshtë, Qukës, 1963).

Llaps, -i, -ur kal.

Llaps shtëpia, kur llaps gruaja.fraz. Përdoret për të treguar senjë grua e rregullt dhe e pastër, sado që mund të jetë e zënë me punë të tjera, edhe shtëpinë e mban të tillë. Ajo llapste që atje tej dhe mirë thonë: kur llaps gruaja, llaps shtëpia. Llaps shtëpia, kur llaps gruaja, nuse, bijë, prandaj duhet ngritur. (Ç. Leka, Bërzeshtë, mars 1970).

Llapúsh|e, -ja f. Dhi me veshëtë gjatë. Llapush- i – cjap me veshë të gjatë. Llapush ofiq, përdoret si shprehje tallëse për një njeri me veshë të mëdhenj.

Llárb|ë, -a f.Një gjellë e keqe mepërzierje mbeturinash ushqimore që i jepet qenit. Kjogjellë qenka fare llárbë (qenka pashije, e keqe). (Ç. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Llaút|ë, -a f. sh. -a . 1. Mjet prejdruri, a dërrase që përdoret për të mbajtur baltë ose llaç në raste ndërtimi shtëpiash: një dërrasë e mbërthyer vertikalisht (nga gjatësia) mbi një dërrasë horizontale me një bisht për t’u mbajtur. (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Një dërrasë e lakuar me gjatësideri 30 cm e gjerësi 15 cm që përdoret për derdhjen e baltës në formën e duhur për përgatitjen e tjegullave. Ajo përgatitet duke e skubúar, ndërsa formën e lakuar ia japim duke e gdhendur në atë mënyrë që na nevojitet. Atyre u kanë dalë tjegulla të vogla se e kanë pasur llautën e vogël. (H.Grepi, Bërzeshtë, qershor 1970).

Janë tjegulla t’ vjetra këto, shih, ç’alamet llaute kan’ përdor’.(Bashkim Balla, 25 vj., Belsh, Elbasan, shkurt 1970. Fjala u mor në NSHN Librazhd). Fjala llautë përdoret me kuptim tëfigurshëm edhe për këpucë apo opinga të mëdha, d.m.th. që janë të një numri mbi 45 dhe kjo bie në sy menjëherë.

Llómk|ë, -a f.

I pret llómkën. fraz. Përdoret për të treguar se dikujt i bëhet një padrejtësi prej një tjetri që ndodhet në një detyrë administrative dhe si pasojë themi se i pret llomkën, d.m.th. i pret bukën, p.sh. duke e pushuar nga puna (për njëfarë kohe pa caktim). Po nuk patedisiplinë të fortë në punë mor vëlla, jam dakord, por më vjen keq kur i pret llomkën tjetrit bigarihák (kot sëkoti, fjalë me burim nga turqishtja). (Fetoh Alliu, Qukës, Shkumbin, maj 1970).

Llomós, -i m. sh.-ra. Përzierja errënjëve, fletëve dhe barishteve të thata si mbeturina të dekompozuara nga kulturat e ndryshme bujqësore. Un’ e ti sotdo të pastrojm’ njato llomósra, pastaj shohim . Ishte llomos i madh, pa vënë dor’ hiç (d.m.th. kishteshumë mbeturina te hangari, sepse nuk ishin pastruar prej kohësh). (Rustem Kuka, Bërzeshtë, maj 1970).

Lloz, -i m. (shuli i pushkës). Si dyfek pa lloz. fraz.Është nëgjendje të papërdorshme, më sa mund të përdoret pushka pa lloz. Ai ka mbetur si dyfek pa llozdhe më ngrifet (kapardiset) si gjeli në majë të plehut, por e njohim mirë se ç’mall është ai. (H. Leka).

Llubác, -i m.Vend me ujë dhebaltë të përhershme. Ngeci qengjinë llubac. (Selajdin Leka, Bërzeshtë, 1963).

Llubák, -u m. Mbeturina ngakullimi i pekmezit ose nardénit, qoftë kur është i patrashur në zjarr, apo në fundin e qypit, gjatë kohës kur ata përdoren si ushqim në stinën e dimrit. Pekmezi pritet me vapem (shih këtë fjalë) për ta ëmbëlsuar dhe për ta kthyer nga sherbeti në pekmez. Kjo shtresë vapemi e lëngu i përzier, pas kullimit quhet llubak. Llubak përdoret edhe për të emërtuar një përbërje ushqimore të turbullt a të prishur. Kur e lava qypin, e pashëse kishte në fund dy gisht llubak! Pse, ata llubakët e qypave do të ha unë? (L. Leka, Bërzeshtë, qershor1970).

Llukít1, -a, -ur jokal.Kur uji hedhvalë në 100o C dhe bën lluk-lluk-lluk. Llukiti ujët e bukës (valoi uji që është vënë në zjarr për të gatuar bukën). Përdoret edhe me kuptim figurativ: Pse llukit ashtu? (Pse flet pa pushuar, duke thënë shumë fjalë përnjëherësh). (Çiko sqokë. Pula shkonte duke llukitur. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963). Po të llukasë pula, fute në ujë të

Llukít2, -a, -ur jokal.Zhurma qëftohtë, që të zvirdhet. (Ç. Leka, nxjerr pula kur bie klloçkë, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Mác|e, -ja f.

Nuk bie mácja në kurriz. fraz. Thuhet për ata njerëz që dinë të manovrojnë në çdo situatë dhe të dalin të padëmtuar, ashtu siç nuk bie macja ndonjëherë praptazi, në kurriz, kur rrëzohet nga ndonjë lartësi. Sado që unë iahidhja llafin, ai i përdridhej menjëherë; e di unë, nuk bie macja në kurriz. (Filo Marta, Qukës,qershor 1970).

Makth, -i m. Thumbi i grerëzës.

Máj|ë, -a f. Shkel në majë të gishtrinjvet. fraz. Eci lehtë, ngadalë, mekujdes. Kjo shprehje përdoret gjithnjë me kuptime të figurshme: Ai njeri shkel në majëtë gishtrinjvet. 1) Çdo punë e bënme delikatesë, lehtë, pa u ndier, pa bujë. 2) Është njeri që ka naze me lëvizjet e tij, e heq veten me të madh. 3) Është mjaft e kujdesshme në punët e shtëpisë (për një grua). (H. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Mal, -i m.

Merr málin. fraz. Përdoret përtë treguar gjendjen shumë të rëndë shpirtërore të një personi nga një fatkeqësi, që e godit aq rëndë saqë nuk di se ç’bën. Shprehja ka përdorim të gjerë dhe me sa kuptohet përdoret prej shumë vitesh. (Shih edhe F. S. Noli, tek Elegjia për Luigj Gurakuqin). E moj, ç’ke që bënkështu, u çmende apo si e ke hallin? – U çmendësh e marrç malin ti e jounë! (M. Blloshmi, Bërzeshtë, mars 1970).

E marrçin malet! fraz. Përdoret për të shprehur një dëshirë emocionale, për të larguar një fatkeqësi të mundshme. P.sh. kur dikush tregonte ndonjë ëndërr sikur i ka ndodhur një fatkeqësi a një e ligë, dëgjuesit thoshin: e marrçin malet, d.m.th. të ligën e marrçin gurët e drurët e maleve. (G. Leka, Bërzeshtë, mars 1970).

Máli im është më i lartë. fraz.Unë di shumë, kam të drejtë rreth kësaj çështjeje dhe çdo fjalë e thënë prej meje është e padiskutueshme. Shprehja ka kuptim të kundërt. Ti thua: Maliim është më i lartë, por nuk është ashtu (d.m.th., sado që tipretendon se ke plotësisht të drejtë, nuk ke të drejtë aspak). (H. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Qan për málet se nuk bie borë. fraz. Shqetësohet e merakoset panevojë, për një punë që do të bëhet me siguri, herët a vonë.

Ata vajtën më parë të marrin makinën (shirëse) dhe do të mbarojnë punëme kohë; ti halá ke hallin e tyre, qan për malet se nuk bie borë. (C. Blloshmi, Bërzeshtë, qershor 1970).

Malcím, -i m. Ënjtja e mishit nënjë vend të trupit nga të vrarët apo të prerët e tij. Zakonisht përdoret kur plaga ënjtet, pasi e ka kafshuar qeni. Thuhet edhe se qeni ka dhëmbë të malcueshëm.

Mallúq, -i m.sh. -ë. Një llojkungulli i bardhë që mbillet në kopsht. Mallúqi më tepër përdoret për t’u ngrënë. Pritet pjesë-pjesë dhe piqet në furrë ose me saç. Sivjet na u bënë mjaftkunguj mallúqë. (Nergjize Leka, Bërzeshtë, 1963).

Managjére mb. Fatkeqe. Plaka mbeti grua managjére (fatkeqe, qyqe, pa njeri, e vetme, e shkretë). (Nergjize Leka, Bërzeshtë, 1963).

Marós|ë, -a f. sh. -a . Një lloj gune e shkurtër me thekë të gjatë. Vishe marosën dhe shko megjâ. (Fjala përdoret në fshatin Kostenjë; dëgjuar nga Refik Luka, Funarës -Çermenikë, 1963).

Mars|éj, -éva, -ýe kal. Mbarojme rezultate të mira një punë; e përfundoj mirë një çështje që kam ndërmarrë. Punën që nisëm emarsyem, kemi ca ditë. Them se do ta marsej patjetër këtë punë që po më ngarkon. Ne presim që ta marsesh sa më parë. (F. Fixha, Zdrajsh, 1964).

Mastráf, – i m. Pajisje, komplet mobilierie në një shtëpi; quhet edhe sistemimi i mobilieve në vendin e tyre në shtëpi, plaçkë luksi. Ai kishte mastraf të madh (shumë) në shtëpi. Mastrafi e bënshtëpinë shtëpi. (N. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Mastrafós, -a, -ur jokal. Pajis shtëpinë me mobilie. E kemastrafosur ndonjë çikë shtëpinë? (N.Leka, Bërzeshtë, 1964).

Masúl, – i m. Prodhim, fryt i një pune. Po ta punosh mirë tokën do tëtë japë gjithë masulin. Masul të madh muarën sivjet. (Halit Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Mashérr ndajf. Si mos më keq, për të vënë duart në kokë. Atje ishte masherr (ishte gjendje e nderë, sepse ishin zënë me njëri-tjetrin). Përdoret edhe në rolin e emrit mashkullor: Kur hypën masherri, nuk i jep dot rrugë. (H.Leka, Bërzeshtë, 1965).

Másh|ë, -a f. sh. – a. Karficë e mbuluar me rruaza me ngjyra të ndryshme që e mbajnë gratë në krye. Nusja më dha një mashë të bukur. (Fjala përdoret edhe në fshatin Dunik të Librazhdit dhe Neshtë – Çermenikë; Refik Luka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Mbáhet, jokal. mbajta, mbajtur.

Mbarset (péla). Pela po mbahet megomar! Para një jave u mbajt pela juaj. (S. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Mbjell, kal. mbólla, mbjéllë

Ku mbillet, s’korret. fraz. Përdoret për të treguar se dikush bën një jetë të çrregullt, nuk shtrohet në punë, po shkon sa andej këtej, ku gdhihet nuk ngryset. Ai âsht harram i shtëpisë,ku mbillet, s’korret. (Xh. Zharri,Bërzeshtë, maj 1972).

Mend, -të f. vet. sh.

Okítë me mend. fraz. Thuhet me ironi (por jo me qëllim ofendues) për dikë që hiqet sikur është mjaft i zgjuar, por në të vërtetë nuk është i tillë. Gjatë një bisede, dy veta mundohen t’i gjenin ndonjë të metë njëri -tjetrit dhe, midis të tjerave, më i madhi në moshë i thotë: Ah, sa i zgjuar qëm’ je ti ; a, ti je okitë me mend,d.m.th. i ke mendtë të rënduara si okita në degë (borë e porsa rënë në degët e drurëve, që ende nuk është shkundur prej tyre, që kur qëndron për mjaft, sipas mendimit të popullit, pritet të bjerë dëborë më tepër së shpejti). Në kuptimin ironik do të thotë të kundërtën, d.m.th. që je fyell fare. (Xhelo Dashhana e Hamit Blloshmi, Fanjë, qershor 1970).

Kur të vinë méndtë, s’i hanë as qentë. fraz.Përdoret për tëtreguar se njeriu duhet të mendojë mirë para se ta fillojë një punë, me qëllim që të ketë rezultatin e dëshiruar, se pasi të ndodhë e keqja, çdo njeri do ta kuptojë se ku gaboi, por mund të jetë vonë. (Kur digjesh prej qumështit, i fryn edhe kosit). Ah, mor bir, kur të vinë mënt s’i hanë as qentë; ku ta dija un’ i shkreti se do të zgjaste ngrica deri tani! (Riza Çela, Vehçan, shkurt 1970).

I vdiq mbreti. fraz. Kjo punë mbaroi, çështja u zgjidh përfundimisht, s’ka nevojë më për diskutime. Lopa u shit, i vdiq mbreti, nuk kthehet prapë. Kësaj pune i vdiq mbreti, leni llafet. Ne tani e muarëm vesh se kësaj pune i paska vdekë mbreti. (Ramazan Ahmeta, Zdrajsh, 1965).

Mesél|e, -ja f. sh.-e. Në disavariante ndeshet edhe me theks në fund meselé, -ja. Tregim gojor që bën një plak te një grup njerëzish rreth një ngjarjeje të caktuar. Ky plak ditka mesélet e botës, të kënaqka. Si dini ju meselétë e atij, të çuditeni. (H. Leka, Bërzeshtë, 1965). Në Zdrajsh kjo fjalë thuhet vásë, – a. Ne nuk nagënjen dot me vasët e hoxhës. Na trego ndonjë vasë, moj gjyshe. (Ramazan Ahmeta, Zdrajsh, 1965).

Mést|e, -ja f. sh. -e . Llojm bathjesh prej leshi për gra që vishen mbi çorapet, me gjatësi deri te nyja (kyçi) e këmbës. Vishedhe çorapet edhe méstet se bën shumë ftohtë! Njëra méste është grisur pak. (N. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Mézhd|ë, -a f.

Mézhdë e pakullotur. fraz. Në gjendje të mirë ekonomike, sepse nuk ka qenë i detyruar të bëjë shpenzime. E mor e, ty të duket ashtu ai, po nuk e njeh mirë ti, është mezhdë e pakullotur ai. (T. Skura, Pishkash, janar 1970).

Mëhán|ë, -a f. Shkaku qëkërkon një njeri për t’u zënë me një tjetër, pa të drejtë. Ai kërkon mëhanë, por do ta gjejë belanë! Fëmija shtie mëhanë për një gjë të vogël. Mëhana ja gjeti vendin atij. (Nergjize Leka, Bërzeshtë, 1963).

Mënéf|em, – a, -ur jokal. Ngjitem shumë pas një gjëje, nuk i ndahem kurrsesi, i bëhem ferrë, i vardisem keq; i futem në thellësi, i ngjitem, s’i ndahem asnjë çast një çështjeje derisa e zgjidh. Do t’i mënefem deri sa të mëthotë fjalën e mirë. Mos iu mënef aq shumë fëmijës se qan e s’e zë gjumi. Për njeri i mënefur që paske qenë. (H. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Mërshél kal.

T’u mërshéltë! Mallkim. Përdoret zakonisht në raste të veçanta për një njeri që nuk flet atë që duhet në raste të ngutshme. Ah t’u mërsheltë mricucë. T’u mbylltë (t’u kyçtë) goja që nuk flet atë që duhet tani.

Mëzhdráll|ë, -a f.sh. -a. Pjesa e drurit të nënshartesës së një lloj vishnje, varietet i kultivuar vitet e fundit, d.m.th. pjesa e egër mbi të cilën janë futur kalémat e shartesës. Kokrrat janë më të vogla se qershitë e zakonshme, me shije të athët dhe me ngjyrë të kuqe në të errët, afërsisht si bojë gjaku. Ti Murat ki kujdes semos të të thyejnë qetë ato mëzhdrallat. (Xhelo Dishhana, 38vj., Fanjë – Karkavec, dhjetor 1969). Fjala ka përdorim vetëm për bimën e sipërpërmendur.

Nuk i shkon miu nëpër mjekër. fraz. Shprehja vë në dukje cilësitëmë të mira të një personi, si burrërinë, maturinë, zgjuarsinë, ndershmërinë etj. Atij nuk i kashkuar kurrë miu nëpër mjekër (gjithnjë është dalluar mbi të tjerët për cilësi të mira). (N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1964).

Mik, -u m.

Ruajna Zot nga míku, se nga armiku ruhem vetë. fraz. Ndonjëherë mund ta pësosh keq edhe nga ndonjë person që e ke quajtur si mik, prandaj besimi i tepruar nuk këshillohet, njeriu duhet të jetë i kujdesshëm. Ata që kemi armiq i njohim dhe dimë si të mbrohemi, kurse miqtë që i dimë si miq mund të veprojnë keq ndaj nesh. Ti mirë thua, morbir, por ka raste kur shoku nuk të qëndron besnik dhe të çon në rrugë të keqe, nuk thotë kot fjala: ruajna Zot nga miku se nga armiku ruhem vetë.(H. Leka, Bërzeshtë, qershor, 1970).

Mirás, -i m. sh. -e. Vend i mbeturshkretë, pasuri e mbetur pa njeri, pa pronar. Kur shuhet një familje dhe malli i saj mbetet pa u pronësuar nga ndonjë njeri quhet miras. Ai e ka blerë këtë vendkur ishte miras. Më përpara kishte mjaft mirase. Por edhe pasuria etrashëguar nga një person prej një personi a familjeje tjetër quhet miras (vendi i shtëpisë, shtëpia a një pasuri tjetër). (Halit Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Mirëmëngjés pasth. Mirëmëngjés me interes. fraz. Përdoret kur duam të vëmë në dukje se dikush na do për të realizuar qëllimet dhe dëshirat e veta, pa u dëmtuar vetë materialisht. E di sa më do ti, mosu beto kot; ti thua mirëmëngjes me interes. (M. Blloshmi, Bërzeshtë,maj 1970).

Mish, -i m.

As për mish, as për shpirt. fraz. Përdoret për të treguar se sasia e një ushqimi që na jep apo i japim dikujt, është e vogël, e pamjaftueshme. Merr edhe ca prejkëtij lakrori, se ajo çikë që hëngre nuk ishte as për mish, as për shpirt. Kjo që më jep ti nuk është as për mish, as për shpirt, prandaj më mirë pa hiç. (Nergjize Leka, 55 vj., Bërzeshtë, 1970).

Míshin ta ha, por koskën ta ruan. fraz. Njeriu i afërt në marrëdhëniet farefisnore, në mendime, ndjenja apo dëshira, sado keq të veprojë në raste apo kondita specifike, prapëseprapë mendon dhe nuk arrin të bëjë atë më të keqen. Shprehja ka përdorim të gjerë në të folmen e krahinës. Eh, moj motër, i yti se iyti, sado të mos shkosh mirë, mishin ta ha, por koskën ta ruan. (T. Leka, Bërzeshtë, dhjetor 1969).

Míshnje mb. Shih te Kukurake mb.

Mjált|ë, -i m.

I ambël asht mjálti, por thonjtë nuk lëpihen. fraz.Çdo gjë ka njëfarë mase dhe kufiri nuk duhet kaluar. (Qukës, 1962)

Móll|ë, -a f.

Móllë e kuqe me krimbin brenda. fraz.Thuhet për dikë qësë jashtmi duket shëndoshë e mirë, po ka një problem të rëndë shëndetësor, vuan prej kohësh nga një sëmundje, sidomos nga tuberkulozi. Ajo mbahet dhe nuke bën veten, por e di unë, është mollë e kuqe me krimbin brenda. (G.Leka).

Mri pasth. Moj.Nanë, mri! Mricucë! A po vjen mri?! Në disa rastepërdoret edhe në formën e shkurtuar ri. Ku je ri (moj)? – kur gratë thërrasin shoqja-shoqen. Mrýnj|ë, -a f.Briri i punuar qëi mbërthehet thikës si dorëz për t’u mbyllur. Kovaçi ynë mrynjat ipunon shumë mirë. Thikës sime ia ka kthyer shtrembër mrynjën.(Selajdin Leka, Bërzeshtë, 1963).

Muçíl|ë, -a f. sh. -a. Gropë e madhe me ujë të ndenjur. Zakonisht në to pinë ujë bagëtitë, kur nuk ka një burim.

Ktheji gjatë kah muçilat të pinë ujë.(Refik Luka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Mujshín, -i m. Dita e parë e pranverës (allaturka, më 14 mars). Do të shkoj për mujshin tetezja. Ka tri ditë që kaloi mujshini. (Ferit Sinani, Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Múkull, -a f. Tërësia e gjethevetë porsaçelura të dushqeve, që vlen si kullotë e mirë për bagëtitë. Është si shenjë karakteristike për ngrohjen e tokës, e arrirë për të mbjellë misrin e lashtë. Plasi mukulla. Gjâtë kanë mukull. (Funarës -Çermenikë, 1963).

Múllëz, -a f. sh. -a. Mjet metalik (hekuri) që përdoret për mbylljen e derës. Në mullëz futet rezja dhe pastaj mbyllet me dry (kyç). Në fshatin Bërzeshtë quhet bëlçýke.Na ban dy múllëza tëmira tek kovaçi. Na ban dy bëlçýke të mira tek kovaçi. (Refik Luka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Munój|ë, -a f. sh. -a. Pulla tëvogla metalike (zakonisht prej bakri), që vihen në bririn e thikës (mrýnja) për të mbërthyer thikën me dorëzën. Vihen nga të dyja anët e bririt, në fund e në krye. I mbërtheva thikës dy munója. (Refik Luka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Murríc|ë, -a f. sh. -a . Dhia mengjyrë të zezë në të kuqe, sidomos nga qafa e kurrizi – murríc (cjap). Ato dhi qenkan të gjitha murríca. (Nazif Shera, Funarës – Çermenikë, 1963).

Mustaqezí, -u m. Një lloj gruri që i ka halat të zeza (mbillet shumë në zonat malore). Kësaj ane ne mbjellim më fort mustaqezínë se sa rrapsállin (lloj gruri edhe ky). Në disa raste përdoret edhe si mbiemër: Ky është grurëmustaqezí. (Halit Leka, Bërzeshtë- Qukës, 1963).

Múshk|ë, -a f.

Ku të çon múshka? fraz. Përdoret për të treguar se dikush ka marrë një rrugë të gabuar, që nuk e çon atje ku duhet dhe ne i tërheqim vëmendjen e i bëjmë të ditur se ai duhet të ndërrojë rrugë menjëherë. Or po ty ku tëçon mushka që vete pret ata bir zabelash? (Dilaver Sina, 40 vj., Gurrë, maj 1970).

Kur të pjellë múshka. fraz. Përdoret për të treguar se një punë rreth së cilës ne bisedojmë se duhet bërë, nuk do të bëhet kurrë (më sa pjell mushka!). Ti ke pritur kaq kohë për atë plaçkë, por ai do të ta sjellë kur të pjellë mushka. (Selajdin Leka, 35 vj., qershor 1970).

Mûtî, -ni m. Enë prej druri nëformë gati cilindrike (vjen duke u ngushtuar nga lart), që përdoret për të tundur apo për të rrahur kosin që të bëhet dhallë. Ky mûtí rrjedh, prandaj do rregulluar. Tingulli u dhe i shqiptohet me hundë. (Zdrajsh, Çermenikë, 1963).

Mytí, -a m. Njeri jo shumë i zoti, jo i shkathët, pa iniciativë, i urtë, i qetë, i mbyllur në vetvete, flegmatik, i ndrydhur. Ai i shkreti asht njeri mytí, prandaj mos i bjer në qafë! Prej mytísë nuk shef njeriu hájër! (Halil Hoxha, Zdrajsh, 1964).

Naçitók, -u m. Një lloj sëmundje që prek pjesët e jashtme të trupit dhe më tepër del nëpër duar. Hapen plagë, kruhen fort dhe kullojnë në periudha të vazhdueshme. Këto plagë dalin për një farë kohe, humbasin për një farë kohe dhe përsëri dalin. Populli thotë: Naçitóku rín kur rínhëna. Ai i kishte të dy duart me naçitók. (Nergjize Leka, Bërzeshtë- Qukës, 1963).

Nagás, -a, -ur kal. Trazoj, lëviz,çukás urat e zjarrit për t’u ndezur më tepër. Nagas zjarrin qëtë ndizet. Përdoret edhe mekuptim figurativ: Nagase pak sedo të të thotë ndonjë gjë (ngacmojepak se do të mësosh ndonjë gjë prej tij). Zakonisht përdoret kur duam t’i nxjerrim ndonjë fjalë dikujt. E nagasa, por s’më tha gjënga ato që dinte. (Nergjize Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Nagasítj|e, – a f. (veprimi sipas foljes nagás ). Shtyrje, nxitje, për një punë të caktuar, për interes të një personi. Do të merreni mëqafë me këto nagásitje (do tëmerreni më qafë me këto nxitje, me këto shtyrje për punë jo të mira). (N. Leka, 1964).

Nagjázm|ë, -a f. Bimë barishtore njëvjeçare, rreth 30-40 cm lartësi, pa lule, me fletë të gjata 4-5 cm. Ka erë të mirë dhe rritet në vendet me ujë. Kjo bimë përdoret për gjellë (për erë). Këtu paska mjaft nagjázma. (Çiko Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963). Nák|ël, -la f. Një farë madhësiee marrë si shembull për konkretizimin e diçkaje në hapësirë. Ai ishte i lartë me trup,sa ta bëj nákël unë, sa djali i madh i Beqos (sa ta bëj si shembull përmodel, a madhësi).

Nákës, -e mb. Ngacmues, që jepshkas herë mbas here për t’u zënë me shokët (përdoret sidomos për të treguar një person, zakonisht në moshë të vogël, që ngacmon me dorë), grindavec, që s’i zë vendi vend; në të folmen e popullit kjo fjalë ka sinonime fjalët ters, imbrapshtë . Për vajzë nákëse që paske qenë moj bijë. Është nákës i madh ai që s’e ka shokun. (LekeGjymenga, 48 vj., Bërzeshtë, prill 1970).

Nasijét, – i m. sh. -e. Këshillë, porosi. Ai plak na ka lënë shumënasijéte kur ishte gjallë. Moj e mira me jelék, a di ndonjë nasijet prej sat’ëme, prej tyt’et?!) (Halit Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Navás, -a, -ur kal. Rregulloj njëgjë, vë në vendin e saj çdo orendi a mjet pune. Navasa punët e shtëpisë. Do të shkoj t’i navas punët e shtëpisë. Ishte duke navasur ujët në arë (duke rregulluar a ndarëujin nëpër vijat e arës). (Çiko Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Ne lidh. As. Ai s’hëngri ne bukë, negjellë, ne gjë prej gjëje. Atë natë ne fola, ne qesha, ne hapa gojë fare. (Ç.Leka, Bërzeshtë, 1965).

Nelláç, -i, -ë mb. I plogët nëveprime e më tepër në të folur dhe jo vetëm që nuk ka një artikulim të drejtë të fjalëve, por edhe nga ana kuptimore nuk e bën mirë renditjen e tyre. Ama për njeri nellaç që paske qenë dhe s’të paskam ditur. (F. M., Qukës, gusht 1970).

Nétull, -a f. sh. -a. Fshesë. Merrne tullën dhe pastroje vendin. Nétullat i rregullon mirë ime gjyshe. (Fjala përdoret në fshatin Bábje të Librazhdit, dëgjuar nga Refik Luka, Funarës, 1963).

Nézj|e, -a f.sh. -e. Shuplakë e fortë. I dhashë një nezje të mirë, saja bâna sytë sabáh (nga forca enezjes, sytë i lëshuan xixa). Nezjet e mia të bien nër mend, ty! (Abaz Sinani, Zdrajsh, 1964).

Nën|ë, -a f.

Bëmë nënë të të ngjaj. fraz. Përdoret për të shprehur ngjashmërinë midis dy njerëzve nga ana e karakterit, kërkesave shpirtërore dhe mendimeve të tyre. Kjo shprehje përdoret shpesh kur duam të pohojmë qëndrimin moral të një njeriu (sido që të jetë ky), kur ky qëndrim është i njëllojtë me atë të prindërve të tij. Bëmë nënë të tëngjaj; asaj as e ëma i vjedh, as i ati, edhe ajo nuk vjedh. Kjo shprehjepërdoret edhe në rast kur dikush ndikon në sjelljen e një tjetri: Ç’thotë i madhi bën i vogli, bëmë nënë të të ngjaj. (N. Leka, Bërzeshtë,maj 1970).

Nífj|e, -a f. sh. -e. Dita që njëperson (grua, burrë) i ndihmon një tjetri në një punë çfarëdo (transport drush, dushku, bari etj.). Nëse i ka ndihmuar 2 ose 3 ditë, thotë: “x-it i kam bâ 2-3 nifje”. Lypsur qoftë edhe nifja jote!Të kam borxh edhe 1 nifje! (F. Fixha, Zdrajsh, 1964).

Nishán, -i m.sh. -e . Pjesë të caktuara të një mishi të pjekur që u vihen përpara për nderim disa njerëzve që kanë ardhur në një dasmë, gosti a darkë çfarëdo. Këto pjesë, ose më mirë nishanet, janë: koka, shpatullat, veshjet (veshítë a véshklat) dhe bishti. Njëra prej këtyre quhet nishan. Në raste të tilla nishanet sillen veças në një tepsi dhe u shpërndahen personave më të rëndësishëm, si krushkut, mikut më të largët etj. Atë natë na suallëndy palë nishane. (Halit Leka, Bërzeshtë, 1963).

Një nishán dyfegu. fraz. Përdoret për të treguar një masë gjatësie, afërsisht 350-400 m. Ashtu si në shumë vende të Shqipërisë, edhe në luginën e Shkumbinit, gryka e Dervenit, ka qenë zakon që burrat kur mbushnin moshën për të mbajtur armë (në moshën 18 vjeç djali quhej i aftë për të qenë i parë shtëpie dhe të mbante armë), bënin qitje me pushkë, duke vënë si objektiv një gur të bardhë me madhësi të dukshme, në një vend të drejtë në distancë 350-400 m. Vetëkuptohet, ai që e godiste (qëllonte) nishanin, mburrej nga shokët si pushkatar i zoti. Një gjë e tillë ndodhte edhe nëpër dasma, kur dhëndri, para se të vinte nusja, qëllonte me pushkë një kokërr mollë të vendosur mbi majën e drurit që mbante zakonisht një flamur. Kur molla binte e copëtuar nga plumbi, ishte një nder i madh për atë që martohej (vetëm beqarët e bënin një qitje të tillë) dhe shtëpinë e tij. Un’ isha largnji nishan dyfegu, nataj nuk e arrita dot, se ja rrëfenja qefin. (H. Leka, Bërzeshtë, mars 1970).

Ngalós|ë, -a f. Sëmundje që zëmë tepër dhitë nga këmbët, çalëza. Dhitë na i ka zânë ngalosa. Kam ca bar ngalose (plaçkëngalose). (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Ngítet pës. Prashitet lehtë (njëtokë). Shih dhe te Kumsallë, -a. Nobét, -i m. sh. -ë . Masa e kohës,afërsisht 1 orë, gjatë së cilës pendári (ai që nget qétë) punon (lëron) me qe (bën ugar ose mbjell) një sipërfaqe toke çfarëdo. Na mbeti pa mbjellë ngaara edhe një copë, rreth nja dy nobétë. Do të vij nga ti, mbasi t’i lë qetë në nobét. Pasi bëhet nji nobét, pendari i lé qetë të çlodhen. (H. Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1964).

Noprán, -e mb. Gojështhurur, fjalërëndë, brutal, fytyrëvrenjtur, i ftohtë. Njeri nopran, njeri me fizionomi tëvrazhdë (tipar dallues i karakterit), i ftohtë, nuk shoqërohet me njeri. Çdo gjë ia atribuon vetes. Ai njihet që ështënjeri nopran. Grua noprane si ajo s’më kanë zënë sytë. (Halit Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1964).

Nríkull, -a f. sh. -a. Gruaja qëshoqëron nusen deri në shtëpinë e dhëndrit. Zakonisht vijnë 3 nrikulla, njëra nga të cilat fle me nusen natën e parë. Sot ipërcuellëm nrikullat. (Zdrajsh -Çermenikë, 1963).

Nunurís, – a, -ur jokal. Flas mezë të ulët, nëpër hundë, që të mos merret vesh nga të tjerët. E folura në këtë formë zakonisht nuk pëlqehet dhe për këtë kritikohet nga dëgjuesit ai që nunuris. Kur dikush është i nevrikosur, por s’mund të shfryjë dot (për ndonjë arsye) kundër një tjetri; flet fjalë nëpër dhëmbë, që vetë i flet, vetë i dëgjon, ose si e përdor populli: flet buza, dëgjon hunda. Fjala nunuris përdoret edhe me kuptimfyes, d.m.th. nuk e bën mirë shqiptimin e fjalëve, por flet si nëpër hundë nû-nû-nû. Psenunuris ashtu? Fol mirë! Ajo vërtitej nëpër konak duke nunurisur nga inati. (Çiko Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1963). Mua sapo më zintegjumi, kur ato filluan të nunurisin me njëra-tjetrën. Mor po ti ç’më nunuris sikur ke mish në hundë? (L.Leka, Bërzeshtë, mars 1970).

Nuríc, – a, -ur kal. Ngacmoj me dorë një dregëz a plagë çfarëdo. Fëmija po nuricte një dregëz që kishte në mjekër. Përdoret edhe mekuptim figurativ: Nurica bukën (hëngra nga pak). (Hamdi Leka, Bërzeshtë, 1963).

Nursëz, -i mb. I vrenjtur nëfytyrë, me tipare të vrazhda, i egër, që nuk i qesh buza. Ku tëflet me gojë ai njeri nursëz?! Përdoret edhe përpara emrit: S’kam parë më nursëzë njerëz se këta! (Çiko Leka, Bërzeshtë, 1964).

Nús|e, -ja f.

Núse kauri. fraz. Më pare njerëzit e besimit mysliman kishin përshtypjen se nuset e reja të krishtere ishin shumë të urta dhe të bindura për çdo gjë, si efekt i edukimit të tyre në familje (është fjala për qytetin), sepse ato me sjelljet e tyre dhe qëndrimin e heshtur (ndoshta kjo si forcë e zakoneve të vjetra), jepnin përshtypjen se ishin të bindura dhe më të mira se myslimanet, të cilat ishin edhe më të shtypura (forca e zakoneve) . Lum ajo për atë djalëqë ka, i urtë si nuse kauri. (Ç. Leka, maj 1970).

Núse më kalët. fraz. Thuhet kurdikush trillon një gjë të paqenë dhe arrin t’ua mbushë mendjen të tjerëve se është e vërtetë, se e ka parë me sytë e vet etj. Shprehja ka përdorim të gjerë në zonë. Ai ta bën nuse më kalët dhe tie merr me gjithë mend, or i shkretë.(H. Leka, Bërzeshtë, shkurt 1970).

Núsja i bëri kulaçet e shtrembra .fraz.Përdoret për të treguar se fajin për një punë ia hedhin më të voglit, më të pambrojturit, mjafton të ketë gabuar një herë. Shprehja përdoret edhe për ta shfajësuar një person që akuzohet për një gabim, kur ne e dimë se ai nuk është fajtor. E mor vëlla, mos umërzit, se ty të doli si atij që thoshte: nusja i bën kulaçet e shtrembra. (Aqif Leka, 37 vj., Bërzeshtë, shkurt 1970).

Nusër|ón, – óva, -úar jokal. Rri iheshtur dhe nuk merr pjesë fare në diskutimin e një çështjeje të rëndësishme shoqërore, ndonëse është aty. Un’ kam gjith’ ditën qëpo flas, ti po më nusëron si një nuse e bukur, merr vesh apo jo? (Istref Bloku, 51 vj., punëtor në Sharrën e Sopotit, Dardhë, Librazhd, shtator 1968).

Njerí, -u m.

Prej njeríut të keq ik dhe prej tokës së keqe mos ik.fraz.Nganjeriu i keq mund të pësosh fatkeqësi të ndryshme, prandaj duhet të largohesh prej tij, ndërsa prej tokës së keqe (të paprodhueshme, me strukturë të dobët) mos u largo, por përpiqu me çdo mundësi ta bësh të begatshme. Ishte nji her’ e njëkohë ajo që thoshin: prej njeriut të keq ik e prej tokës së keqe mos ik, por sot vetëm me punë e me njerëz rregullohet jeta. (Shefqet Vërçani,Pishkash, qershor 1970).

Një num.

Një me një ndajf. Pikërisht, tamam, plotësisht. Fjalët ishin njëme një, siç më the ti. (Ç. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Një edhe një bëjnë dy. fraz. Me siguri të plotë, pa diskutim. Shprehja përdoret kur duam të bindim njerëzit se jemi shumë të sigurt për atë që pohojmë. Unëia thashë dhe prapë ia them or vëlla, at’ që e ka e ka, një dhe një bëjnë dy. (Xh. Kala, 48 vj., Qukës, Skënderbej, mars 1970).

Njóll|ë, -a f.

Njólla e zezë nuk hiqet kollaj.fraz. Përdoret si paralajmërim qënjeriu të mos rrëshqasë në gabime e sjellje të pahijshme, se vepra e keqe e njeriut i rëndon shumë në jetë e për një kohë mjaft të gjatë. Si shumë, si pak vjedhjaështë e keqe, prandaj njolla e zezë nuk hiqet kollaj! (Sabri Muça, 64vj., Gurrë, qershor 1970).

Njomështór|e, -ja f. Lopë që kaqumësht, që nga dita që pjell viçin e deri në fund të vitit të parë. Sivjet nuk kemi njomështore. (Ç. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Ôj|et, – a, -ur jokal. Ënjtet. Dora që vrava po më ôjet mjaft . Po vi e po të ôj m’ dajak. U ôja së foluri. Na ôje duke bërtite. (Zdrajsh -Çermenikë, 1963).

Óksi pasth. Hajt, nisu, largohuqë këtej (me kuptim jo të keq)! Kur duam të largojmë disa persona për ndonjë arsye themi me një farë buzëqeshjeje: Oksi,tani! Hëngrët, pitë, u kënaqët, tani oksi! (Halit Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1963).

Óra humb motin.fraz.Ajo qëmund të fitohet me shumë përpjekje e sakrifica, për një pakujdesi shumë të vogël mund të zhduket si flluskë sapuni. Prandaj koha është shumë e çmuar dhe si e tillë s’duhet humbur kot. Kurrë mos e lër punënmbas dore, se ora humb motin. (FiloMarta, Qukës Qendër, qershor 1970).

Ortá mb. Mesatar, aq sa duhet, ikënaqshëm. Ai ishte me trup orta (ishte me trup mesatar, aq sa duhet, i kënaqshëm, i plotë, as i shkurtër, as i gjatë, as i hollë, as i trashë shumë). Kishte një shtëpiorta (me madhësi mesatare, as tëvogël fare, por as edhe shumë të madhe). Pra shpreh nocionin e madhësisë mesatare. (Halit Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1964).

Órt|ë, -a f.sh. -a. Grup njerëzish(mbi 10 deri 50 veta), të cilët veprojnë në një kohë dhe për një qëllim të caktuar. Dy ortamerreshin vetëm me shitjen e barit. Një ortë nuk u kthye fare nga kurbeti. (Ferit Fixha, Zdrajsh, 1964). Osh, -i m. sh. -ë. Kështu quhet në disa zona derri me përbuzje, për formën e trupit të tij, si edhe për mungesën e shkathtësisë në lëvizje. Fjala përdoret më tepër me kuptim ironizues për ndonjë që është shumë i shëndoshë dhe nuk ka zhdërvjelltësinë e duhur, kërkon të hajë shumë dhe punë nuk bën sa duhet. Ka të drejtë ai,ka rënë me ca ósha dhe nuk di nga t’ia nisi tani. (Xhelo Dashhana, Fanjë, maj 1970).

Oshmák, -u m. sh. -ë. Quhet pjesa fillestare e oxhakut me gurët e gdhendur, ku vendosen drutë vertikalisht. Prej kësaj rrjedh edhe fjala qáfoshmák, d.m.th. qafëgjerë si oshmaku. Eka burrin qafoshmak dhe nuk lëviz. (Filo Marta, Qukës, maj 1970).

Pajón|ë, -a f. sh. -a. Drunj me gjatësi 1 metër, të futur në mur dhe të mbërthyer në breza, prej të cilëve dalin rreth 0,40 m. Përdoren për të varur sende të ndryshme shtëpiake, si orendi etj. Pajonat i kishte mbushur plotme hekurishta. Vare shportën në pajon. (Refik Luka, Funarës -Çermenikë, 1963).

Pallamáq, -i m. sh. -ë,f. -e. Djalë a vajzë e re, që është i/e plogët në veprime e në të folur dhe rri si hutaq(e). Në të dyja gjinitë përdoret me të njëjtin kuptim dhe në disa raste përdoret edhe si mbiemër në vend të emrit. Përnjeri pallamaq që paske qenë. Vajt’ e u përzje me ata pallamaqët dhe ata i húdhën trut’ e gomárit (d.m.th. upërzie me shokë të dobët dhe u bë një me mendjen e tyre). (Ramadan Zharri, Bërzeshtë, qershor 1970).

Pálc|ë, -a f. Një lëndë e butë dhee bardhë që nxjerr druri i ahut në pranverë (në muajin maj); është e ëmbël dhe hahet. Kur të viprej mali, do të sjell palcë. (Zenel Dashballa, Bërzeshtë, 1964).

Palóm|ë, -a f. sh. – a. Një sasi bariqë merr sfurku kur jepet në mullar.

Palldëm, -i m. sh. – ë. Rrip itrashë me gjerësi 7-8 cm që u vihet kafshëve të barrës në vithe, për të mbajtur samarin. Është i lidhur në të dyja anët në samar. Shiko se mos t’i këputet kalit palldëmi në rrugë e ta rrëzon barrën. (N.Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Páll|ë, -a f. sh. -a. 1. Dru megjatësi 1,5 m, që përdoret për ta ngritur pak gurin e mullirit, me qëllim që ta bluajë më ashpër drithin ose që ta nxjerrë drithin kur ka rënë shumë nga kânërra në gur. Merre pállën dhe ngréje pakmullirin. (Nazif Shera, Funarës -Çermenikë, 1963). 2. Një dru i gdhendur që përdoret për të rrahur (shkoqur) misrin; kopan. Palla e randë e rreh misërinma mirë. Merre pallën dhe shko e rrih misrin! (Zdrajsh – Çermenikë,1963).

Pambúk, -u m.

E rreh me pambúk. fraz. E qorton e kritikon, e bën dikë të marrë vesh me fjalë të urta dhe kuptimplota rreth një çështjeje të caktuar, pa i thirrur, pa përdorur fjalë të rënda. Ai ashtue ka përherë, të kënaq me llafe dhe kur vjen puna për dikë që bën faj, e rreh me pambuk. (L. Leka, 1972).

Panagjýrk|ë, – a f. sh. -a. Një lloj kumbulle me trup të gjatë që piqet në muajin korrik. Në pjekuri, kokrrat kanë ngjyrë të kuqe në vishnjë, me lëng dhe nuk çahen si kumbullat e zeza (gushtóret) . Ato përdoren për t’u tharë si oshaf dhe për raki. Piqen duar-duar dhe në pjekurinë e plotë, nga një erë e lehtë bien prej pemës. Sivjetpanagjyrkat patën aq shumë, saqë u thyen. (L. Leka, Bërzeshtë, korrik 1970).

I pár|ë, -i m.

I párë jam unë, por për të pyetur pyetet ajo shtëpia e bardhë. fraz. Përdoret për të vënë në dukje formalizmin në një procedurë të caktuar, ku dikush e drejton një punë të caktuar dhe një tjetër njihet si përgjegjës. Ky i fundit, në mënyrë indirekte, në disa raste edhe direkte, vlerësohet më tepër se i pari. Për të vënë në dukje në mënyrë figurative këto sa më sipër, përdoret shprehja e mësipërme. I doli njësoj si atij qëthoshte: I parë jam unë, por për të pyetur pyetet ajo shtëpia e bardhë, në kohën e Baba Qemos. (Xh.Zharri, Bërzeshtë, mars 1970).

Pazár, -i m.

I ha pazári. fraz. Përdoret për të treguar se bagëtitë shkojnë me çmim relativisht të lartë në pazar, gjë që ndodh me intervale, në javë të ndryshme, sipas sasisë së bagëtive apo kafshëve të trasha (gjedhëve) që del në treg, ose gjendjes fizike të tyre etj. Kët’ javëi ha pazári gjâtë, sidomos shtérpat, prandaj do të çoj nji dash dhe nja dy shterpa. (Hamit Blloshmi, 36 vj., Fanjë, qershor 1970).

Pérd|e, -ja f. sh. -e. Gardh ithurur brendapërbrenda shtëpisë për të ndarë një dhomë të madhe në mes. Gardhi, i lyer nga të dyja anët me horasán (ky mund të thuret me purteka ose me lésë) quhet perde. Këtë konakdo ta ndaj me perde nga pranvera. (Refik Luka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Perdeplásur, -i mb. Që i ka dalëturpi dhe s’do t’ia dijë nga asgjë. Ky qenka njeri perdeplásur! (H.Leka, Bërzeshtë, 1963).

Perón|ë, -a f.

Pill mace peróna.fraz.Kërkonnjë gjë që nuk ka mundësi të realizohet në asnjë mënyrë. Mirë,keq, ajo që thua ti nuk bëhet; ti thua pill mace peróna, po macja nuk bën perona (gozhdë). (N. Leka). NëBërzeshtë thuhet: Pill maceperónj.

Pét|ë, -a f.

Pétë e fasule. fraz. Në mënyrë shumë të afërt, që merren vesh mirë midis njëri-tjetrit (dy a më tepër shokë). Hallin e tij qan ti, aikudo bën hall, me të gjithë e ka petë e fasule. Nuk ma prish mua ai, se ne prej 10 vjetësh e kemi petë e fasule, prandaj mos mendo se nuk do të mbarohet kjo punë. (Xh. Dashhana).

E bëj me péta. fraz. E rreh jashtë mase dikë (për një faj të rëndë që ka bërë), ia bëj kurrizin më të butë se barkun. Nuk kishte pasurqimen e shpirtit, e kishte bërë me peta. Nuk kishte pasur fare mëshirë, e kishte rrahur jashtë mase. (N. Leka).

Pëllëmbë, -a f.

Pëllëmbë e koshér.fraz.Thuhetpër tokën e përgatitur për mbjellje, ku është hedhur shumë pleh bagëtish (në çdo pëllëmbë, një koshér me pleh, d.m.th. sa më dendur), do të prodhojë patjetër. Po e bëre pëllëmbë e koshér, toka nuk të lë hiç. (H. Leka, maj 1970).

Po të bënte çdo mizë mjaltë, do të ishte një lek óka. fraz. Përdoret për të shprehur mendimin se po të bënin të gjithë njerëzit vepra të dobishme për shoqërinë, atëherë gjendja do të ishte shumë më e ndryshme në të gjitha sferat, d.m.th. shumë më e përparuar. Kuptohet që kjo shprehje kuptimin e ka nga një e kaluar e hershme, por në raste të veçanta përdoret edhe sot. Trajtën më të saktë shprehja e ka: Po të bënte çdo mizë mjaltë, do të ishte dy para óka. Kështu, kur duamtë vëmë në dukje se dikush është dembel dhe sado që përpiqemi ai nuk arrin atje ku duam ne, i drejtojmë shprehjen e mësipërme. Në formën e shënuar në fillim, shprehja përdoret në ditët e sotme. S’je për atë punë ti jo; po të bënte çdo mizë mjaltë, do të ishte një lek oka. (N. Leka,Bërzeshtë, prill 1970).

Përbárqje, -t f. sh.Organet e brendshme të bagëtisë a të kafshëve të therura, si zorrë, plëndës, mëlçi etj. Në këtë tepsi dotë vesh vetëm për bárqjet! (H. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Përcëllák, -u m. Bimë barishtore njëvjeçare, me fletë të vogla e në majë shumë të mprehta, në ngjyrë të gjelbër të errët; rritet nëpër shkurre të ndryshme. Si fryte ka kokrra të kuqe, të rrumbullakëta si kokrra dëllinje. Del në fillim të pranverës, në muajt shkurt-mars, e thahet në vjeshtë. Në ditën e verës (14 mars), me lulet e tjera që mblidhen për këtë festë, fëmijët marrin edhe përcëllak. Fletët i hedhin në zjarr një e nga një dhe thonë: Sa më do nëna?! Zakonisht gjethet e përcëllakut kërcasin dhe kjo “vërteton” se ka dashuri në mes njëri-tjetrit. (Selajdin Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Përpárj|e, -a f. sh. -e. Degëhardhie që futet në tokë në stinën e vjeshtës, e cila, pasi lëshon rrënjë, shkulet dhe mbillet diku gjetiu (te vendi ku pjergulla lëshon rrënjë, pritet dhe në këtë mënyrë lind një rrënjë pjergulle e re, e cila jep fryt shumë kohë më parë se rrushi i mbjellë me fara). Sivjet mbolla dy përparje jabixhák. (H. Leka,Bërzeshtë, 1965).

Përpíqj|e, -a f. sh. – e. Llojkërpudhe e bardhë me ngjyrë kafe të çelur nga ana e poshtme (është shumë e shijshme). Përpiqjet dalin në vjeshtë. (Zdrajsh- Çermenikë, 1963).

Piciráng,-u m. sh. –ë (Salamandra maguloza). Lloj kafshe zvarranike me gjatësi rreth 20 cm, në ngjyrë të zezë me pika të verdha, që rron nëpër shkurre kodrinore. Më parë besohej se po ta ngisje picirangun, bërtiste fort dhe si pasojë ai që e ngacmonte shurdhohej. Përdoret edhe me kuptim të figurshëm në formë përkëdhelie për ata fëmijë të vegjël (nën 1 vjet), që kanë një shkathtësi të veçantë. Ku je morpicirang i xhaxhait? Në rrënjën e një shkoze pashë dje dy picirangë. (H.Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1964).

Picír|e, – ja f. sh. -e. Telashe tërënda që dalin vazhdimisht në jetë rreth një problemi të caktuar; pengesat që duhen kaluar për realizimin e një qëllimi. Ç’janëkëto picire për ne të shkretët? Deri sot hoqi piciren e zezë me të birin, që s’i mbushej mendja për martesë. (L.Leka, Bërzeshtë, 1965).

Píck|ë, – a f. sh. -a. Mjet metalik në formë trekëndëshi që shërben për të mbërthyer jelekët e nuseve të fshatit. Mbërtheji pickat e kreit! (të parat). (Fjala përdoret në fshatin Lunik të Librazhdit dhe në fshatra të tjerë; dëgjuar nga Nazif Shera, Funarës – Çermenikë, 1963).

Píl|ë, -a f. sh.-a. Një rrasë emadhe që përdoret në dimër për të zënë zogj grabitqarë. Batinë, grackë. Tërhiqe litarin e pilës se hynizogu. (Refik Luka, Funarës -Çermenikë, 1963).

Pilipúçk|ë, -a f. Lodër fëmijësh e ndërtuar prej kokrrave të rrumbullakëta e të thata të drurit të dushkut. Kokrra e dushkut, prej së cilës merr emrin edhe lodra, shpohet dhe i futet një shkop i holluar me thikë në të dyja anët e tij, në mënyrë që të qëndrojë i shtrënguar. Kjo tërhiqet me anën e një spangoje të lidhur në një copë dërrase 15 x 3 cm, e cila ka të ngulur një gozhdë në majë. Nga forca e tërheqjes, pilipuçka detyrohet të bëjë një numër të madh rrotullimesh, duke qëndruar në majë të shkopit. Fjala e mësipërme përdoret edhe me kuptim të figurshëm për dikë që nxehet e kërcen menjëherë, nuk duron asgjë. Gjithë ditën rri mepilipuçka në dorë dhe s’u vë men mësimeve. (C. Blloshmi, Bërzeshtë, janar 1970). E di, un’ edi, por ajo e ka zemrën pilipuçkë, prandaj nxehet shpejt. (H. Leka, Bërzeshtë, qershor 1970).

Pispiláq, -i m. sh. – ë. Një lloj lakrori i gatuar me miell prej misri, mbi të cilën si gjellë hidhen fasule të ziera ose qepë të skuqura; mbi këtë hidhet një shtresë tjetër më e hollë mielli dhe pastaj piqet në saç ose në furrë. Na bëj sot për drekë njëpispilaq. (Sefedin Leka, Bërzeshtë- Qukës, 1963).

Pjek kal.

Pjek groshët. Thuhet kuramvisa e shtëpisë përgatit qepën e skuqur për t’ua hedhur fasuleve. Piqi mirë ato groshë ojamvisë. (Zdrajsh – Çermenikë,1963).

Plág|ë, -a f.

Çel plágët e vjetra. fraz. Rikujton të kaluarën e dhimbshme, për të cilën ndien mall ose shqetësim në shpirt. Ehmik, ç’t’i çelim plagët e vjetra, rinia jonë ishte si mjegull. (Farik Leka,Bërzeshtë, prill 1970).

Lëpijnë plágët e njëri-tjetrit. fraz. Përdoret për të treguar sedy a më tepër persona mendojnë e veprojnë njësoj, por në mënyrë jo plotësisht të ndërgjegjshme dhe më tepër duke mbuluar të metat e njëri-tjetrit. Ata kanëshumë vjet që nuk ndahen dhe lëpijnë plagët e njëri-tjetrit. (Disa kafshë,kur kanë ndonjë plagë në trup, e lëpijnë me qëllim që t’u shërohet). (Shefqet Vërçani, Pishkash, prill 1970).

Plak, -u m.

Si pleqtë tek ura e Qukësit. fraz. Thuhet për ata që e kalojnëkohën kot, pa punë, ashtu si disa pleq nga fshati Qukës-Shkumbin, që shumë vjet më parë rrinin disa orë në ditë tek ura e Qukësit (ura e Via Egnatias, që sot është një grumbull blloqesh të shembur dhe të pashkatërruar nga valët e lumit) e merreshin me muhabet. U ç’udoli mu si pleqtë tek ura e Qukësit, prandaj çohuni, ç’prisni më? (Sh. Vërçani, maj 1970).

Platít, -a, – ur kal. Fik, shuaj,ndaloj pak nga pak zjarrin.

Platite zjarrin, platite, se tani do të flemë. Zjarri u platit fare. Përdoretedhe me kuptim figurativ: Uplatitën të gjithë pas gjithë asaj zallahie. (Lume Leka, Bërzeshtë- Qukës, 1963).

Plumb, -i m.

Le plúmbin në lëkurë. fraz. Përdoret për të treguar se dikush na premton të na tregojë diçka me rëndësi dhe na e lë peng për arsye të ndryshme. P.sh. dikush na takon rastësisht dhe na thotë: Ore, kur të ikësh më tako, se kam një fjalë për të të thënë, por është me shumë rëndësi, prandaj mos harro! Mirëpo, për ndonjë arsye, personi që kërkojmë të takojmë ka ikur dhe neve na vjen shumë keq për këtë dhe mendojmë gjëra të ndryshme që ai mund të na thoshte, por më në fund nuk jemi të sigurt nëse personi do të na fliste për të mirë apo për të keq dhe nga kjo themi se ai na la plumbin në lëkurë! Sa herë qëflet ai ta le plumbin në lëkurë, prandaj duhet të kesh shumë kujdes. (Halit Leka, Bërzeshtë, maj 1970).

Pëlléj|ë, -a f.

E len pëlléjë.fraz.Nuk embaron a zgjidh në afatin që pritej një çështje ose problem të caktuar, por e lë për një kohë të pacaktuar, e lë varur (si një dele që dihet se është barrsë, por ende s’ka pjellë). E la pëllejë nuk e ndau fjalën, p.sh. për një fejesë. (Halil Hoxha, Zdrajsh, 1964).

Póç|e, -ja f.

Si macja prapa póçes.fraz.Dukendenjur urtë, heshtur, pa zë, si duke dremitur. Thuhet kryesisht kur duam të tregojmë qëndrimin e tillë të një personi gjatë një bisede ku marrin pjesë shumë veta. A, sa për atë mos thuaj, ajorri si macja prapa poçes. (L. Leka,Bërzeshtë, prill 1970) . E ku ndihetajo e shkreta, si macja prapa poçes, veç ta shohësh. (G. Leka)

Pollók, -u m. sh. pollógje. Quhetnjë grumbull me bar i kositur, siç ndodhet i nderë në livadh. Pasi thahet mirë, bari ose jonxha mblidhet dhe vihet kapica e më vonë mullar. E kishtembledhur keq bariu, të gjith’ barin e kishte lanë pollogje-pollogje nëpër livadh. (Rustem Kuka, Bërzeshtë,qershor 1970).

Porózhd|e, -ja f.sh. -e. Litar ihollë (më i hollë se i zakonshmi) i bërë prej kërpi nga fshatarët. Quhet kështu edhe një litar i hollë çfarëdo. Merre porozhden dhelidhe viçin. Lopa i ka këputur të dyja porozhdet. (N. Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1963).

Postáf, – i m. sh.-ë. Parcelë endarë në kohën kur kryhet një punë. Në arë, kur prashitet, për të shkuar puna me rregull merret një pjesë ose një lehë, kur janë shumë punëtorë, marrin dy lehë përnjëherësh. Kjo pjesë e tillë quhet postaf. Po kështu, edhe kur korret gruri në arë. E kemimarrë me postafe, prandaj do ta mbarojmë shpejt. Personi qëpunon në fillim të postafit (zakonisht më i stërvituri në atë punë) quhet ballëpostáf. Na kanëmbetur pa korrur edhe dy postafë. Ballëpostafi shkon gjithmonë përpara. (Halit Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1963).

Postáll|e, -ja f.Grua e ulët ngakarakteri, e përdalë, pa cipë, gojështhurur, e çndershme. Atëe njohim të gjithë se është postalle. E pe atë postallen atje? (Ç. Leka,Bërzeshtë, 1963).

Postát, -a, -ur kal. Të vendosurite një objekti çfarëdo nga një vend në një tjetër, apo nga një pozicion në një tjetër me të shtyrë dhe në formën e ngjeshjes quhet postatje. Kur një gur e shtyjmë dhe e ngjeshim me forcë në një gropë, themi se e postatëm. Gjithashtu edhe kur një person e ulim me forcë në vend (në raste zëniesh), themi se e postatëm. Merrnjë barrë degësh të njoma dhe postatja asaj shtrúngës (vendi kukthehet uji nga një vijë) sësipërme. (T. Skura, Pishkash, maj1970). Të nget gjarpri po më prekemua, se të marr njimen e të postat m’ at, rrázë mu si déng. (BeqirZharri, maj 1970).

Póst|e, -ja f.

Numëron qimet e póstes. fraz. Merret me një punë sa të pakryeshme, aq edhe të pavlefshme, vetëm sa për t’u marrë me një veprim, që ndoshta mund të jetë edhe më keq se sa të mos bësh asnjë farë pune. Sapër t’u gjindun Kola në punë, siçthonë shkodranët. Nuk kalohetdita ashtu mor bir, se ai numëron qimet e postes; pse llaf i thonë atij? (F. Dashballa, 72 vj., Bërzeshtë, shkurt 1970).

Prapsín|ë, -a f. sh. -a. Vend qënuk e zë dielli (në mal); që ndodhet në anën e kundërt të faqes së malit nga lindja, ose siç quhet në gjuhën e popullit “sy dielli”. Quhen prapsína edhe “faqet” e gropave në mal që nuk u bie dielli gjatë, sohishte. Bora këtu ende nuk asht shkrirë se vendi asht prapsinë. (Qazim Haskurti, Zdrajsh, 1965).

Preurí, -a f. sh. -të. Quhet kështu një gardh me purteka e hunj, ose me hunj e ferra, për të penguar kafshët ose bagëtitë të mos hyjnë në një parcelë të mbjellë me kultura të ndryshme bujqësore. Po nuk i bëre ndonjëpreuri të fortë në gjithë lugun, aty nuk merr kokë misri. (Fejzi Leka, Bërzeshtë, qershor 1970).

Príja, -t f. sh. Vend i thurur megardh, ku mbillen kryesisht perime, kopsht. Ai po punonte n’prijat. I mbolla prijat. Sivjet i kemi prijat e mira. (Zdrajsh -Çermenikë, 1963).

Proftás, -a, – ur kal. Diktoj, konstatoj një gjë para se të shkaktojë pasoja të padëshirueshme; marr vesh, kuptoj me një mënyrë a një tjetër një veprim të dikujt. Unë eproftasa shpejt që ata do të vinin pa na lajmëruar. (N. Leka, Bërzeshtë- Qukës, 1963).

Prókulla, -t f. vet. sh. Fjalë boshe,të gënjeshtërta. Mjaft më meprókullat e tua, se të njohim. (H.Leka, Bërzeshtë, 1963).

Prov, -a, -ur jokal. Ngjaj (me dike nga farefisi). Nga próve mor bir,që je kaq ters (nga ngjave mor birqë je kaq ters)? Nuk e di se ngapróvi im vëlla. (F. Fixha, Zdrajsh- Çermenikë, 1964).

Pshémëz, -a f. Një grumbull bletësh të reja, të lindura nga bleta e vjetër, e cila kalon pastaj në zgjua të ri. Mbas pajisjes përkatëse dhe pasi kalon një farë kohe, bleta e re fillon prodhimin e mjaltit. Kur vajta në malt, gjetanjë kërcú bletë, por ishte pshemëz dhe kishte mjaft miza . (Xhelo Dashhana, Karkavec, maj 1970). Në kuptimin figurativ, fjala e mësipërme përdoret për një femër që nuk ka lindur ende fëmijë. Ajoështë akoma pshemëz (d.m.th. nukka lindur). Po kështu përdoret edhe për raste të ndonjë kafshe, si dele, mëshqerrë etj. (Xh. Dashhana, maj 1970).

Púl|ë, -a f.

Púlë mulliri. fraz. Që nuk imungon asgjë, që është mësuar me kushte të mira. Pse mendoheshkot, ajo është pulë mulliri, s’i mungon asgjë po të them. (H. Leka).

Ngordhi ajo púlë që bënte dy vezë. fraz. Nuk është më ajokohë, nuk janë më ato rrethana të favorshme për ty, prandaj duhet t’i vihesh punës si të tjerët.

Eh, mor plak, më parë ti nuk punoje aq shumë dhe merrje më tepër se të tjerët nga toka që kishe, por sot ngordhi ajo pulë që bënte dy vezë, duhet të punojmë, i madh e i vogël, se kështu vijnë të gjitha të mirat që duam. (H. Grepi, Bërzeshtë, gusht 1970).

Purthë híni f.Hiri i nxehtë, iimët që përdoret si një lloj bari (ilaçi) kundër sëmundjes së murtajës ose edhe plagëve të ndryshme, sidomos atyre të plumbit. Purthë hiri, e verdhë veze dhe tjegull e shtypur imët, të përziera së bashku quhet barmurtaje. (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Púshk|ë, -a f.

Doli púshkë. fraz. Përdoret përtë treguar se plasja e minës nuk u bë me sukses, sepse nuk e shembi volumin e duhur të dheut apo shkëmbit. Në rast se mbushja e minave nuk është bërë e mirë, apo vulosja e tyre ka qenë e dobët (dheu jo i lagët dhe ngjeshja e lehtë), apo shkëmbi ka pasur katmérë (të çara), atëherë mina pëlcet si pushkë dhe nuk e bën efektin e duhur. Kjo ndodh edhe kur kapsula është e prishur. Në këtë rast, nga krisma e minës ne e kuptojmë se ajo del pushkë. Aha,kjo nuk bâri gjâ fare, doli pushkë. (Shahin Vreto, Sopot, tetor 1968).

Pykë më diell. fraz. I trashë ngamendja, që nuk merr vesh asgjë nga ato që mund t’i thonë të tjerët dhe sado qartë që t’i shprehësh, ai nuk merr që nuk merr vesh. Ah or vëlla, ty nuk kamçfarë të të báj, un’; ti je pykë më diell. (T. Skura, Pishkash, qershor 1970).

Pyll, -i m.

Hahet pýlli me sëpatën. fraz. Përdoret për të treguar se midis dy personave ekzistojnë kundërshtime të vazhdueshme, sidomos për çështje që nuk janë në dorë të tyre për t’i zgjidhur. Pylli i thotë sëpatës: – Ti je armiku im më i madh, se më pret! Kurse sëpata i thotë pyllit: – Ti ma dhe bishtin që unë ta bëj një gjë të tillë! Pra, në të dyja rastet del se fajtor është pylli. Kështu, në raste të ngjashme, shprehja përdoret edhe me kuptim të gjerë. Ai kërkon të rëndojë të tjerët pa të drejtë; nuk i thonë kot, hahet pylli me sëpatën. (Xh. Zharri,Bërzeshtë, dhjetor 1969).

Pypér, -i m.

Pypér, pypér! fraz. Thirrje që përdoret zakonisht nga fëmijët për të nxitur më shumë dy gjela që zihen. Përdoret edhe në ndonjë rast tipik, kur dy veta zihen me fjalë rreth një çështjeje të caktuar dhe të tjerët duan t’i nxitin më tepër për ta vazhduar më tej debatin (G. Leka).

Qafë e palcë. fraz.Përdoret meshaka, kur duam që dikujt t’i vëmë në dukje se i kemi lënë në besim për të na ruajtur diçka. Shprehja vjen nga kohët kur persona të ndryshëm grindeshin për kufirin ndërmjet tokave të tyre (gjë për të cilën letërsia jonë është e pasur me shkrime që flasin për këtë temë), atëherë ai që ngulte këmbë më tepër se kufiri ishte aty ku e pohonte (sigurisht që kishte një interes vetjak që e bënte këtë), për të vërtetuar se ishte i sinqertë në pohimet e veta, pranonte nga pala kundërshtare të shkonte me këmbë në vijën e kufirit, duke mbajtur në qafë një copë plis dheu. Kundërshtari i thoshte atij që mbante plisin: E ke qaf’ e palcë ose ta kam lënë qaf’ e palcë, d.m.th., në qoftë se nuk do të shprehësh të vërtetën në caktimin e kufirit, e keqja e besimit të shkelur ashtu si dheu që mbart në qafë, do të të hyjë deri në palcë, prandaj të tregohesh i drejtë. Njerëzit besonin asokohe se ai që do të gënjente, do të pësonte një të keqe shumë të madhe deri me vdekje apo gjymtime të ndryshme nga damllaja. Shiko sepo ta lëmë qaf’ e palcë, prandaj drejtoje zemrën. (H. Leka, Bërzeshtë, prill 1970).

Qa|j, -va, -rë jokal.

E qan me lot. fraz. Thuhet kur ekryen një veprim apo një punë çfarëdo në mënyrë të përsosur, pa asnjë të metë. Vërtet që u vonuaca, por ama e kishte qarë me lot atë xhézve (e kishte punuar shumëbukur). E di unë, e qan me lot ai,po është i sëmurë, se atë edhe me sy mbyllur e bën ai. (H. Leka).

Qan mali pse nuk bie borë. fraz. Ankohet për një gjë që nuk paraqet asnjë shqetësim, që do të ndodhë me siguri. Atë e kanëftuar qysh para një muaji, ai merakoset; qan mali pse nuk bie borë. (Zh. Zharri).

Qanít, -a, -ur kal. Rregulloj përmrekulli një punë të caktuar, e kryej më së miri një punë, e qaj. Po qe për të gatuar, kjo nuse gjellët i qanít. Këtë radhë e qanita kur shkova për të folur me krushkun. Ama ta paska qanitur këtë kostum (ta paskaprerë e qepur shumë mirë). (Lume Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Qargjés, – ja f. sh. qargjést. Njëcopë dru që përdoret për të lidhur vigun me zgjedhën e parmendës (otrésh, Qukës). Veneqargjesën në zgjedhë. Hekurat(verigat) që lidhin vigun me dorezën e parmendës. (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Qe, -të sh.

Ç’të duhen tre qe, kur ke pénën? fraz. Përdoret për tëtreguar se nuk duhet të pretendojmë më tepër nga sa na takon; lakmia është e dëmshme për njeriun. Dy qe (një pendë) mjaftojnë për të lëruar, kurse kau i tretë është i panevojshëm. Ka ngjashmëri me një shprehje, të cilën e kam dërguar në materialet e mëparshme: felë mbi bisht). Jo mor vëlla, ç’të duhen treqe, kur ke penën? Kët’ stufë e dua un’ se ti e ke nji. (Ramazan Balla,46 vj., Orenjë – Çermenikë, mars 1966).

Qelepír, -i m.

Qelepír, edhe uthulla është e ëmbël. fraz. Thuhet për dikë qëështë mësuar me gjëra të dhëna prej të tjerëve, kërkon përherë dhe i duken të mira, qofshin edhe pa ndonjë vlerë të veçantë. Rrimor ti, se qelepir, edhe uthulla është e ëmbël, mos më thuaj mua. (T. Skura, shtator 1970).

Qemál, -i m. Periudha më e përshtatshme për të mbjellë tokën me misër të lashtë. Toka kaardhun m’ qemal t’ vet. Kjo tokë paska qemal. (Zdrajsh -Çermenikë, 1963).

Qen, -i m.

Gjellë qéni. fraz. Në gjendje shumë të keqe, të papëlqyer (kur një muhabet mbaron keq, jo ashtu siç pritet). E nisën mirë, por ç’e do e bënë gjellë qeni, për turp të botës. (H. Leka). Qéni plaket për ujë. fraz.Qeni,ngaqë rri më të shumtën e kohës i lidhur me zinxhir, nuk pi dot ujë atëherë kur i pihet, por vetëm kur lëshohet për pak kohë natën. Prej këtej merr kuptim të figurshëm dhe përdoret në bisedë të lirë. Merru me këtë punë,merru me atë punë, mbeta pa ngrënë bukë unë e shkreta; qeni plaket për ujë, mirë e thonë. (Fetije Blloshmi, 26 vj., Bërzeshtë, prill 1970).

Qéni qepën të hajë. fraz. Me çdokusht do të bëhet një veprim a një punë çfarëdo. Unë do të shkojor vëlla, sikur qeni qepën të hajë, prandaj mos u lodhni kot me mua.(A. Leka)

E kaloi qeni Vinishtin. fraz. Përdoret për të treguar se një veprim i papëlqyer e kaloi masën, nuk mund të durohet më. Shprehja përdoret rëndom, por për emrin Vinisht bashkëbiseduesit nuk japin ndonjë shpjegim të qartë. Njiméu mush kupa, e kaloi qeni Vinishtin, pranaj do ja njit (d.m.th. tani umbush kupa, u sos durimi se u teprua fjala, kaloi qeni Vinishtin, prandaj do ta godas). (H. Grepi, Bërzeshtë, mars 1970).

Zuri qéni një lepur. fraz. Të vjen në dorë diçka e mirë në mënyrë të papritur, për të cilën nuk ke bërë asnjë farë sakrifice (rrallë e tek qëllon që mund të zërë qeni ndonjë lepur). Asaj i thonë: zuriqeni një lepur, mos u kap atje ti. (H.Leka, mars 1970).

Qen të shkosh, zagar të vish. fraz. Të shkosh shumë shpejtdhe të kthehesh akoma më shpejt (zagari vrapon më shumë se qeni). Përdoret kur i japim një detyrë dikujt për të shkuar në një vend të caktuar dhe për t’u kthyer prapë. Të njëjtin kuptim ka edhe shprehja: Kur të them unës’ka vajtur, ti të vish . (N. Leka, Bërzeshtë, maj 1970). Ama, unë popres këtu, qen të shkosh, zagar të vish. (Seit Skura, 26 vj.,Pishkash, shtator 1970).

Qéngl|e, -ja f. sh. -e. Rripi që i kalon kafshës së barrës poshtë barkut, për të mos i lëvizur samari gjatë ecjes. Qengla dhepalldëmi e mbajnë samarin të mos bjerë. Qenglet mund të bëhen edhe prej leshi. (Nergjize Leka, Bërzeshtë, 1963).

Qérr|e, -ja f.

Qan qérrja qërr-qërr-qërr, në vend që të qajnë qetë. fraz. Ankohet pa të drejtë një person sikur bën një punë të rëndë a të vështirë, në vend që të ankohet ai që e bën me të vërtetë. (N. Leka, Bërzeshtë, 1963).

Qetërr|óhem, -úar, -óva jokal. Kapem me këmbë e me duar pas një druri a objekti tjetër për t’u ngjitur lart. Macja ngul thonjtë dhe me anën e forcës së muskujve ngjitet lart në një dru apo mur të lartë. Kur druri nuk ka asnjëfarë pengese ku të vendosim këmbët apo duart, shtrëngohemi pas tij, deri sa ngjitemi lart. Kur iu qetërrova unë, u habit edhe plaku; iu ngjita manit deri në majë. (Sali Beno, 33 vj., Karkavec, qershor 1970).

Qíell, -i m.

As në qíell, as në tokë. fraz. Tregon një gjendje pezull, pa një drejtim të caktuar. U mërzita, ubëra derr duke pritur kështu, as në qiell, as në tokë. (N. Leka, Bërzeshtë, maj 1970).

Qíelli i kulluar nuk trembet nga retë. fraz.E vërteta dhe edrejta nuk mund të përlyhen nga thashethemet. Ti i pafshhairin zanatit, or vëlla, por qielli i kulluar nuk trembet nga retë. (N. Leka).

Qime derri. fraz. Një pupël qëka në gushë gjeli i detit (misëroku). Sa më e madhe të jetëqimja e derrit, aq më i shëndoshë është misëroku. (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Qirá, -ja f.

Është e lirë krypa në Durrës, por e ha qirája rrugës. fraz. Përdoret për të treguar se çmimi i një malli ndonjëherë vete shumë shtrenjtë, për shkak të shpenzimeve të transportit. Mendohej se, meqë kripa nxirret nga deti (pranë Durrësit ka pasur kripore të hershme), atje ku del është shumë më e lirë se sa atje ku nuk ka. Në shembuj të tillë përdoret shprehja e mësipërme. Nuk ke fitim me atotjegulla, prandaj merri këtu: është e lirë krypa në Durrës, por e ha qiraja rrugës. (M. Grepi, qershor 1970).

Qiraxhíu te hanxhíu do të vijë. fraz. Ndonëse nuk ka më asqiraxhi, as hanxhi, kjo shprehje përdoret për të vënë në dukje se dikush ka nevojë të vazhdueshme për ndihmën morale apo materiale të një tjetri dhe sido që ai të tregohet se nuk ka më nevojë për një ndihmë, ai që e jep ndihmën ashtu si edhe ne (në rastin konkret hanxhiu që strehon e ndihmon qiraxhiun), është i bindur se në një formë ose në një tjetër do të lindë nevoja përsëri e përsëri që të japë këtë ndihmë në dobi të një personi. Qiraxhinjtë gjithmonë kanë pasur nevojë për ndihmën e hanxhinjve, meqë bënin rrugë të gjata (siç e dëshmon edhe kënga popullore: Qiraxhi i Grebenésë, more qiraxhi, të m’i bëjsh selám nënésë, more qiraxhi etj.). Prej këtij veprimi kalindur edhe shprehja e mësipërme. Un’ ja dhash’ teshatdhe ai nuk m’i ktheu prapë; s’ka gjë, qiraxhiu te hanxhiu do të vijë. (H.Leka, Bërzeshtë, maj 1970).

Qorr, -e mb.

I hypën kalit qorr. fraz.Ndjeknjë rrugë pa krye, që nuk të çon atje ku duhet; bën një punë që s’të jep rezultat ose bën një punë jo të mirë, prej së cilës do të kesh pasoja të këqija. Ai i hypën kalitqorr, prandaj gjithmonë ka pasur humbje. Séloja i ka hypur kalit qorr, por nuk e kupton se ku do të vejë. (H. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Qyl, -i mb. Dembel, që çdo gjë epret nga të tjerët. Ata janë djemqýla, s’punojnë fare. Ik, mor qyl, te ne do gjesh ti? (N. Leka,Bërzeshtë, 1963).

Qýlçe ndajf. Pa përpjekje, pamund; përfituar padrejtësisht. Deshe të hanje qýlçe, por unë s’jam qorr. Ti je mësuar me qýlçe, por s’ka më tani. (Çiko Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1963).

Qýq|e, -jaf.

Një qýqe nuk e kthen beharin. fraz. Është sinonime me ‘Një dallëndyshe nuk e sjell pranverën’, d.m.th. që të kryhet një punë e madhe, të arrihet një qëllim, duhen shumë forca, bashkimi bën fuqinë. Ti mirë e ke, mor bir, por një qyqe nuk e kthen beharin, prandaj duhet të kesh shumë shokë në jetë. (Hasan Grepi, Bërzeshtë, maj 1970).

Rémëz, -a f. Një sëmundje qëprek zakonisht bagëtitë e imëta: dhentë e dhitë. Sëmundja shfaqet me dobësi të përgjithshme dhe bagëtia çalon në këmbë. Fjala përdoret me kuptim figurativ, kur duam të vëmë në dukje se dikush bën ose shtiret si i sëmurë. Ka të drejtë ai, se e kakapur rémëza. (F. Marta, Qukës, 1970).

Rénd|e, -ja f. Përdorëse prejteneqeje ku janë hapur disa vrima me buzë të mprehta dhe që shërben për grirjen sa më të imët të kungullit apo tjetër gjë, për të përgatitur gatesa të ndryshme. Shko na merr pakrenden tek Mája moj bijë, se do të bëjmë një lakror me kungull. (L. Leka, qershor 1970).

Reván, -i m.

Nuk merr më reván. fraz. Nuk është më i ri si dikur, nuk mund të përballojë punë që duan rini e fuqi. Tani e ka kot ai, mor bir, sepas 50 vjetësh nuk merr më revan.E ka me shumë zor të mësojë shkrim e këndim! (H. Leka, 1972).

Revaní, -a f.

Një dorë në revaní, një dorë në bakllava. fraz. Përfiton nga rasti për të shfrytëzuar në të njëjtën kohë dy a më shumë të mira. Tije mësuar gjithë jetën një dorë në revani, një dorë në bakllava, por tani s’ka më ashtu siç mendon. (Xh.Zharri, 1972).

Rëndít , – a, -ur kal. Spërkat megjalpë a vaj petat e byrekut (petanikut) a bakllavasë. Tanisapo e rëndita gjithë byrekun. Isha duke rënditur bakllavanë.

Nuk rëndítet byreku me ujë. fraz. Çdo punë kërkon mjetet dheshpenzimet e nevojshme. Ka kuptimin afërsisht si shprehja: S’bëhen petullat me ujë! Ti e rëndit byrekun me ujë (bën punë tëpafrytshme). (Nergjize Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Ri (i) m., Re (e) f. mb.

E bëri të re. fraz.E theu (p.sh.një enë) dhe tani në vend të saj duhet blerë një e re. Mos rrëzoheshdhe e bën të re méçën (kanën). (H.Leka, Bërzeshtë, 1964).

Rixhaxhí, -u m. f.- e, sh. rixhaxhínj , rixhaxhiét. Burrëose grua që bën lutje (rixha) për të plotësuar një kërkesë apo dëshirë për veten e tij ose për dikë tjetër. Kam njáq kohë që po tëbëhem rixhaxhí, por ti nuk e vë ujin në zjarr. (R. Ruka, maj 1970).

Rjepúc, -e f. sh. -ë, -e. Kec që ika veshët e rrjepur. Kjo vjen kryesisht nga dobësia e tij fizike dhe kur i janë futur morra pule ose sëmundja e zgjebes. Fjala përdoret me kuptim të figurshëm, kur duam të tregojmë se një fëmijë është i dobët fizikisht. Një rjepúc dreqi nukmë la fasule në kopsht. (L. Leka,qershor 1970).

Rrum onomatop.

Pa rrum, pa bum. fraz. Pa zhurmë e bujë, pa ceremoni të veçantë. Kur dikush martohet dhe nuk bën shpenzime për dasmë të bujshme, siç ka qenë zakon deri vonë në këto anë, si edhe kur martesa është bërë deri diku në mënyrë të papritur (në të shumtën e rasteve të rinjtë dashurojnë njëri-tjetrin), atëherë në popull përdoret shprehja e mësipërme: Filani nuk është budallaqë e martoi çunin pa rrum, pa bum.(F. Marta, maj 1970). Kur u ngritëmnë mëngjes, ç’të shohim, ai e kishte prurë nusen në shtëpi, pa rrum, pa bum. (S. Skura, Pishkash).Origjina e shprehjes vjen nga zhurma e mjeteve argëtuese që përdoren në dasmat e fshatit, në rastin konkret tipike është daullja. Tani vonë, në dasmat e reja përdoret edhe fizarmonika, dajrja etj.

Rráç|e, -ja f. sh. -e. Objekte tëndryshme të dala jashtë përdorimit, që kanë shërbyer si pajisje shtëpiake, por që tani nuk e kanë më vlerën e dikurshme. Kështu mund të përmendim: káde të vjetra, shishe të thyera pjesërisht, këpucë të vjetra, mjete të ndryshme bujqësore, veshje të vjetra që nuk përdoren, orendi e mobilie të vjetruara etj. (Fuat Leka, Durrës).

Rrah, -a, -ur fol.

As të rreh, as të lëshon. fraz. Përdoret për të karakterizuar dikë që tregon një qëndrim të paqartë, të lëkundshëm, të pasigurt për një veprim të caktuar. E mor, lëre fjalën e tij, aias të rreh as të lëshon . (N. Leka, 55vj., Bërzeshtë, prill 1970).

Rrallacák, -u m. sh.-ë. Kalliri i misrit që i ka kokrrat të rralla; qeróz (Bërzeshtë). Do t’i marr përt’i pjekur këta rrallacakë. Zgjidhni ca qerozë t’i pjekim. (Refik Luka,Funarës – Çermenikë, 1963).

Rrapsáll mb. Lloj gruri mekokrra të mëdha dhe 6-7 radhë në kalli; gjysmat e sipërme të halave i ka të zeza. Gruri rrapsall prodhohet mjaft në luginat e zonave malore. Përdoret edhe si emër: rrapsalli. Kësaj vjeshte do tëmbjellim mjaft nga gruri rrapsall. Rrapsalli lëshon (jep, prodhon) më tepër se kutrulia. (N. Leka,Bërzeshtë, 1964).

Rrás|ë, -a f.

Gjet rrása poçen. fraz. Përdoret më shumë me ironi, për të treguar kur dy persona (sidomos burrë e grua) përputhen në karakteret e tyre. Kjo shprehje është e njëllojtë me:

U rrokullis tenxherja dhe gjeti kapakun. Thuhet rrasa, se simbulesë poçeje (enë kuzhinë në fshat, e cila përdoret vetëm për të zier fasule) përdoret një plloçë (rrasë) e gjetur në zallishte.

Njimê u nreq puna, gjet rrasa poçen. (Sh. Vërçani, Pishkash, gusht 1970).

Rréshk|ë, -a f. sh. -a.1. Copa tëvogla buke të skuqura me gjalpë. 2. Copa të vogla buke të thekura shumë. Për drekë u kënaqe me atorreshka që hëngre. Në tavolinë ka mbetur edhe një rreshkë, merre. Haje shpirti i nënës haje, kjo është rreshkë, rreshkë! (N. Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1964).

Rrésht|ë, -a f. Dhia që ka nëgushë dy kokrra të varura si vathë, në disa raste ka edhe një kokërr. Rreshta po ikën përpara. (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Rrét|ër, -ra f. sh. – ra. Lëkurë lopea kau e zbutur në ujë dhe e prerë në formën e një rripi të hollë, që përdoret për të lidhur opingat prej lope. Merre këtë lëkurë dhe nanxirr ca rretra. Përdoret edhe mekuptim figurativ: I paska bâplaçkat rretra (copa-copa). Ky mish qenka rretër (i pazier). M’u bâ rretër nëpër kâmbë (m’u ngatërrua).(Halit Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Rrëc|ón, – óva, -úar kal. Mbledh, shtrëngon keq, arrin në pikën e fundit, tek s’mban më; i mbledh rripat. Ma rrëcoi të ftohtit, prandajnuk bâna ma dru! Siç po shoh unë ta ka rrëcue për bukë. (RamazanAhmeta, Zdrajsh, 1964).

Rrëgósh|ë, -a f. Një sëmundje lëkure. Në stinën e pranverës del në formë pullash në fytyrë, duar dhe këmbë. Bythë pule (Qukës) “Ashtu që kujtojnë plakat”. Atiji paskan dalë ca bythapule në faqe (Qukës). Ky i paska këmbët merrëgoshë. (Agim Xherri, Zdrajsh,1963).

Rrëkóç, – i m. sh.-a. Disa lloje krimbash të bardhë me kokë të zezë që dalin nga kurrizi i kafshëve, veçanërisht te qetë në stinën e pranverës nga dobësia e dimrit. Kur u dalin rrëkóçat qevet fillojnë të shëndoshen. (Shaban Alba, Bërzeshtë – Qukës, 1962).

Rrëmba- këmba ndajf.Nërrëmujë e sipër e me të shpejtë.

U nisa rrëmba-këmba dhe paskam harruar kyçat në shtëpi. (T. Leka,prill 1970).

Rrëvám|ë, – a f. sh.-a. Bishti ikungullit që lidhet me rrënjën (kërcellin) e tij. Edhe bishti i rrushit (cepit, veshulit) pa kokrra quhet rrëvamë. Rrëvamate rrushit i hanë fort gjatë. Kungullit i qenka thámun rrëvama. (Refik Luka, Funarës – Çermenikë, 1963). (Fjala përdoret në krahinë).

Rrëván|ë, -a f. sh.-a. Bishti iveshulit, cepit (viles), biskut, veriges së rrushit që fillon nga dega dhe mbaron në vendin ku gjendet kokrra e fundit e rrushit. Bisku i rrushit që mbetet, pasi i marrim kokrrat. Rrushi zorrë kalika rrëvanë të gjatë. Aty, prapa shtëpisë, dhentë po hanin ca rrëvana të njoma. (Qamil Sinani, Zdrajsh- Çermenikë, 1964).

Rrëzák, -u m.sh. -ë. Kështu quhet demi i tredhur, por që vetëm njëra nga bolet (kështu quhen në të folmen e zonës) është shtypur siç duhet, kurse tjetra nuk është shtypur fare. Që të jetë plotësisht i tredhur, duhet t’i shtypen të dyja bolet. Dymëzétë që ka kooperativa janë rrëzakë, prandaj do ta çoj lopën në mal që të mbahet (éthet). (FetohAlliu, Qukës – Shkumbin, shtator 1970).

Rrisk, -u m. sh. rrísqe. Fat,kismet. Paska qenë rrisku i fëmijëve. (Sefedin Leka, Bërzeshtë- Qukës, 1963).

Rrobés, -i m. sh. -ë.Personat qëçojnë rrobat e nuses me kalë në shtëpinë e saj ditën që ajo merret. Me ato plaçka nusja vishet dhe pastaj këta e marrin e pasi e sjellin në një farë vendi, takohen me krushqit që u kanë dalë përpara rrobesëvet. Dilni, dilni, sepo vijnë rrobesët. Rrobesëve u kishin dhënë dhurata dhe nusen pajë. (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Rrogóz, -i m.

I fut ujin nën rrogóz.fraz.

Përdoret për të treguar një veprim dinak të një personi në dëm të një tjetri, pasojat e të cilit shihen më vonë. Shprehja është e përdorur në tërë zonën me të njëjtin kuptim figurativ. Ai, pomundi, i fut ujin nën rrogoz çdo njeriu, por nuk i ecën. (F. Marta, Qukës, prill 1970). Hap sytë, se aitë lan e të lyen, por të fut ujin nën rrogoz. (N. Leka, Bërzeshtë, qershor 1970).

Rropátem, -a (u), -ur jokal.

Lodhem e dobësohem gradualisht nga puna e gjatë dhe e mundimshme në një drejtim të caktuar; mplakem më fort nga mundimi e vuajtja shpirtërore që shkakton lodhja fizike e pafrytshme, sesa nga mosha e shtyrë. Eh, bir, ti je i vogël, por ne edimë se si u rropatëm dyerve të botës për një kothere bukë, kurse ti e sheh vendin si bahçe me lule. (F. Marta,Qukës, qershor 1970).

Rrósk|ë, -a f. sh. -a. Zinxhir i hollë, i gjatë 1,5- 2 m, që shërben për kapistrën e kalit. Bleva njërroskë për kalin. Në kapistër ai kalë kishte dy rroska të reja. Përdoretedhe me kuptim figurativ: Ia bërikëmbët rroska (ia bëri copë-copë). Kur i thyhet këmba ndonjë kafshe goditur me gur, themi i ishte bërë këmba rroskë, d.m.th. i varej si zinxhir. (Ç. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Rrovázhd|ë, -a f. Kështu quhet kashta e misrit e dërrmuar nga ashpërsia e motit dhe e ngrënë prej kafshëve në mullarë, si edhe e shpërndarë andej-këndej. Po kjo fjalë thuhet edhe për barin apo kashtën e të lashtave, kur shpërndahen e shkelen nga kafshët e këmbësorët. Mor po psenuk e rrethon atë mullar, por e lë ta bëjnë lopët rrovazhdë, apo e ke të tepërt? (R. Kuka, Bërzeshtë, shtator 1970).

Rrózg|ë, -a f. sh. -a. Grua shumëe plakur, e dobët dhe e gjatë nga shtati. Po vjen ajo rrozga e mëhallëssë sipërme. Përdoret me këtëkuptim edhe për një kafshë të plakur dhe të dobët. Përdoret edhe si mbiemër: Plaka rrózgës’pyet për vdekjen. N’ atë shtëpi janë dy rrozga. (Nga Tushe Leka, Bërzeshtë, 1963).

Rrúaj kal. rróva, rrúar.

Më le të parë dhe më rrúan mjekrën.fraz. Përdoret në ato raste kur dikujt i është besuar formalisht drejtimi i një pune, por megjithatë nuk e lejojnë ta bëjë punën, se urdhrat i jep tjetërkush. Ti nuk punon me mend, mor bir, se edhe më le të parë dhe më rruan mjekrën. (Xh. Zharri, shkurt 1970).

Rrufján, -i m.sh. -ë, f. -e. Njeri izgjuar, pak i djallëzuar, i mprehtë, që i bën sytë katër; i rrahur me vaj e me uthull; njeri që ka aftësi të manovrojë në situata të vështira. Ku e kap dotatë, asht rrufjan i madh ai! Me rrufjanë si ju s’i bahet halli fare. E dija që je rrufjane, por jo kaq. (F.Fixha, Zdrajsh, 1964).

Rrúg|ë, -a f.

Rrúgë vreshti. fraz.Thuhet kurdikush e ka kaluar masën në të shkuar te një person për nevojat e tij personale, derisa është bërë i bezdisshëm. Të shkosh kur të teket te një person dhe sa herë të duash, pa qenë e domosdoshme dhe kur kjo gjë bëhet për një kohë të gjatë themi se e bën rrugë vreshti. Ama dhe ti, e bëre rrugëvreshti, një natë tek cuca, një natë në shtëpi, nuk i dilet kështu. (T. Leka, qershor 1970).

Nuk shkohet nën rrúgë e mbi rrugë. fraz. Njeriu i ndershëm e i rregullt nuk bën dredhira që të përfitojë atë që s’i takon. Të gjithë e dinë se nuk shkohet nën rrugë e mbi rrugë, por ja që ndodh nganjëherë. (Sh. Muça, Bërzeshtë, maj 1970). Rrumpállë ndajf. Rrëmujë, hanme dy porta, gjendje e turbullt e shkaktuar nga zhurma dhe mungesa e drejtimit në një sektor pune. Aty shkonterrumpallë, por me t’ ardhur Hajdari, gjendja u rregullua menjëherë.(Murat Rroshi, 42 vj., Karkavec, maj 1970).

Rrushzéz|ë, -a f. Bimëshumëvjeçare me fletë të rrumbullakëta dhe me push, që bën disa kokrra të zeza që nuk hahen, thanulëza. Rrushzeza nuk asht aq e fortë sa thana. (Zdrajsh -Çermenikë, 1963).

Rryç, -i mb. I fortë në mundje. Djalë rryç, djalë i fortë (në bel). Ky qenka rryç fare (i fortë).(Sefedin Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Rryll, -i m. sh. rryej. Një llojbime nga familja e kompozitave, lule qumështore (Taraxacumofficinale), me lule të verdha dheme fletë të gjata. Përdoret për mjekimin e rrëgoshës. (Agim Xherri, Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Saçák, – u m. sh. -ë. Pjesa e drunjtë e strehës së shtëpisë, që ka dalë jashtë murit për të nxjerrë ujin e shiut. Do të vëshkallët që të mbërthej nja dy druj të saçakut. (Refik Luka, Funarës -Çermenikë, 1963).

Sadaká, -ja f. Mëshira që ndjennjë njeri ndaj një të pafuqishmi (turqizëm që ka hyrë në fondin e fjalëve të të gjithë krahinës).

Jepma shpejt, se nuk e ke për sadaka këtë gjë. Qe rrezik i shkreti, e shpëtoi sadakaja. (Halit Leka, Bërzeshtë- Qukës, 1963).

Sák|ë, -a m. sh.Personi më i ri injë shtëpie, që merr pjesë në pije në raste dasmash, gostish a festash të ndryshme, i cili shpërndan (hedh në gotë a servír) rakinë. Ky person mund të jetë i afërt në atë shtëpi ku bëhet dasma dhe i di mirë rregullat e pijes (në dolli, në brúme, në brúmet e dollisë etj.).

Rexha është saka më i mirë në mëhallën tonë. Brum për sakën, një herë. (H. Leka, Bërzeshtë, 1964).Sakën pasth.Në asnjë mënyrë,kurrën e kurrës. Sakën se e merrme vete djalin në lumë! Sakën se shkon! Ura është e prishur. (ÇikoLeka, Bërzeshtë, 1964).

Saksalém ndajf. Në rregull,a shtu si duhet, i plotë. Ta solladjalin saksalém (në rregull, shëndoshë e mirë, pa pësuar gjë). Gjithë damixhanat arritën saksalem. (F. Fixha, Zdrajsh -Çermenikë, 1964).

Sallamandrítem, -a, -ur jokal.

Sillem vërdallë, humb kohën kot, pa punë. Mos u sallamandritmë, se u bë darkë. Ajo ishte sallamandritur tërë ditën, kurse unë e dija se ka shkuar në punë. (N.Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Sallanxhák, -u m. sh. -ë. Quhet kështu dhoma qendrore e një kulle me dritare të vogla, nga ku duket mirë vendi përreth. Më parë futeshin njerëz që luftonin. Në dhoma të tilla priten miq të largët. Kam hipur në sallanxhak, o, mos m’u bëj merak (këngëpopullore). Ku janë sallanxhakëte këtij fshati (ku janë shtëpitë edëgjuara)? (N. Leka, Bërzeshtë, 1963).

Sallatásh, -i m. sh. -ë. Një gur imadh në formë pllake që vendoset në varreza; në sallatash vendoset i vdekuri para se të vihet në varr. E morën sallatashitdhe e futën në varr. (N. Shera,Funarës – Çermenikë, 1963).

Sallavár, -a, -ur jokal. Kaloj kohën kot, pa punë të dukshme, duke u sjellë poshtë e lart pa ditur se çfarë bën e pse. Usallavara gjithë ditën sot dhe jam mërzitë fort. (Q. Haskurti, Zdrajsh, 1965). Por thuhet edhe me kuptimin e të humburit të kohës kot, për arsye se s’di a s’mund të bëjë atë që duhet. Mosi sallavar njerëzit kështu! I themidikujt që sjell vërdallë dikë (a ne vetë) për një punë të caktuar, kur nuk na jep përgjigje a rrugë të drejtë për zgjidhjen e saj. (Q. Haskurti, Zdrajsh, 1965).

Saqím, -i m. Qetësi, gjendje e qetë (me kuptim përgjithësues). Unë kam ra n’ saqim si deti, jam në hall për syt’ e zij! (Këngë e vjetërpopullore). Ndërsa s’mund të themi: Mbani saqim (mbani qetësi), por thuhet: Gjithë bota kara në saqim (gjithë bota ka rënënë qetësi). Saqimi mbuloi dhenë (qetësia mbuloi dhenë). (Ferit Fixha, Zdrajsh, 1964).

Sersén mb. Nevrik. U bë sersen- iu prish gjaku. Ky njeri bëhetsersen për kot, nuk duron shaka.

Personi që bëhet sersen shqetësohet, nevrikoset mjaft, por mundohet të mos e shfaqë një gjë të tillë për arsye të ndryshme, por kjo gjë bie në sy, kuptohet. Me atë nuk merresh veshdot; sa të fillosh të flasësh, ai bëhet sersen. (H. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Sert, -e mb. Nevrik, gjaknxehtë, i papërmbajtur, i rrëmbyer (njeri i temperamentit kolerik). Kam njëburrë sert, që e njeh gjithë fshati. Në atë shtëpi janë të gjithë djem sértë. Kjo është grua sérte. Përdoret edhesi emër: Sertëvet duhet t’u bësh rrugë (që të mos nevrikosen më keq). Fjala sert përdoret edhe për kafshët. Ai bleu një kalë, por ishtesert (hedh me shqelma, kafshonme dhëmbë, trembet shpejt etj.). (H. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Sillós, -a, – ur kal. Kur një plaçkëdigjet nga nxehtësia e madhe, sepse është afër zjarrit. Ki kujdesse mos e sillos zjarri pallton! Qenka sillosur pak mënga. Tani e sillosi, ç’e shikon më?! Mos u sillosa nga kurrizi (kur ngroha kurrizin,mos u dogj këmisha!). (N. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Skél|ë, -a f. sh. -a. Shtrat indërtuar me drurë dhe dërrasa, ku sharrohen trupa ahu ose arre me sharrë krahu. Në mes vendoset trupi që do të çahet me sharrë për të nxjerrë dërrasa. Në të punojnë jo më pak se dy veta.

Ngrehëm dy skela për të ça ca dërrasa bredhi. Rregulloje skelën mirë, pastaj hidhi gurët (në ndërtimshtëpish). (Nazif Shera, Funarës – Çermenikë, 1963).

Skoraláq, -i m. sh.- ë. Berr i dobët shumë, sa mezi qëndron në këmbë, zakonisht njëvjeçar. Po kështu, me kuptim figurativ kjo fjalë përdoret edhe për fëmijë të moshës 5-6 vjeç e poshtë, që janë shumë të dobët fizikisht.

Sqepár-luktár. Një lloj sqeparimë i madh se i zakonshmi, që përdoret për të gdhendur enë të mëdha prej druri si káde, lugje për bagëti, korita etj. Ma jep paksqepar-luktarin. (Agim Xhérri,Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Sqetullór, -i m.sh.-ë. Fletët ereja që dalin në hardhinë e rrushit në vreshta, pikërisht në vendin ku ka dalë fleta e vjetër (fleta e vjetër mbetet gjithmonë fletë, kurse sqetullori nga fletëz, rritet e bëhet bisk, i cili i merr ushqimin hardhisë) dhe kur bëhet herrja e fletëve deri në veshul, këputen edhe sqetullorët. Sa të mundni, të moslini asnjë nga sqetullorët së bashku me herrjen nga fundi. (S. Radaku,Karkavec, qershor 1970).

Sqimatár, -e mb.Shih te Sqím|ë, -a.

Sqím|ë -a, f.Naze, përbuzje,mënjanim ndaj një gjelle a ushqimi çfarëdo. Ai i bën sqima gjithnjë gjellës (i bën naze, i bënbuzë, nuk e pëlqen gjellën). Unënuk di të bëj sqimë, kudo që të jem dhe çfarëdo ushqimi të kem përpara.

Nga fjala sqimë ka dalë edhe mbiemri sqimatár, -e (nazeli, -e).

Ky është fëmijë sqimatar. Vajzë sqimatare si kjo nuk gjen gjëkundi. I njoh mirë sqimat e tua. (ÇikoLeka, Bërzeshtë, 1964).

Stambóll, -i m.

Stambólli digjet, plaka krihet. fraz. Merresh me një punë tërëndomtë, ndërsa po ndodh diçka që kërkon ndërhyrje të ngutshme dhe pa humbur kohë.

Ama edhe si ti nuk gjen njeri, të kërkosh në këmbë të kalit; dil se po e zë shiu grurin mos u merr me ata fëmijë, Stambolli digjet, plaka krihet. Çudi e madhe me ty. (A. Leka). Kjoshprehje ka të afërt nga kuptimi edhe shprehjen tjetër: Mua po mëdigjet mjekra, t’i thua dal’ të ndez cigaren.

Stan, -i m.

Stan pa qen. fraz. Vend ku veprohet lirisht, ku nuk ka asnjë pengesë për kryerjen e një veprimi. Një herë e një kohë tërrëmbente tjetri me zor. Atëherë gjenin stan pa qen dhe bënin ç’u donte qejfi; pa hajde le ta provojë sot njeri, po të dojë. (G. Leka, 1972).

Stél|ë, -a f. sh.Shtresa qëpërdoren për fjetje. Nuse eja nashtro stelat. Stelat e nuses.

Stronç, -i m. Njeri me rroba tëvjetra e të papastra, por më tepër të grisura; rreckamán, zhelemél.

Kam pre afro 1 javë dushk dhe jam bâ fare stronç (zanorja o shqiptohet si hundore, midis o-së dhe a-së hundore). Shih, po vjennji stronç me lopë (një plak që ruanlopët). (F. Fixha, Zdrajsh, 1964).

Surratakshám. fraz. Fytyrëvrenjtur (ngrysur), jo i qeshur. Tiparet e një fytyre të tillë pasqyrojnë edhe karakterin e një njeriu. Ky është njerisurrataksham. Ik mor surrataksham. (N. Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Susdém lidh. Sikur, gjoja, kinse,gjasme. Ai bante susdem nuk dintegja (në të vërtetë di). Këta thonë susdem e ka shty i ati për këtë punë. (Halil Hoxha, Zdrajsh, 1964).

Sy, -ri m.

Sy për sýri. fraz. Thuhet kurdikush kryen me shkathtësi një veprim jo të mirë, p.sh. merr fshehurazi një plaçkë, duke qenë aty edhe vetë personi që dëmtohet. Moj po ti, a merr veshç’të thonë: ai ta merr sy për sýri, prandaj mos i trego babait arat e malit. (H. Leka).

I bie sývet. fraz. Përdoret me dykuptime të kundërta frazeologjike (veç kuptimit të drejtpërdrejtë: “qëlloj dikë me shuplakë në fytyrë”) . Kuptimi i parë frazeologjik i shprehjes është: ia thotë hapur, pa ndrojtje dhe me guxim një të vërtetë jo të kënaqshme; si p.sh. një gabim që ka bërë dikush, ia thotë pa ngurrim në sy të njerëzve të tjerë.

Ajo nuk pyet, kushdo që shkon në rrugë të keqe i bie syvet pa frikë. (H.Leka, Bërzeshtë, prill 1970). Shprehja e mësipërme ka ngjashmëri me shprehjen tjetër që përdoret më tepër në jug (Pogradec, Korçë etj.): Ia pret mesëpatën e dardharit, d.m.th. fletshkurt, qartë dhe në mënyrë kuptimplotë në trajtimin e zgjidhjen e një çështjeje të caktuar. Kuptimi i dytë frazeologjik i shprehjes i bie syvet është: “i dëmton éhën (téhun)” gjatë mprehjes (me limë, masat, apo grihër) një thike, sëpate, kize apo kosoreje. I bie syvet një personi që nuk është i ushtruar në mprehjen e mjeteve të ndryshme, kurse kovaçi nuk e bën kurrë një gjë të tillë. Mor poti çfar bân me ato gërshârë? Ti i bie syvet kur e pref veglën. (FetohAlliu, 26 vj., Qukës, Shkumbin, qershor 1970).

Ëndërron me sy hapur. fraz. Përdoret për të karakterizuar një person që nuk jeton me realitetin, që është në një plogështi të vazhdueshme. Shprehja përdoret edhe me kuptim tallës. E mor lëre atë, ashtu e ka ai, ëndërron me sy hapur. (L.Leka, Bërzeshtë, qershor 1970). I jep sy. fraz.E përkrah fëmijënnë një veprim jo të hijshëm, duke menduar se në atë rast i bën mirë, apo e quan atë si pa rëndësi. Vërtet një ke, por mos i jepsy djalit, se do t’u hyjë njerëzve me gurë më vonë. (A. Leka).

Ia mban gisht në sy. fraz. Përdoret për të treguar se dikush i rri gjithmonë gati një tjetri për t’i kujtuar gabimin ose fajin që ka bërë dhe këtë e bën në mënyrë të tillë që më tepër ta mërzisë, sesa ta ndihmojë. Edhe ashtu sivepron aj, nuk bâhet; aj e mërziti me at’ llaf: ia mban gisht në sy. (XhevatOzûmi, 27 vj., Pishkash, mars 1970).

Më ranë sýtë përdhé. fraz. Më erdhi shumë turp nga një veprim i papritur që bëri një bashkëbisedues, apo një person që ishte i pranishëm në një bisedë. Ah moj motër, më mirë tëmos ishe aty; kur i tha se e kishte parë vetë, mua më ranë sytë përdhé. (N. Leka).

Shih me sy e plas me zémër. fraz. Megjithëse e dëshirojmëshumë një gjë, për një arsye a një tjetër nuk mund ta kemi. Eh, e die di, të shkon goja lëng mor i shkretë, por shih me sy e plas me zemër, se s’je nga ajo mizë që bën mjaltë ti. (N. Leka).

Sýtë më mua e harrofsh veten! fraz. I thuhet si kundërpërgjigje një personi që na sheh si me zili dhe në bisedë kërkon të na shprehë njëfarë urrejtjeje që ushqen në thellësi; në çdo rast mundohet të ulë personalitetin e ndonjërit me fjalë e shprehje të ndryshme me karakter ironik. Unë e shoh se sa me të drejtë ma ke, por sytë më mua e harrofsh veten! (Sh. Vërçani, Pishkash, gusht 1970). Kuptimi i shprehjes është ky: duke u përpjekur që të flasësh keq për mua, humbsh mendjen dhe mos mendofsh se ku po të shpie mushka, por e pësofsh më keq sesa përpiqesh për shokun. Shprehja përdoret gjerësisht dhe po në këtë variant edhe në Bërzeshtë.

Unë t’ ushqej me lugë, ti më nxjerr sýtë me bishtin. fraz. Thuhet për dikë që është mosmirënjohës, e shpërblen të mirën me të keqe (përdoret më fort në marrëdhëniet familjare). Eh, mor bir, unë t’ ushqej me lugë, ti më nxjerr sytë me bishtin, s’ka gjë, sikush për vete. (H. Leka,Bërzeshtë, maj 1970).

Sybárdh|ë, -a f. sh.- a. Bimëbarishtore njëvjeçare, e lartë 20-30 cm. Fletët i ka shumë të vogla, kurse në kërcell dhe degë ka gjemba. Lulet i çel të bardha në rozë në muajin qershor, ndërsa rrënjën e ka boshtore. Rritet nëpër vende me lagështi dhe nëpër ara. Sybárdhat duhet t’ishkulësh dhe jo t’i presësh kur prashit se rriten prapë. (Halit Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Sydermé, -ja f. Ndërtesë prej 3faqesh muri që i shtohet shtëpisë nga ana e prapme (si faqe e katërt shërben faqja e prapme e shtëpisë) për nevojë zgjerimi si kuzhinë (hashef) etj., por që është detyrimisht më e ulët se shtëpia për arsye të çatisë (duhet të ketë vend për kalimin e ujit nga çatia e shtëpisë, pra çatia e sydermesë duhet më e ulët). Bânasydermenë dhe tani jam pak ma lirë! Due me hapë një dritare nga sydermeja. (F. Fixha, Zdrajsh, 1964).

Sýkme, -ja f.sh. -e. Pjesa e dalëe oxhakut në formë katërkëndëshi a gjysmërrethi, që shërben edhe për të vendosur objekte të vogla të ndryshme shtëpiake, si edhe për të mbledhur tymin e zjarrit të ndezur në vatër ose edhe kllaník, siç quhet vendi ku digjen drutë; froni i oxhakut (Qukës). Kllaniku, në disa fshatra quhet edhe háznë. (S. Fixha, Zdrajsh – Çermenikë, mars 1966); sýlme. (Funarës). Llamba vihet në sylme. (R. Luka, Funarës, 1963). Syzéz|ë, – a f.Një lloj luleje everdhë, me petale që vijnë të zeza nga fundi i tyre (xhanxhafile, Qukës). (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Sháku|ll, -lli m. sh. -j. Kumbullatë vogla e të prishura që fryhen dhe marrin ngjyrë të bardhë në të gjelbër të çelur në periudhën kur fryti ende nuk e ka forcuar bërthamën. Pas një kohe relativisht të shkurtër, ato bien, nuk hahen. Nën kumbull kishte plotshakuj. Agimi më goditi me një shakull mu në vesh. (Ferit Sinani,Zdrajsh – Çermenikë, 1964).

Shallagán, – i m. sh. -ë. (Heliánthstuberósus). Oréshkë, bimënjëvjeçare nga familja e kompozitave. Lloj i lules së diellit që përfton në dhé zhardhokë që hahen të qëruar vetëm nga lëkura. Ky qenka i hollëe i gjatë si shallagan. Shko e na merr në kopsht ca shallaganë të mirë.(Faik Çota, Funarës – Çermenikë, 1963).

Shamagúsh|em -a (u) jokal.

Rrokem me forcë me një person tjetër për ta vënë poshtë. Kryesisht fjala përdoret kur dy persona luajnë me njëri-tjetrin, por në mënyrë ironike përdoret edhe kur dy veta zihen. Vajte ushamagushe nja dy sahat me ata horrat dhe tani më shet dëngla. (Xhemal Zharri, Bërzeshtë, shtator 1970).

Shamí njýnjë f. Shami leshi mengjyrë të errët dhe me trëndafila që përdorin gratë e fshatit (të rejat) për në krye. Ajo kishte vunë krye nji shami njýnjë. (EqremLeka, Dardhë, Hotolisht – Librazhd, 1962).

Shánër ndajf. U bë shanër: u vrakeq, u dërrmua, u bë copë-copë (thuhet për një që rrëzohet e vritet keq në trup e në gjymtyrë). U rrëzua e u bë shanër. (Ç. Leka,Bërzeshtë, 1964). (H. Hoxha, Zdrajsh, 1964).

Shárg|ë, -a f. sh. -a . Dele ebardhë me lara të zeza ose kafe. Këtë vit e qetha dy herë shargën. Shargat zakonisht lindin qengja të larmë. (Refik Luka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Shashërmák, -u m. sh. -ë. Njerii ngathët dhe i ngadalshëm në mendime e veprime, çdo punë e nis me të përtuar dhe nuk është i vetëdijshëm plotësisht për atë që kryen. O shashërmak, sa herëtë kam thënë, pse nuk merr vesh, nuk kalohet dita me të pirë ujë. (XhemalZharri, Bërzeshtë, shtator 1970).

Shebék, -u m.

Háne shebék, háne pecák.fraz.- përdoret për të shprehur nëmënyrë konkrete ose abstrakte largësinë midis dy gjërave. Shprehja përdoret në zonë, por origjinën e ka në fshatin Pishkash, ku janë edhe dy fiset Shebeku dhe Pecaku; është analoge me shprehjen që dëgjohet në Elbasan: Hane Sham, hane Bagdád dhe Hane tas, hane hamam (d.m.th. ku është shebeku). Hane shebek, hane pecakt’i thua të vete filli. (Sh. Vërçani,Pishkash, qershor 1970).

Shelég, -u m.

Javash, javash bëhet shelégu dash.fraz.Përdoret për tëtreguar se me kalimin e kohës, pak nga pak, bëhet punë e madhe. Mos u mërzit moj nânë, sejavash, javash bëhet shelegu dash, edhe djalit sikur ia ke ngranë dasmën. (Fejzi Leka, Bërzeshtë, maj 1970).

Shelg, -u m.

Shélgu po shelg është. fraz. Një njeri që nuk vlen për asnjë lloj pune qëndron gjithnjë po në atë gjendje që ka qenë më parë. Ikore prej tij, ç’e do, shelgu po shelg është (as për dru, as për kokrra). (Xh. Zharri).

Shepútk|ë -a f. sh. -a. Fryti i fasules në gjendje të paarrirë (në gjendje bishtajore). Mbusha njësitë plot me sheputka, t’i bëjmë për darkë. Ndërsa në kuptiminfigurativ, sheputkë përdoret për vajzë e vogël, e dobët. (Lume Leka, Bërzeshtë, 1964).

Shéq|e, -ja f. sh.-e. Enë prejdruri në formë cilindrike dhe me një kapak prej druri, që përdoret për të mbajtur gjalpë ose gjizë me masë afërsisht 5 kg. Si mbajtëse ka një tel të trashë në formë gjysmërrethi. Kam mbushë nja dysheqe me gjalpë. Shko laje sheqen e gjizës (kadishkë, Qukës).(Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Sherr, -i m.

Shérri do nge, davaja do pare.fraz. Që të bësh sherr me një adisa persona duhet patjetër të jesh i ngeshëm, d.m.th. të kesh kohë për t’u zënë, të mos kesh nevojë të punosh, nga ana tjetër, që të fitosh davanë (gjyqin) ndaj dikujt, duhen shpenzime të mëdha, saqë njerëzit, në pamundësi për t’iu bërë ballë, detyroheshin ta humbnin davanë. Pikërisht për këtë fenomen shoqëror të së kaluarës, nëse mund ta quajmë kështu, mendoj se shprehja e mësipërme paraqet interes studimi. Sot përdoret, por për të shprehur të tjera nocione dhe të tjera raporte. Ai është tamamburokrat dhe nuk të bitis punë. Si i thonë fjalës: sherri do nge, davaja do pare, edhe me at’ ashtu duhet të veprosh, por nuk i ecën mirë. (H.Leka, Bërzeshtë, qershor 1970).

Shes kal.

Shet e nuk blen. fraz. E heq veten sikur di çdo gjë; kur ndodhet në mes të një grupi njerëzish, nuk pret radhën sa të flasin njerëzit që dinë më shumë rreth një çështjeje çfarëdo, por gjithnjë jep mendime i pari, pa qenë i sigurt nëse thotë diçka të vërtetë, të vlefshme. Për këtë populli thotë edhe një shprehje të tillë: Shit një herë e bli shtatë herë, për të treguar se sa i matur duhet të jetë njeriu në të folur, se gjuhaeshtra s’ka, por eshtra thyen dhe veçkësaj për të qenë njeriu i ditur, modest, fjalë pak e punë sak. (H. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Shëmtarí, -a f. Paraqitje fizike enë përmasa të theksuara e një personi, e cila shërben edhe si shembull krahasimi për përshkrimin e dikujt tjetër, ose për të vënë në dukje ndonjë të metë fizike të po atij vetë. Fjala ka përdorim të gjerë në zonë. Ajoshëmtaria do të më thotë mua, nuk sheh veten e vet ajo. (Manushaqe Blloshmi, Bërzeshtë, maj 1970).

Shëndóshë mb. Miqtë shëndóshë! fraz. Shprehje që përdoret në raste ngushëllimi: të ardhurit, zakonisht, kur pinë kafen, i thonë të zotit të shtëpisë ku ka ngjarë fatkeqësia: Vetëshëndoshë! Ndërsa i ngushëlluarithotë: Miqtë shëndoshë. (Halit Leka, Bërzeshtë, 1964).

Shi, -u m.

Ik prej shíut e bjer në breshër. fraz. Përdoret për të treguar kurnga një gjendje e keqe bie në një gjendje akoma më të keqe. Kjo arë paska edhe tálla edhe krisnje, ik prej shiut e bjer në breshër. (C. Blloshmi, Bërzeshtë, qershor 1970).

Shjém|ë, – a f. sh. -a. Pjesa ebrendshme e pragut të derës. Kapërceje shjemën e derës. (Refik Luka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Shkír|ë, -a f. sh. -a. Grua epërdalë dhe e mbuluar, që e heq veten të ndershme. Janë ca shkiraato që s’i njeh kollaj. (N. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Shklék|ë, -a f. sh. -a. Forma etë lidhurit të një litari, spangoje a diçkaje tjetër, me qëllim që të zgjidhet shpejt (mjafton të tërheqim njërën anë). Këpucët ilidha shklekë. Fjala shklekë përdoret edhe si emër abstrakt me kuptimin shkak i vogël, vend ku dikush “kapet” për të kundërshtuar ndonjë çështje e mendim tonin. Ti kërkon shklekëmor vëlla, por nuk gjen te ne. (N.Leka, Bërzeshtë, 1964).

Shkreh, -a, -ur kal.

E shkref mu në mes të pazarit.fraz. Është shumë trim, nuk itrembet aspak rrezikut. Përdoret më fort me ironi për të vënë në dukje se dikush nuk është aq i zoti sa e heq veten. Kam një mikqë lëre mos e nga, e shkref mu në mes të pazarit, jo llafe! (Xh. Podiçi, L. Goçi, 1972).

Shkúrt|ë, -a f. sh. – a. Lloj xhokeme thekë, që bëhet nga lëkura e bagëtisë (dele, dash). Përdoret nga gratë në dimër. Vishnishkúrtat kur të vini te ne për darkë. (Fjala është marrë në fshatin Shëmil, Elbasan; dëgjuar nga Refik Budani, Shëmil – Çermenikë, 1962).

Shpëla|j, -va, -rë kal.

Të shplaftë! Mallkim. Të hëngërtmortja, të shpëlaftë mortja. Përdoret edhe me kuptim të kundërt (d.m.th. mos të hëngërt mortja kurrë) në raste bisedash për të treguar një farë kënaqësie që ndiejmë nga ndonjë person.

Oh të shplaftë morti, që na vdiqe gazit. (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Shpirt, -i m.

Dil shpirt të dalim. fraz. Përdoret për të treguar një gjendje shumë të rëndë fizike e shpirtërore nga lodhja deri në stërmundim. Baltë, shi, errësirë,deri sa u ngjita n’ atë të përpjetë, thashë dil shpirt të dalim. (L. Leka,Bërzeshtë, maj 1970).

Shpórt|ë, -a f. Ta marrësh vesh sa vezë të merr shpórta. fraz. Ta kuptosh mëmirë se cili je e ç’je në gjendje të bësh në të vërtetë, sa të vlen lëkura. (Ç. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Shpurít|et, – (u), -ur jokal.Thuhet për pulën kur bën gropa me këmbë e me krahët në grumbullin e hirit të derdhur në arë dhe rri e ngrohet ditëve me diell. Pulat u shpuritën tërë ditën teferrat dhe u çuan vetëm kur krakoritën laraskat. (H. Leka,Bërzeshtë, korrik 1970).

Shqérr|ë, -a f.

Nisen shqérra e dalin derra.fraz. Thuhet kur disa persona nëfillimin e një pune tregohen shumë të urtë e të druajtur, por më vonë, duke kujtuar se kanë mësuar çdo gjë, fillojnë e sillen në mënyrë të çrregullt, pa edukatë. Mor po më vjen çudi mekëta çunat, sa të dëgjueshëm ishin në fillim, tani nuk ta varin fare; nisen shqerra dhe dalin derra. (Xh.Zharri, Bërzeshtë, qershor 1970). (Shënim: Shprehja përdoret më shumë me karakter shpotitës gjatë punës, si element nxitës).

Shqýr|ë, -a f. sh. -a. Dera evathës së bagëtive e bërë prej drurësh të hollë të mbërthyer kryq e tërthor. Quhet kështu edhe dera e kopshtit e rrethuar me gardh. Vatha jonë ka tri shqyra.Mos të harrosh hapur shqyrën e kopshtit. (Ç. Leka, 1963).

Shtár|ë, -a f. sh. -a. 1. (Verátrumálbum) Bimë njëvjeçare helmueseqë rritet në malësi, në vende me ujë dhe në lugina. Ka fletë të gjera dhe rritet mesatarisht 1 m. Kafshët zakonisht nuk e hanë, veçse kur janë shumë të uritura dhe, nëse nuk tregohet kujdes për to ngordhin ose sëmuren rëndë (i zë dolláku – shih këtë fjalë). Shih se mos ke mbledhur edhe shtarë me bathrat (lloj bime). Duhet të ketë ngrënë shtarë medoemos që e zuri dollaku. (H. Leka, Bërzeshtë,1964). 2. fig. E papritur, e keqe që bën dikush pa dashje, nga pakujdesia. Ki kujdes se na bënndonjë shtárë me njerëzit e nuses. Po ç’qe kjo shtarë që bëre, mor djalë!? (Kur dikush ka bërë një sjellje jo të pëlqyeshme në një grup njerëzish). (N. Leka, Bërzeshtë, 1964). Ti hap sytë kur të shtieshrakinë, se mos na bësh ndonjë shtarë (p.sh. mos na thyesh shishen!). (N. Leka).

Shtëpí, -a f.

E zuri shtëpía. fraz. Thuhet kur nusja hyn në shtëpinë e burrit dhe për arsye të ndryshme (sidomos nga lodhja dhe emocionet) i bie të fikët e humbet ndjenjat. Nusen e zuri shtëpia. (N. Leka, Bërzeshtë, 1963).

Shkoj në shtëpí më rreh gruaja, shkoj në malt më ha úku. fraz. Thuhet për një person të pazot, të druajtur e të paaftë për të marrë vendime, që ndodhet si në një udhëkryq dhe për një kohë të gjatë nuk është në gjendje të përcaktojë udhën që duhet të ndjekë. Ty po të del si ai motit qëthoshte: shkoj në shtëpi më rreh gruaja, shkoj në malt më ha uku, prandaj mos e merr punën me të tutur. (H. Leka, Bërzeshtë,qershor 1970).

Shtërmëzë ndajf. Në mënyrë të çrregullt, si mos më keq. Përdoret kur duam të vëmë në dukje gjendjen e keqe, të çrregullt të një sendi. Vilet misri, koha është gati për shi; kashta është pa u lidhur në duaj, por e përhapur andej e këndej. E kemikashtën shtërmëzë. E la misrin shtërmëzë dhe iku, s’dihet nga iku. (Lume Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Shtíe, kal. shtíva, shtënë. E shtíe në të madhet, s’mbushet, e shtíe në të vogël, derdhet. fraz.Përdoret për tëtreguar një gjendje të vështirë të një personi për zgjidhjen e një çështjeje të caktuar, duke mos qenë i aftë të marrë një drejtim; nuk gjen dot rrugëzgjidhje. Ah,të më besosh si jam, po çuditem: e shtie në të madhet, s’mbushet, e shtie në të vogël, derdhet. (H. Leka,Bërzeshtë, maj 1970).

Shtíe fol. shtiri, shtirë. Në vend të pjellësh, shtie. fraz. Në vend që ta kryesh me sukses një veprim, bën të kundërtën. Shtie bagëtia (dështon, bën tëvoglin e saj të ngordhur, sidomos delja e dhia) thuhet edhe pëgëri, në vend të fjalës shtiu. Fjala shtie përdoret edhe me kuptimin “qëlloi a goditi rrufeja”. Ama hap sytë, se në vendtë pjellësh, shtie. (A. K.) Ka shtirë mbrëmë nja dy herë, sa xhamat u drodhën. (L. G.)

Shtrénjtë ndajf. Ngushtë, shtrënguar. N’ atë çardak ata ishinmjaft shtrenjtë (ngushtë). (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Shtrenjtóhem vetv. Ngushtohem. Mos u shtrenjtonipër ne, se ka vend (mos ungushtoni). (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Shtréth|e, – ja f. sh. -e.Vendi nënmullarin e kashtës a të barit; mullari është vendosur mbi katër drurë në lartësi (shtrat). Vendi poshtë përdoret për të futur dushk, bar, a kashtë që përdoret për bagëtinë brenda 2-3 ditëve. Fute dushkun në shtrethet. (Nazif Shera, Funarës – Çermenikë, 1963).

Shtrój|ë, – a f. sh. -a. Quhet pjesae poshtme e çorapes së leshtë e bërë rishtas pasi është grisur një herë. Nusja po ban nji palë shtrojapër çorapet e çunit. Po qep shtrojën e çorapit. (Zdrajsh – Çermenikë,1963).

Shtuf, -i m.

Fut shtuf. fraz.Thuhet kur engacmon dikë me fjalë, për një qëllim të caktuar, për ta vazhduar më tej një bisedë a një zënie të nisur më parë. Ai ia dizitin (pikën e dobët), prandaj vete dhe i fut shtuf llafit. Shih kur të kapen (të zihen keqas), do të jetë kaçmer i madh (çast humoristik). (Xh. Zharri, 1972).

Shtýpk|ë, -a f. sh. – a. Qoshja emurit nga toka deri në tavan a çati (nga ana e brendshme), aty ku takohen dy faqet e murit dhe formohet një kënd i drejtë. Fshijimirë shtypkat të mos kenë merimanga. (Sali Sinani, Zdrajsh, 1965).

Shulláp, -e mb.Budallaqe dheme të meta të tjera trupore. Atajanë që të gjithë shullapë. Ti s’merr vesh moj shullape. (Çiko Leka,Bërzeshtë, 1963).

Shumbullúk, -u m. sh. -ë.Shishe në formë poçeje, me grykë të ngushtë, që mbushet me verë dhe i jepet nuses të pijë të shtunën pasdite, kur ftohet nga pala e burrit. Po nga vera e shumbullukut kungohej çifti në kishë kur bëhej kurorëzimi. (Kjo fjalë ka ardhur nga fshatrat Llëngë e Pevelan të rrethit të Pogradecit) . Ç’e ke këtë shishe sishumbulluk. (N. Leka, Bërzeshtë- Librazhd, 1965). Shumbulluk përdoret edhe me kuptim figurativ për një fëmijë të shëndetshëm, buçkan, me faqe të kuqe. Hajde mor shumbulluku inënës. (N. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Shurrëkúq|e, -ja f. Një llojsëmundjeje që prek më tepër kafshët e trasha (gjedhët). Si shenjë dalluese kjo sëmundje e ka urinën shumë të kuqe, deri edhe në gjak dhe derdhja e saj bëhet me shumë vështirësi. Fieri, si bimë, ndonëse kafshët nuk e pëlqejnë, kur është i thatë, sidomos në dimër, ndihmon në fillimin e shurrëkuqes. Ndërhyrja e mjekut veteriner shmang sëmundjen. Mos të kashurrëkuqen lopa, prandaj hap sytë, gjej veterinerin. (H. Leka,Bërzeshtë, shtator 1970).

Shushull|óhem, -óva (u), -úar jokal. Qëndroj i shtrirë në diellduke kaluar kohën, pa u marrë me asnjë farë pune. Humbas kohën kot së koti, pa e vrarë mendjen për pasojat. Ti tëshushullohesh tërë ditën e ti të flasësh, je ndër vete se ç’bën mor i uruar? (N.Leka, Bërzeshtë, qershor 1970).

Titíz, -i mb. Dorështrënguar, koprac, saraf. Ato dy motrat janëgra titíze, s’të japin gjë. Për titizë burra që paskët qenë, mor të shkretë. (L. Leka, Bërzeshtë, 1965). Tartabúll ndajf. Si mos më keq,në gjendje shumë të keqe, për të vënë duart në kokë. U shkulën mekuçkë e me maçkë, hëngrën e pinë si u deshi qejfi dhe ja lanë tartabull shtëpinë mikut të tyre. Kjo fjalë mëtepër përdoret për anën ekonomike. Por nuk mund të themi: Ai e kishte lënë shtëpinëtartabull me gjithë ato plaçka. (N.L., Bërzeshtë, 1965).

Taht, -i m. Vend i mirë, pozicionkryesor në lartësi a në qendër të një vendi. Ai ka blerë një palë shtëpinë tahtin e vendit (në qendër tëvendit, aty ku preferohet më tepër banimi). Ti ke zënë tahtin evendit, mor xha Nure (je në kryetë fshatit, ku sheh çdo gjë nga atje lart, je në një vend nga ku, siç thotë populli, të kullot syri). Ndërsa në kuptimin abstrakt: Ç’ke mor bir kështu, sikur ke zbritur nga tahti (je i zemëruar, ke rënënga kulmi a lartësia e gëzimit, të është prishur qejfi). Atij tani i karënë tahti dhe s’është siç ka qenë (ika humbur pak personaliteti që ka pasur, nuk ka më aq nder sa çka pasur dikur). (N. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Tájf|ë, -a f.Grup njerëzish prej3 deri në 10 vetash, që marrin pjesë në një punë të caktuar. Potë duash hyn edhe ti në tajfën tone (po të duash hyrë edhe ti në grupin tonë). Po në tajfë nuk ekemi, qaj moj nus’ e re. (Kënga eKurbetit). (F. Fixha, Zdrajsh – Çermenikë, 1964).

Taklík, -e mb. I punuar hollë ebukur (thuhet përdoret për objekte të punuara kryesisht me dorë në dru ose metal, d.m.th. punime artistike). Ama, ç’e paskeatë masat taklik, pale po paske edhe një cingare (për “cigarishte”) taklike . (Skënder Poçi, 27 vj., Fanjë, shtator 1970).

Taksës ndajf. Së prapthi, nga anae kundërt. E ke mbërthyer taksëskëtë mendeshë (e ke mbërthyer sëprapthi këtë mendeshë në derë). Ai ecte taksës (së prapthi). (S.Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1964). Talkím|ë, -a f.Rit fetar, qëkryhet në çastin kur mbulohet i vdekuri (mysliman). Mbasi ikin gjithë ata që kanë marrë pjesë në varrim, hoxha i këndon talkimën të vdekurit. Të këndoftëhoxha talkimën! (mallkim). (AgimXherri, Zdrajsh, 1964).

Taminá, -ja f. Hamendje, diçkae marrë me mend përafërsisht.

Unë me tamina them që ata janë njëlloj me moshë. Pa bëje tamina sa larg mund të ishin nga njëri- tjetri. Taminaja nuk është gjithnjë e saktë. (H. Leka, Bërzeshtë, 1965). Tamtákërr ndajf.Si mos më keq,në ditë të hallit, në gjendje të vajtueshme. Ai iku dhe e la shtëpinëtamtákërr (e la shtëpinë si mos mëkeq, në ditë të hallit nga ana ekonomike). E bëri qesentamtakërr (i prishi të gjitha paratë,e la qesen bosh fare) . Shprehja përdoret më tepër për të vënë në dukje gjendjen e keqe nga ana ekonomike. E kishte shtëpinëtamktakërr (e kishte shtëpinëbosh fare). (Ferit Fixha, Zdrajsh – Çermenikë, 1964).

Tandríkull, -i m. sh. – ë. Djall, i paudhë, shejtan; fjala përdoret gjithnjë në inat e sipër për të vënë në dukje cilësi të këqija të një personi. Hajt, thefsh qafëntandrikull. Ah të marrtë tandrikulli të marrtë! Largohuni prej këndej mor tandrikullë . (Lume Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1964).

Tantaná, -ja f.sh. -ra. Përgatitje të tepërta dhe me plot shpenzime të mëdha për një ceremoni familjare si dasmë, festa të ndryshme etj., të cilat bëhen me qëllim formal, për emër e për bujë. E mor edhe ti, mjaft me këtotantanara, se u doli boja. (N. Leka, Bërzeshtë, maj 1970).

Tapinósur (i, e) mb. Shumë isjellshëm dhe i edukuar, që ka turp, që i skuqet faqja (përdoret më shumë për vajzat). Çupat e sajjanë shumë të tapinosura. (N. Leka,Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Taráks, -i, -ur jokal. Pushon sërëni shiu, era, breshëri e dëbora.

Hidhe grurin shpejt se po taraksi era na mbetet pa hedhur. Kur s’po taraks ky shi, që na mbyti fare. (N. Leka,Bërzeshtë, 1965). Sa kishtetaraksur dëbora, kishin filluar të dilnin lepujt. (H. Leka, Bërzeshtë,1965).

Tarbjét, -i m. Disiplinë, edukatë. Ky është njeri pa tarbjet (ky ështënjeri pa edukatë, pa disiplinë). Djalit jepi tarbjetin që në vogëli se ndryshe do ta ketë keq kur të rritet. (N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1964).

Tartár qeshë, tartár s’u bëshë .fraz. Thuhet për dikë që ka mbetur ashtu siç ka qenë në fillim, d.m.th. mendimet dhe bota e tij e brendshme, kërkesat shpirtërore nuk kanë ndryshuar, ndonëse ka jetuar për një kohë të gjatë në një ambient tjetër. Shprehjen e kam shënuar tekstualisht siç e kam dëgjuar, por kuptimi më konkret i saj është: “Qeshë në Tartarí (në vendin e tartarëve) dhe sado që jetova për shumë kohë, nuk mora asgjë nga jeta dhe zakonet e atjeshme. Ngaqë e njoh relativisht mirë leksikun dhe pasurinë frazeologjike të krahinës, përdorur në format nga më të ndryshmet në bisedat e lira gojore, shënoj se me të njëjtin kuptim përdoret edhe shprehja tjetër (edhe kjo mjaft e vjetër, me sa e kuptoj nga pjesët e saj përbërëse): Në Qabé qeshë dhehaxhí s’u bëshë! Në bisedapërdoret si njëra ashtu edhe tjetra shprehje. Pse thonë mor bir:Tartar qeshë, tartar s’u bëshë; edhe asaj ashtu i doli. (N. Leka,Bërzeshtë, maj 1970). Njëlloj mund të përdoret edhe shprehja: Qeshë në Qabé.

Tas, -i m.

Tas pus. fraz. Në gjendje të tillëqë s’ta merr mendja, duke i nxjerrë fundin, duke i mbaruar të gjitha. Ç’gjeti në sofër i bëri taspus (i hëngri të gjitha, bëri sideshi vetë)dhe mori nusen e iku. (Nga një përrallë, Ç. Leka, 1972). Tash, -i m. Qengji në moshën 2-3 muajshe. Táshi ka filluar të hajëbar. Me këtë emër edhe ndilletqengji. Tash-tash -tash. (Refik Leka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Taúz, -i m.sh. -ë. Njeri i trashënga mendja e trupi, kokëfortë dhe i vrazhdë në bisedë, ose, si përdoret më qartë këtu, noprán. Edhe paraqitja fizike e personit është deri diku e shëmtuar. Bëjsi të thonë, o tauz, mjaft me atë kokë si të mushkës. (M. Blloshmi,Bërzeshtë, mars 1970, shtator 1970).

Tedaríq, -a, -ur kal. Rregulloj siduhet shtëpinë përbrenda, një dhomë, a një pjesë të saj. Tedariqeca minderin e dhomës. E kishte tedariqur shtëpinë kur vajta unë. (N.Leka, Bërzeshtë, 1965).

Telís, -i m.sh. – e. Vend i rrethuarme dërrasa në katin e sipërm të shtëpisë, në formë ballkoni të gjatë, me nga një dritare të vogël. Zakonisht quhet kështu rrugina a korridori i ngushtë që ndodhet para hyrjes në çardak (shih këtë fjalë) . Del m’ telist dhe shih pale povjen baba!? Ishte prishë telisi. (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Teneshír, -i m. sh.-ë. Vend irrethuar me dërrasa, i ngritur rreth 1 m, ku lahen të vdekurit e një shtëpie. Të vdekurin e ngritënnga teneshiri. Të vufsha (vënça) në teneshir. (Nazif Shera, Funarës -Çermenikë, 1963).

Tép|e, – ja f.Pjesa e sipërme ekokës së njeriut. Po më luan tepjae kokës (jam në gjendje të keqe,në hall të madh; kam një nevojë mjaft të ngutshme që kërkon zgjidhje). (Çiko Leka – Bërzeshtë, 1964).

Tépk|ë, -a f. Mjet metalik që përdoret për të gdhendur dru a dërrasa dhe për të bërë figura (ornamente), si në dollapqorrë, rafte etj. Tepkën time e kam humbëpara dy muajsh. (Përdoret nëfshatin Lunik; dëgjuar nga Refik Luka, Funarës, 1963).

Teptís, -a, -ur jokal. Humb në njëvend pa lënë gjurmë, zhduket nga sytë, pa ditur drejtimin; zakonisht përdoret për kafshët, por thuhet edhe për njerëzit. Lopët teptisën qysh në mëngjes dhe s’u dihet traga fare (rruga që kanëmarrë). Fëmijët teptisën pasluleshtrydheve. Teptíse fare tani (humbe në mendime). (Çiko Leka, Bërzeshtë, 1965).

Ters i Pojánit. fraz. Njeri që ndjell gjithmonë keq. Shprehja ka mjaft kohë që përdoret dhe me sa kuptohet, e siç e tregojnë bashkëbiseduesit, e ka origjinën nga jugu. Tersi i Pojanit (fshat i Korçës) nuk besonte se do të përfundonte mirë asnjë punë. Bashkëfshatarët i thoshin që të mos fliste keq, se do t’i jepnin grurë kur të korrej. Ndërsa tersi vazhdonte me të tijën: – Po sikurtë mos bëhet gruri sivjet, si do t’i bëhet hallit? E kështu mbeti derinë ditët e sotme në përdorim shprehja e mësipërme. Mor po, timos e bëj më keq se térsi i Pojanit, merr vesh kur të thonë, je njeri apo ç’je? (H. L., maj 1970).

Tersné ndajf. Së prapthi, me kuptim të kundërt. Ti e kupton tersne këtë fjalë. E ke filluar tersne punën. (Halit Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1963).

Tét|ë, -a f.

Tétë me dy. fraz. Në një gjendjetë vështirë, pisk, të dyja këmbët në një këpucë. Ama ta mblodhihesapin, tetë me dy, e more vesh apo jo? (T. Skura, Pishkash, qershor1970). U hëngrën gjithë natën, por më në fund ia bëri tetë me dy, s’kishte ku të shkonte më . (F. Leka, 1972).Tezék, -u m. sh. -ë. Kështu quhetplisi me dhé e bar të njomë kur del nga një lëndinë ose tokë djerrë me shumë rrënjë të holla. Kur një arë e papunuar ndonjëherë çilet si tokë buke për herë të parë, mbetet e pacopëtuar dhe si e tillë paraqet vështirësi për ta punuar, sidomos edhe kur prashitet, sepse duke lëvizur tezekët me anën e shatës, i lëvizin rrënjët misrit dhe si pasojë, ai zverdhet dhe nuk zhvillohet mirë. Dy vjet ka që upunua dhe hala nuk i ka humbur tezeku kësaj are. (R. Kuka, qershor1970).

Tërhaná, -i m. Trahana.

Tërhaná, tërhaná, gjer te dera nuk të mba. fraz. Shprehja e kaorigjinën qysh prej kohës kur përdorej si gjellë kryesore për fshatarësinë (pjesërisht edhe për qytetin) tërhanaja (toskërisht tërháni). Kjo lloj háje e përgatitur me miell gruri e qumësht ose kos (Korça e përgatit me grurë të bluar ashpër), zakonisht përdoret për mëngjes dhe shërben kryesisht për stinën e dimrit. Por në të vërtetë nuk të mban shumë. Më hahet bukë ore, se tërhán kam ngrënë për mëngjes dhe si i thonë tërhana, tërhana, gjer te dera nuk të mba. (H. Leka, Bërzeshtë, shkurt 1970).

Tikëmëtíkë ndajf. Buzë më buzë, rrafsh (për një enë të mbushur plot e përplot me një lëndë zakonisht të lëngshme, por edhe të ngurtë. Unë desha të kalojnëpër Shkumi (lumi Shkumbin) dhe m’u mbushën çizmet tikëmëtikë me ujë. E kishte mbushur torbën tikëmëtikë me kállëz. (Xh. Zharri,maj 1970; Sh. Vërçani, Pishkash, maj 1970).

Tikúsh, -i m. sh. -ë.Ushqim igatuar me vezë, qumësht, miell gruri dhe këmbë të ziera lope a kau, të cilat janë të thara prej një kohe të gjatë. Ky lloj ushqimi i gatuar dhe i pjekur në këtë mënyrë në një tepsi, bëhet vetëm në ditën e Nevruzit (Vangjelizmoit), që bie më 25 mars. Për Nevruz të gjithë bënimtikush, po të kishin këmbë. (N.Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Tinár, -i m. sh. -e. Enë e madheprej druri në formë cilindrike, zakonisht e ndërtuar nga një dru i trashë i gërryer përbrenda, ose edhe me dërrasa bredhi të çara posaçërisht për këtë punë, që përdoret për mbajtjen e gjizës ose të turshive. E mbushi tinarinplot me domate t’ regjme. Marsi i boshatis tinarët. (Zdrajsh -Çermenikë, 1963).

Tomashík, -u m. Ndjenjë elindur shpejt e shpejt në një rrethanë të vështirë; frikë e lindur papritur, trishtim; thuhet edhe për ndjenjë të zymtë shpirtërore, mërzitje e madhe nga vetmia, errësira etj., e cila kombinohet shpejt me frikën, pjellë e fantazisë. Dikush ndodhet për një kohë të gjatë vetëm në mbrëmje në një dhomë, ku dritë dhe njerëz përreth s’ka. Në fillim lind një mërzitje që shtohet vazhdimisht, pastaj si frikë nga mendime të kota. Zakonisht e ndjejnë fëmijët 12-13 vjeç. (H. Leka, Zdrajsh, 1965).

Tópç|e, -ja f. sh. -e. Gur i vogël irrumbullakët; sferë e vogël çeliku, gazóz, detkë me anën e të cilit luajnë me arra. Topçja ranë túpull, u dogje! (Agron Leka,Bërzeshtë, 1965).

Trásj|e, -a f.

Me shkop e me trásje.fraz.Medurim të madh e me këmbëngulje deri në arritjen e plotë të një qëllimi, duke kaluar çdo pengesë që mund të dalë herë pas here. Me shkop e me trasje ai nuk u kthye, derisa iu fut mbretit në pallat dhe i mori të bijën për grua. (Nga njëpërrallë, H. Leka).

Trashaník, -u m. (Përdoret vetëm në njëjës, por nga ana kuptimore ka numër të përzier). Qumësht i fermentuar në formën e kosit, por më i ëmbël se ky. Trashaniku tundet në mëti (fti, Bërzeshtë) dhe bëhet dhallë, që është i ëmbël. Qumështi kthehet në trashanik duke e vendosur enën në një vend të ngrohtë. Thuhet: Erdhi trashaníku, d.m.th. qumështi u bë trashaník. Tundet rashaníkun. O vëlla Sadik/ u bë qumështi trashaník/ O motër, Sadikóre/ nuk tundet ftíri pa punëtore.(L. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Trashaník, -u m. Qumësht i trashur me dhallë të ëmbël. Kjo dhallë është e ëmbël.

O vëlla Sadik, t’u bë qumështi trashaník. fraz.I shkon afati njëpune që nuk pret; del tjetër për tjetër një gjë nga ç’e pandehim etj. (Halit Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Trísk|ë, -a f. sh. -a. Zog i vogëlnga rendi i harabelave me kokë të zezë me ngjyrë të blertë nga kurrizi dhe të verdhë nga barku (Párus coeruleus); zog që hyn lehtazi në batinë (grackë, pilë). Cilinickë (Qukës), çingërr (Gurakuq), cinkë-a. Triska ashtzog budallá. (Naim Allushi,Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Trumz|ón, -ói, -úar jokal.Vjenligështi në trup nga të pangrënët a ushqimi i keq. Më trumzoi gjithëditën sot (më erdhi ligështi, mëpërzihej). (F. Fixha, Zdrajsh, 1965).

Tuçíl|ë, -a f. sh. -a. Pllakë prejdruri e rrumbullakët dhe me vrima, që ka në mes një bosht deri 1,5 m. Përdoret për të tundur qumështin a kosin në mëti. (punëtóreja, Bërzéshtë).

Mate tuçilën me grykën e mëtinit. Përdoret edhe me kuptim figurativ: përshtatet çdo gjë ashtu si duhet. (Refik Luka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Túm|e -ja f. Vend i sheshtë, nëmajën e një bregu të lartë, rrethuar me drurë të ndryshëm.

Barinjtë po hanin drekë mu në majën e túmes (në mes të sheshit tëvogël, në majën e bregut). Prejkëtu e deri tek túmja mban ½ orë. (Selajdin Leka, Bërzeshtë, 1964). Túnd|ë1, -a f.Sasia e gjalpit qëdel nga një e tundur e kosit a trashanikut nga ftiri; afërsisht 0,250 kg. I kam hedhur lakrorit afërnjë tundë gjalpë. Kam mbledhur nja 6-7 tunda gjalpë deri tani. (Ç. Leka,Bërzeshtë, 1963).

Túnd|ë2, -a f. Vend me ujë qërrëshqet, shkëputet vazhdimisht. Mos i fut bagëtitë ngatunda. (H. Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1963).

Të hëngsha hallvën. Mallkim. Vdeksh. (Nga Ç. Leka, 1963). Tún|ë -a f. Pjesa e prapme metalike e sqeparit ku futet bishti. Me anën e tunës goditen gozhdë a çdo gjë tjetër që duhet mbërthyer. Do t’i rregulloj tunënsqeparit se nuk e mban shtrënguar bishtin. (Selim Topi, Zdrajsh, 1965).

Túpull|ë, -a f. Vendi në formë trekëndëshi brinjënjëshëm, me brinjë jo më shumë se 15-20 cm, ku vendosen arra (në tre këndet) kur luajnë fëmijët ditën e verës (më 14 mars). Duhet të jenë jo më pak se tre veta dhe jo më shumë se 10. Larg tupullës, rreth 2,5 m, bëhet një vizë në tokë me shkop (edhe tupulla po kështu bëhet). Lojtarët kanë secili nga një topçe (kaqól, Elbasan) dhe nga tupulla e hedhin drejt vijës. Ai që ka topçen më afër vijës ose në vijë, ka të drejtë të gjuajë i pari me tupull (xhéle, Elbasan) në grumbullin e arrave. Sa arra të nxjerrë nga tupulla, i ka të fituara. Kështu vazhdohet loja deri sa nxirren arrat të gjitha, ose lojtarët digjen (duke goditur topçen e tjetrit me topçen tënde); pastaj lojtarët duhet të vënë përsëri nga një kokërr arrë. (Agron Leka, Bërzeshtë, 1965).

Tym, -i m.

Më shkon tym për krye. fraz. Më del tym nga koka, më ka rënë një hall i madh, që nuk di nga t’ia mbaj, jam në gjendje shpirtërore mjaft të rëndë, i mërzitur shumë nga një telash i madh. Mos më plas shpirtin se ekam tym për krye, ashtu bëfsh hajër.(T. Skura, maj 1970). Mua po mëshkon tym për krye, kurse ti as që e çan kokën fare, ishalla pëlcet thua me vete. (R. Kuka, 1972). Tými të shkojë drejt, pa oxhaku le të jetë i shtrembët.fraz. Përdoret për të treguar senë zhvillimin e një veprimi, rëndësi të dorës së parë ka rezultati dhe jo paraqitja e jashtme e mjeteve me të cilat kryhet ajo punë apo ai veprim. Shprehja është mjaft e vjetër në përdorim dhe origjinën e ka nga një përgjigje e zgjuar e bijës së një plaku të varfër në vite të shkuara, dhënë disa personave që ishin si mysafirë në atë shtëpi, me kuptim figurativ. (Theksoj se në zonën e Dervenit, lugina e lumit Shkumbin, ka qenë përdorur shumë të folurit e figurshëm me mjete të ndryshme stilistikore e fabula të ndryshme, për qëllime të caktuara shoqërore). Mos u bëj merak ti,tymi të shkojë drejt, pa oxhaku le të jetë i shtrembër. (Xh. Zharri,Bërzeshtë, qershor 1970).

Tyrylýç, -i m. sh. -ë. Bori e vogëlqë bëjnë fëmijët në pranverë nga lëkura e arrës ose e shelgut (në formë konike) me gjatësi 15- 20 cm. Na pre një bisk arre të drejtë sedo të bëj një tyrylyç. Tyrylyç ithuhet edhe një fëmije apo të rrituri për “budalla, kokëbosh, pa mend”. (S. Leka, Bërzeshtë, 1964).

Thá|het pës. – (u), -rë

Që kur polla, m’u tha zorra. fraz. Thuhet për të treguar senëna, duke dashur më shumë se çdo gjë fëmijën e që ai të zhvillohet fizikisht, heq nga goja e saj dhe i jep të hajë fëmijës çdo gjë që mund t’i ndodhet. Edhe njëkokërr rrushi nuk e fute në gojë, por ia jep sat bije; qëkur polla, m’u tha zorra. (N. Leka, Bërzeshtë,shtator 1970).

Thán|ë, -a f.

Të rinjtë hanë thánat, pleqve u mpihen dhëmbët. fraz. Dikush bën një veprim dosido, kurse një tjetër shqetësohet pa nevojë, bën komente kot së koti për punë që nuk i takojnë. Ç’kanëata me vajzën? U, pika që s’u bie. Të rinjtë hanë thanat, pleqve u mpihen dhëmbët. (N. Leka, 1972).

Thát|ë (i, e) mb.

E ka krypën e thatë. fraz. Përdoret kur duhet të vëmë në dukje se dikush e ka punën në rregull dhe është i siguruar me ndonjë farë mënyre për mbarëvajtjen në atë punë. Qanhallin e kalorësit se i varen këmbët, mos ki merak se e ka krypën e thatë ai. (Riza Çela, 68 vj., Vehçan, janar 1970).

Thikë në mëlçi. fraz. Një fjalëshumë e rëndë, që na lëndon së tepërmi shpirtërisht. Mos më fol për atë se më fut thikë në mëlçi, shpirti i përvëluar nuk duron. (T. Leka,Bërzeshtë, mars 1970).

Thikë më thikë. fraz. Në një gjendje mjaft të ashpërsuar e të acaruar (kur zihen dy veta). Ata e çuan thikë me thikë dhe nuk flasin akoma. (T. Skura, Pishkash, qershor 1970).

Thinja prej gjaku. fraz. Thuhet për dikë që tregon një durim të jashtëzakonshëm për një punë të caktuar. E mor dhe ti, se na nxorethinja prej gjaku. (T. Skura, qershor, 1970).

Thírrës, -i m. Personi që fton dhe lajmëron farefisin a miqtë e atij që bën dasmë në shtëpi. Erdhi thirrësidhe na ftoi me derë mrapa na ftoi tëgjithëve, të mëdhenj e të vegjël. (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Thúa, thói m.

Bie më thúa. fraz. Kjo shprehjepërdoret kur kali në ecje e sipër pengohet duke mos e vendosur plotësisht thundrën e si pasojë përgjunjet dhe bën që shpeshherë ai të rrëzohet. Kjo shprehje përdoret edhe për njerëzit në rastet kur pengohen në ecje, por gjithmonë me kuptim ironik. Shumë i mirë aikalë në bojë (në trup), por nuk më pëlqen se bie më thúa. Yh, si ecën ky, gjithnjë bie më thúa. (ShevqetVërçani, Pishkash, 26 gusht 1970).

Újë, -i m.

Merr újë. fraz. Thuhet për kaunkur pi shumë ujë, sapo është lëshuar nga parmenda pas një lodhjeje të gjatë. Si pasojë, kau fryhet nga barku, nën lëkurë, vjen duke u dobësuar dhe nuk është më në gjendje pune. Po të lërosh me të, ai bie poshtë dhe shkumëzon nga goja. Për ta shëruar i vihet bar (kështu quhet veprimi kur i vënë rrënjët e kukurákes (shih materialet e mëparshme dërguar nga Çermenika) në lëkurën e shpuar e pastaj të lidhur me barin; pasi i vihet bari, kau nuk duhet të lërojë më, sepse ka rrezik të marrë ujë përsëri. Zakonisht, një veprim i tillë bëhet mbasi mbarojnë të mbjellat e pranverës dhe qetë nisen për në kullotat verore të malit. Sorraku ka marrëujë, prandaj, para se t’i nisim qetë në mal, t’i vëmë bar! (Shaban Alla,Bërzeshtë, maj 1970). Shprehja përdoret edhe me kuptim ironik kur duam të tallemi me ndonjë që është shumë i lodhur nga puna: Më duket se ke marrë ujë, kenja dy-tri ditë! Idem.

Të dhënça újë me lesh.fraz.Tëpafsha të sëmurë rëndë! Në të kaluarën, kur shëndeti i popullit ishte në dorën e njerëzve prapanikë dhe të mbuluar nga mjegulla e besëtytnive, ndonjë të sëmuri rëndë që nuk ishte në gjendje të pinte as ujë, të afërmit ia njomnin buzën me pak lesh të lagur dhe në disa raste i pikonin në gojë disa pika ujë, ashtu siç fillon peri i rakisë, kur del pika e parë nga kazani gjatë zierjes. Prej këtej ka mbetur edhe shprehja e mësipërme. Po pse nukia jep mor, të dhënça ujë me lesh, sa herë do të të them. (H. Grepi,Bërzeshtë, mars 1970).

Ujk, -u m.

Lëkura e újkut. fraz. Përdoret për të treguar se dikush kërkon të na “frikësojë” me fjalë e shprehje të tilla që ne të mos jemi në gjendje t’u përgjigjemi, qoftë se nuk dimë, qoftë për ndonjë arsye tjetër që na detyron të heshtim. Tregohet se fshatarët vranë njëherë një ujk dhe lëkurën ia mbushën me kashtë e ia vendosën në mes të një sheshi, ku ai dukej si i gjallë. Pastaj ata lëshuan qentë. Shumë prej tyre u sulën, por nuk i shkuan ujkut që të kacafyten me të! Vetëm një që ishte trim i vërtetë iu hodh dhe e kapi nga fyti ujkun, por e kuptoi shpejt se me kë kish të bënte. Kështu, lëkura e ujkut (vetëm lëkura) arriti që ta trembë dhe të tregojë në të njëjtën kohë se kush ishte trim dhe kush hiqej si i tillë. Mos kërko të më trembësh, se nuk tremb më njeri lëkura e ujkut si qentë dikur! (Adem Lluco, 49 vj., Trebinjë, Pogradec, shkurt 1970, marrë në Bërzeshtë në një bashkëbisedim).

Si újku në ditë të kiametit. fraz. Shprehja lidhet me tregiminfetar për ditën e kiametit, kur do të përmbytet bota dhe do të zhduken të gjithë mahlúkët (qeniet e gjalla që jetojnë mbi sipërfaqen e tokës), me përjashtim të ujkut, të cilit nga një erë shumë e fortë që do të fryjë dhe nga përmbytjet, do t’i rripet lëkura e do t’i mblidhet top te koka! Kur ujku ta shohë veten në këtë gjendje, ai do të çuditet me forcën e tij të pamposhtur dhe do të flasë me vete (këtë e thoshin hoxhallarët, jo si fabul të La Fontenit apo të Çajupit, por si diçka plotësisht të vërtetë): “Ta dija se sa i fortë isha, nuk do të lija gjë të gjallë më këmbë”. Por kjo shprehje është përdorur dhe përdoret edhe për të treguar gjendjen tepër të vështirë, si fizike ashtu edhe morale të një personi, të krijuar përkohësisht nga rrethana të veçanta. Në këtë shprehje ndihet edhe një grimë humori, sidomos kur bashkëbiseduesi, për arsye të ndryshme, kërkon ta hiperbolizojë gjendjen e tij. Si eke hallin, o Murat? – E, ç’më pyet or vëlla, si ujku në ditë të kiametit, s’ka ku të shkojë má! (Murat Skura, 20vj., Pishkash, shtator 1970). Ndodhinë mbi prejardhjen e shprehjes ma ka treguar më saktë Adem Leka, 70 vj., me banim në Tiranë, duke më sqaruar edhe mbi përralla të tjera të këtij kallëpi, që hoxhallarët tregonin dikur me váset e tyre. Por shprehja përdoret tekstualisht edhe nga shumë persona. (Më tepër e kam ndeshur në të folurën e fshatit Pishkash, me kuptimin që tregova më lart).

Ia var újkut mëlçitë në qafë dhe i thotë: mos i ha! fraz.I krijondikujt kushtet e përshtatshme për të të bërë një dëm a shpërdorim dhe pastaj i kërkon llogari pse e bëri. Largohu prej atij,se ai ia var ujkut mëlçitë në qafë dhe i thotë: Mos i ha! (Rexhep Bragjeçi,Zdrajsh, 1965).

Ukubét, -i m. sh. -e. Vuajtje emadhe, stërmundim, lodhje e madhe fizike dhe dëshpërim i gjatë, që dalin gjatë jetës. Kemi hequr ukubetin e zi me atë nënë, se ka qenë shumë sëmurë . E punova arën, po qe bërë gur (qe tharë shumë), hoqa njëmijë ukubete. (L. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Úlëz, -a m. Druri që shërben përtë ngritur ose ulur gurin e mullirit, në kohën kur guri “kalitet”. Merre ulëzën që të lëvizim gurin. Ulëz quhet edhe një llojbime (dru) shumëvjeçare me fletë të gjera si të rrapit. (Nazif Shera, Funarës – Çermenikë, 1963).

Ulurí, -a f. Grup i madh njerëzish me përbërje të ndryshme (burra, gra, fëmijë), që marrin pjesë në një ngjarje, si festë, dasmë a diçka tjetër me karakter shoqëror. Kush e gjen taniatë në mes të asaj ulurie? Nga vajti gjith’ ajo uluri? (Petrit Fixha, Zdrajsh, 1964).

Ullúk, -u m. sh. -ë. Vija e tjegullave të vëna së prapthi, në të cilën mblidhet uji i shiut në çati. Asht thýe nji ulluk, prandaj bieçika (pikon). (R. Luka, Funarës- Çermenikë, 1963).

Ungár, -i m. sh. -ë. Një lloj veglemuzikore që përdorej në kohët e mëparshme, me 7 tela, e ngjashme me kitarën.

Bjeri ungárit me shtatë tela.fraz. Kjo shprehje thuhet kurdikush ka pësuar një farë humbjeje “për mend”, për pakujdesi dhe këtë gabim nuk mund ta rregullojë më, i thonë: Tani bjeri ungarit me shtatë tela,d.m.th. kaloje kohën duke pritur të rregullohet vetë puna. (Halit Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Unj, -a, -ur kal. Ul.

Unj Xhaferr. fraz. Përdoret meironi për të treguar se dikush e ka zmadhuar së tepërmi atë që tregon (shih shprehjen dyzét lepuj n’Lobonik – nga dyzet që thanë fillim, kur tjetri i thoshte unjXhaférr, d.m.th. zbrite pak numrin, arriti sa të thotë: – Vështbëri, por gjë s’pashë). Aq’ thua ti! Unj Xhaférr, unj Xhaferr. (F. Leka, Bërzeshtë, prill 1970).

Úr|ë, -a f.

Úrë e zezë. fraz. Në gjendje shumë të dëshpëruar, tepër i mërzitur, deri në pikëllim (i zi si ura e zjarrit). Bobo, të vinte keq tashihje; ishte bërë urë e zezë dhe e mbante kokën varur. (A. Leka). Veç ta shihje, ishte bërë urë e zezë, të vinte keq. (L. Leka, Bërzeshtë, qershor1970).

Një herë shkon lepuri n’ úrët.fraz. Veprim që ndodh shumërrallë, të cilin ne e pohojmë për të vënë në dukje se s’mund të ndodhë më si dikur. Ëhë, nukbëhet më ajo që thua ti; një herë shkon lepuri n’ urët. (thuhet p.sh. kurdikush ka zënë njëherë një dhelpër që ka hyrë në kotec dhe mendon se do zërë përsëri ndonjë tjetër – G. Leka).

Uróv, -i m.

Kur të shijë Ajdini uróvin. fraz. Përdoret për të treguar se një punë a një veprim ka gjasa të mos kryhet dhe më kot na mban shpresa. E di që m’i ke ato pare,por do të m’i japësh kur të shijë Ajdini urovin. (Shahin Muça, 48 vj.,Gurrë, maj 1970). Me po këtë kuptim përdoret edhe shprehja:

Kur të vijë Beqiri prej Shkodre. Úrtë ndajf.

Urt’ e butë e tiganin plot.fraz. Thuhet për dikë që pa zhurmë e bujë e arrin qëllimin, e mban mirë me të gjithë dhe i realizon ato që do. Hap sytë, siç e di vetë,urt’ e butë e tiganin plot, mos na fëlliq. (H. Leka).

Úsku pasth. Plaç! Kur dikush fletgjithnjë me zë të lartë dhe bëhet i padurueshëm për të tjerët, ndonjë i thërret me inat: usku, d.m.th. pusho. Usku, mor tandrikull. (Fiqiri Leka, Bërzeshtë, 1964).

Uturím|ë, -a f.Zhurma që bënshiu (rrebeshi) para se të bjerë në tokë (3 -4 minuta para) . Kur shiu bie me rrëmbim dhe përrenjtë ngrihen menjëherë. Eniva (ndjeva) uturimën e shiut dhe me nji her’ u futa m’ shpellët.(Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Vád|e, -ja f. Nënvleftësim,mospërfillje, të lënët mbas dore të një çështjeje që duhet zgjidhur. Mos i ven váde punësasnjëherë (mos e nënvleftëso, mose lër pas dore punën). Pse ja venvaden punës? (Ferit Fixha, Zdrajsh, 1964).

Var fol.-a, -ur.

As të var, as të lëshon. fraz. Thuhet për dikë që nuk i jep rrugë një pune, po qëndron i pavendosur, as andej, as këtej. Ai nuk të mbaron punë, ja ku po ta them unë, as të var as të lëshon, vetëm fjalë ka ai. (Xh. Zharri).

Var e lësho. fraz. Duke e kaluar kohën vetëm me një muhabet nga mania për të theksuar anën e keqe të një çështjeje që nuk paraqet aq interes; sa e lënë bisedën e fillojnë prapë. Ata ashtue kanë me të tërë, var e lësho, veç mos e dëgjofshin një gjë. (N. L.)

Varen bolet e dashit, por nuk bien.fraz.Duket sikur një punëdo të kryhet shpejt, por në të vërtetë nuk ndodh ashtu. Duke shkulur një gur të madh në një kanal dëgjova shprehjen e mësipërme, sepse guri dukej sikur do të shkulej lehtë, meqë lëvizte, por punëtorëve iu desh më se gjysmë orë që ta shkulnin. Shprehja e ka burimin nga një tregim i shkurtër: Dhelpra dikur ndiqte dashin se i dukej sikur do t’i binin bolet që i vareshin; ato nuk i ranë dhe fshatarët e kapën të gjallë atë. Lëri ato ti, se varenedhe bolet e dashit, por nuk bien. (T.Skuraj, maj 1970).

Várdh|ë, -a f. sh. -a. Rruaza të shkuara në fije që i varin gratë në vesh; mjet stolie. Vardhat ikishte të gjata mjaft. (Fjala përdoret në fshatin Letëm të Librazhdit; dëgjuar nga R. Luka, Funarës – Çermenikë, 1963).

Varr, -i m.

Várri veç, shtëpia veç. fraz.Çdoe mirë duhet ndarë nga e keqja dhe të humbasësh të mirën për të keqen, është një gjë që nuk duhet të ndodhë kurrë te njerëzit. E moj motër, pikë e vrerjemi, por fundja varri veç, shtëpia veç, s’ke ç’i bën; njeriu do të jetojë. (L. Leka).

Vdékur, -i (i) m.

Nxjerr të vdékurin nga varri. fraz. Trazon, ngacmon jashtëmasës; fut duart në çdo gjë; çdo gjë të shtëpisë e lëviz nga vendi, çrregullues, i prapë. Ky fëmijënxjerr të vdekurin nga varri (trazonjashtë masës). (N. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Végjëz ndajf. Mënyra e tëlidhurit të një peri a gjalmi për ta zgjidhur lehtë. Në Bërzeshtë thuhet shklékë. E pata lidh végjëz, prandaj m’u zgjidh opénga në rrugë.(H. Allushi, Zdrajsh, 1965). Vér|e, – ja f.Besim që dikush kakrijuar te një tjetër dhe anasjelltas, në marrëdhënie ekonomike; kur dy a më shumë persona kanë një besim të tillë dhe marrin e japin te njëri-tjetri, duke mos paguar aty për aty, por më vonë, duke paguar ose kompensuar me materiale të ndryshme. Ne kemi pasur vere prejkohësh me atë familje. Ata e prishën veren për një gjë fare të vogël. (N.L., Bërzeshtë, 1965).

Ves, -i m. euf. Gjarpër.

E zû vési. fraz. E pickoi gjarprilopën a bagëtinë. (Ferit Sinani, Zdrajsh, 1963).

Vesh, -i m.

Ka shkuar nëpër véshat e gjëlpërës. fraz.Ka kaluar njënumër të madh vështirësish e pengesash; është rrahur me valët e jetës për një kohë të gjatë. Atijnuk ia hedh dot se ka shkuar nëpër veshat e gjëlpërës (ka shkuar nëvrimë të gjilpërës). (N. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Vetím|ë, -a f. (vetëtimë ) T’i bëj sytë vetëtímë. fraz.Të heq njëshuplakë të fortë syve sa të të lëshojnë xixa. Do të rrish mirë ti,se të jap nja dy të forta që të të bëjnë sytë vetimë. (F. Leka).

Véz|ë, -a f.

Një vézë me dy të verdha. fraz. Një gjë shumë e rrallë, gati e pamundur. Kur dikush flet rreth një ngjarjeje të caktuar, por që nuk ka fakte të gjalla për vërtetësinë e saj dhe mundohet të na bindë sikur ka ndodhur ashtu siç tregon ai, ne, duke qenë të bindur në të kundërtën, themi: Kjo që thua ti është një vezëme dy të verdha, d.m.th. një gjëqë nuk ndodh shpesh, prandaj nuk besohet lehtë (ashtu siç është e rrallë që veza të jetë me dy të verdha). (N. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Vezëzóg, – u m. Një lloj rrushi ibardhë me kokrra në formë veze zogu dhe shumë i ëmbël; lëkurën e ka të hollë, pa fara. (N. Leka, Bërzeshtë, 1963).

Vëlla, -i m.

Si vëllai me të vëllanë. fraz. Çdo njeri, kur bën ndarjen e një gjëje, duhet të tregohet shumë i sinqertë dhe sa më i drejtë, ashtu siç ndajnë diçka midis tyre dy vëllezër, të cilët nuk duan t’i bëjnë hile njëri-tjetrit. Sa herë që duam të theksojmë se duhet bërë një ndarje e drejtë, përdoret shprehja e mësipërme. Unë po talë ty për ta ndarë, por ama ta dish: si vëllai me të vëllanë. (T. Skura, Pishkash, maj 1970).

Vëng, – u m. Parandjenjë. Sot kam një vëng të mirë. Mos hiq vëng të keq. S’më hiqet mendja prej vëngut të djeshëm. (N. Leka, Bërzeshtë, 1963).

Vërangjél ndajf. Poshtë e lart, andej-këndej, ecejake. Ai shkoivërangjel tërë ditën dhe s’mbaroi punë. (N. Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1963).

Vërdól, -i m. sh.-ë. Një lloj dushku që rritet i drejtë, me lëkurë të zezë dhe me të çara të imëta, me fletë të vogla e të dhëmbëzuara (qarr i égër, Quercus cerris). Vërdolin e hanë fort gjatë në dimër. (Nazif Shera,Funarës – Çermenikë, 1963).

Vështík, -u m.sh. -e. Gjurma qëlë purteka në kurrizin e kaut, kur i bien për të ecur; çdo lloj gjurme e zgjatur, si gjurma që lë një dru i tërhequr nëpër dëborë etj., quhet vështik. Kështu quhet edhe vija e bardhë që lënë pas aeroplanët reaktivë në fluturimet e tyre. E sheh, at’ vështíkun ebardhë, më ngjau se po fluturon nji aeropllán. (Sabrie Poçi, Karkavec, qershor 1970). – (Këtu është dhënë një figurë, prandaj i ka këto sqarime) Vig, -u m.Druri i kthyer iparmendës që lidh dorezën me zgjedhën e saj. Vigu i parmendës duhet i drejtë. Sinonime: kun-i, Qukës; anësoret, anësoreja, Zdrajsh; vesha Qukës; sqapthi, Qukës; kuj-i, Zdrajsh – Çermenikë. Sot kam dhen (gdhendur) nji vig të mirë. (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Vítër, -a f. vet. sh. Të holla qëshpërndaheshin më parë te të vobektit për shpirtin e të vdekurve, zakonisht në raste festash fetare. Kjo fjalë tani përdoret më tepër për krahasim. Ç’mi jep këta lekë si pare vítërash (d.m.th. pak nga pak, jo njëherësh). Ai s’la vítër pambledhur nëpër fshat. (Ndonësenuk përdoret shumë, kjo fjalë njihet në gjithë rrethin e Librazhdit). (I. Haskurti, Zdrajsh, 1965).

Vrág|ë, -a f.Rrugëz në pyll a nëzabél që është bërë nga të shkuarit e bagëtive. Ai shkonte nënjë vragë dhish. (Nazif Shera,Funarës, 1963).

Vraméndj|e, -a sh. -e. Tëmenduarit e thellë për një çështje të caktuar. Vraméndjet e plakinnjeriun. (C. Blloshmi, Bërzeshtë, qershor 1970).

Vrëngët ndajf. Jo sipas qejfit: ivjen vrëngët, s’i vjen mirë për këtë gjë.

Vrëngët (i, e) mb. I pakënaqur, idëshpëruar, i mërzitur, pa qejf.

Sheg’ e kuqe, moll’ e ëmbël, pse ke mbetur moj kaq e vrëngët. (Këngëpopullore dasme). (H. L., Bërzeshtë, 1965).

Vrím|ë, -a f.

Vrímë skileje. fraz. Dhomë shumë e vogël dhe me shumë tym, ku nuk rrihet dot. Na u bënë sytë sa një gogël në atë vrimë skileje ku na futën. (A. Z.)

Vukát, – a, -ur kal. Thërres dikë,i thërres dikujt. Vukati tatës të vijë shpejt. Pse vukat aq tepër? Unë i vukata, po nuk erdhi. Shkoi me vukatë shokët. (Zdrajsh -Çermenikë, 1963).

X/XH

Xibërrím|ë, – a f. sh. -a. Vend shumë i pjerrët. Xibërrima quhen tokat e dobëta e të paprodhueshme që janë të pjerrëta. Në xibërrímat nuk qëndronfare ujët. (N. Leka, Bërzeshtë -Qukës, 1963).

Xhendér|e, -ja,f. sh. -e. Grua llafazane, që mban gjithë botën nëpër gojë, pa shkak; grua me vese, gënjeshtare, hajdute, ziliqare, pa karakter. Po të njohim ty moj xhendere, të njohim shumë mirë. Po ti ç’deshe me ato xhenderet në mëngjes. (N. L., Bërzeshtë, 1965).

Xherr, -i m. Të priturit e atyre që janë ftuar në dasmë me daulle përpara shtëpisë së dhëndrit. Të ftuarit “janë të detyruar” që të paguajnë nga 10 lekë për instrumentistët. Edhe tërësia e të hollave që mblidhen gjatë dasmës quhet xherr, d.m.th. të mbledhura nga xherri. Kam përtë mbledhur edhe vallet (zakonishttë shtunën në darkë në shtëpinë e dhëndrit venë farefisi, të afërmit dhe dëfrejnë duke hedhur valle, që paguhen zakonisht nga 50 lekë nga ata persona që janë më pleq), edhe xherrin, d.m.th. të hollat e mbledhura nga pritja me instrumente. Për këtë, sqarime më të hollësishme jap në temën “Dasma në Çermenikë, e në Dervén” që kam në dorë. (S. Topi, Zdrajsh, 1965). (Edhe në Bërzeshtë jepet po kështu, xherr dhe shpreh po të njëjtin nocion).

Yç, -i m. Kështu quhet emri i njëloje mjaft të përhapur në këto anë. Loja luhet me 3 ose 9 gurë dyngjyrësh (si në shah) dhe luhet vetëm me dy veta. Ja ýçi me3 gurë. Ja dhe yçi me 9 gurë. Për tëdyja variantet, qëllimi i lojtarit është t’i vërë gurët në rresht më parë se kundërshtari. Unë në yçtë mund përherë. (S. Leka, Bërzeshtë, 1965).

Zallahí, -a f.sh. -ra. Zhurma emadhe e disa personave në diskutimin rreth një çështjeje, fjalët që thonë ata në inat e sipër pa pritur të merren vesh midis njëri-tjetrit. Atë natë u bë zallahi emadhe. Shtëpia jonë nuk është mësuar me zallahira (shtëpia jonënuk e ka traditë që të merret nëpër gojë, të bëhet objekt bisede, të nxisë njerëz, të merret me çështje të parëndësishme etj.). (L. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1964).

Zemerí, -të f. vet. sh. Qeni efantastike që “vijnë” nga fundi i dhjetorit natën nëpër shtëpi dhe largohen nga fundi i janarit.

Vijnë zemerítë, vjen dimri. Kur vijnë zemerítë plakat fusin nga një hekur në zjarr dhe e mbajnë vazhdimisht në vatër. (Ç. Leka, Bërzeshtë,1965).

Zerzevúl, -e mb. I lëvizshëm,tekanjoz, që nuk rri rehat. Përdoret më tepër për të vënë në dukje këto cilësi të fëmijëve të vegjël. Djalë zerzevul: trazon vend e pa vend, kërkon çdo gjë, nuk kënaqet me asgjë; qan për kot, i dobët fizikisht; zakonisht fizionomia e tij është e vrenjtur.

Ka ca fëmijë zerzevulë ajo që mos e pyet. Vajza ime është zerzevule. (L.Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1964).

Zë, -ri m.

Shtie zë. fraz. E kërkon diçka meçdo kusht, duke bërë çdo përpjekje për t’ia arritur qëllimit. Ajo e mjera shtiu zë për atë unazë, por s’ia dha ajo e mallkuara kunatë. (L. Leka).

Zgërbúnj, -a, -ur jokal.E kërrus,e bëj t’i dalë kurrizi. E zgërbunjimosha dhe vuajtjet të shkretin. Ishte zgërbunjur fort. Po zgërbunjesh. (N.L., Bërzeshtë, 1965).

Zgrap sytë. fraz. Shëtit derë mëderë duke parë me kureshtje dhe me habi se çfarë bëjnë të tjerët. Mos u merr me atë, se ai zgrap sytë derë më derë. (Ç. L., mars, 1970).

Zíl|e, -ja f.

Bëhet zíle. fraz. Thuhet përtjegullat kur piqen mirë dhe nxjerrin një tingëllim si metalik po t’i godasësh me diçka. Kështu ato janë shumë të mira për mbulesë. Kam djegur ca tjegulla ormik, po janë bërë zile fare, veç t’i shohësh. (R. Kuka, 1972).

Zin, -i m. Aftësia a zelli për tëmësuar në shkollë. Nga kjo vjen mbiemri zinli. Djalë me zin. Djalëzinli (djalë i zellshëm), i zgjuar. Ky nxënës paska zin të madh. (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Zgjopth, -i m.

E ka më zgjopth. fraz. Mundohet më tepër se një tjetër që ndodhet në të njëjtat kushte ose në të njëjtën punë; kur njëri nga dy veta bën punën më të rëndë. Mua gjithmonë më thonë për ty se ai e ka më zgjopth, por e paske me të vërtetë. (A. Z.) (Zgjopthquhet atëherë kur njërit prej qeve ia vënë më shkurt zgjedhën për të lehtësuar tjetrin).

Zjarét, -i m. sh. -e. Vizitë që i bëjmë dikujt në shtëpi me një rast të caktuar. Do t’i baj zjaret nesër pas dreke. Jemi mësuar me zjaréte, presim dhe të tjerë. (F.Fixha, Zdrajsh, 1965).

Zóga, -t f. vet. sh. Një grumbull bisqesh të njoma të porsaçelura a të sumbulluara që fëmijët hedhin në zjarrin e një shtëpie kur venë për vizitë në mëngjesin e 14 marsit (ditën e verës), shenjë kjo që tregon se n’ atë shtëpi pranvera po lë gjurmë. Ky zakon tani po përfundon në një lojë fëmijësh dhe po zhduket. Merr cazóga dhe shko tek halla. (Ç. Leka,1963).

Zórr|ë, -a f.

Zórrë kali m. Një lloj rrushi igjatë (i zi) me kokrra të rralla, por cepi (rrëvana) i tij arrin deri 0,5 m gjatësi. Nga kjo cilësi e tij ka marrë emrin zorrë kali, d.m.th. i gjatë si zorrët e kalit. Shko në pjergullat dhe na zgjidh ca zorrë kali. (Selajdin Leka, Bërzeshtë, 1963).

Me zórrë nëpër këmbë. fraz. Përdoret për të treguar gjendjen fizike e morale të një personi, kur ky është i rënë shpirtërisht nga shkaqe të ndryshme dhe mezi e me zor të madh arrin të kryejë diçka. Ai vetëm prej zorit qëndronte,se gjithë ditën ka qenë me zorrë nëpër këmbë. (H. Leka, Bërzeshtë, janar 1970).

Zot, -i m.

Ti zot, unë zot po gomarin kush e kullot? fraz. Thuhet me ironi për njerëzit që mbahen më të madh, që i japin rëndësi vetes dhe nuk pranojnë të bëjnë punë të rëndomta, por që duhen bërë patjetër. Sinonime me këtë është edhe shprehja: Ti aga, unë aga, pokotheret kush i ha? D.m.th. tikërkon të rrish ose të merresh me një punë të lehtë dhe unë po ashtu, po punën e vështirë kush e bën? Dy pleq (burrë e grua) bisedojnë midis tyre për t’u shërbyer bagëtive dhe secili kërkon që të shkojë tjetri:Ti zot,unë zot, po gomarin kush e kullot? (H. Leka, shkurt 1970).

Zóti (i) m.

E di vetë i zóti ku pikon çatia. fraz. Përdoret për të treguar seçdokush i di vetë më mirë hallet e telashet familjare. Ti mirë e kemor vëlla, por un’ nuk kam munsi për at’ që thua ti; e di vetë i zoti ku pikon çatia. (H. Leka, Bërzeshtë, qershor 1969).

I zóti e shet, tellalli s’e jep. fraz.Kur një person kërkon të pengojë një punë që s’i përket fare. Kur dikush do të pengojë një gjë që nuk varet prej tij etj. (N. Leka, Bërzeshtë, 1963).

Zullúm, -i m.

E kaloi zullúmin. fraz. E teproime faje dhe tani duhet ndëshkuar patjetër. Tani paç vetenmë qafë, se ti e kalove zullumin, unë s’kam ç’të të bëj. (H. Leka).

Zyl: bëj zyl. Akuzoj padrejtësisht dikë, e marr nëpër gojë në mungesë të tij. Ne s’e kemi zakon të bëjmë zyl të tjerët. (N. Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1964).

Zhab|ë, -a f. sh. -a. Gajde. Zhab’ e dajre, dera háni.fraz.Ekalon kohën nëpër ahengje, nëpër të afërm e miq dhe shtëpinë e vet e lë derëhapur si hanet dikur, pra nuk kujdeset për shtëpinë e tij. Ku rafsha mos uvrafsha, zhab’ e dajre, dera hani, të lumtë se mir’ e ke. (M. Skura,Pishkash, maj 1970).

E bën zhabë. fraz. E rrudh, e fishk. Thuhet p.sh. për gjirin e nënës kur foshnja e ka pirë deri në fund. Ia bëri gjirin zhabë dhe ajobudallaçka e mban akoma. Eh, moj bijë, si jeni ju të rejat! (N. Leka, 1972).

Ja mbaj zhabat, ja ruaj shqerrat.fraz. Përdoret në raste kur duhetzgjedhur njëra apo tjetra punë apo rrugë në një fushë të caktuar. Ti mos rri kot, se edhe unëpo punoj; ja mbaj zhabat, ja ruaj shqerrat. (H. Grepi, maj 1970).

Zhabíc|ë, -a f. sh. -a. Gjemba që u dalin njëthundrakëve (kalit a gomarit) në gojë dhe që nuk i lënë të hanë ushqim. Mjekohen duke i shpuar qiellzën me gjilpërë a duke e prerë me brisk dhe fërkohen me kripë. Ia prevazhabicat gomarit. (Fiqiri Leka, Bërzeshtë – Qukës, 1963).

Zhavalýt, – a, -ur kal. E ndot një gjë duke e tërhequr zvarrë dhe duke e bërë me baltë, ose duke e prekur me anën e duarve të papastra një send që është shumë i bardhë, ku mund të mbetet gjurmë. Misri, kur është me vesë, nuk prashitet se zhavalytet dhe i hyn dheu në zemër. Me kujdes kur të hedhëshdheun se zhavalyt fidánët. Mos ma zhavalyt atë fletë se më duhet, mos e prek me ato duar. (Sh. Vërçani, Pishkash, maj 1970).

Zhërán|ë, -a f. sh.-a. Vend megurë të shumtë në mal. Në vende shkëmbore: grumbuj të mëdhenj gurësh gëlqerorë. Atarrukullenin gurë prej zhëranës. (FejziLeka, Bërzeshtë – Qukës, 1963). Zhord, -i m. sh. -ë. Plak i shkuarfort nga mosha dhe i dobët fizikisht, por i fortë. Takova njëzhord në rrugë. (F. Fixha, Zdrajsh,1965).

Zhurísht|ë, -a f.Arë a vend kuka gurë të vegjël me shumicë, që, edhe po të qërohen, nga punimi i tokës, dalin të tjerë. Ka edhe një vend që quhet Zhurishtat.

Zhurishta nuk e mbá (man) ujin. (Zdrajsh – Çermenikë, 1963).

Please follow and like us: