Emil Asdurian: Dr. Andrea Gudha dhe libri-sintezë “Simfonia e jetës”

Dr. Emil Asdurian, New York.

 

1. Njohja (Triptikë në Mjekësi)

Gjithmonë kam qenë i magjepsur përpara mrekullisë së trurit njerëzor. Kësaj makine që veç makinë apo kompjuter nuk është, sa dhe mendimin ia veshën si frymë hyjnore. Është një mrekulli ta shohësh të pulsojë me atë rrjetë vazash, në atë liqen të kthjellët ku është zhytur të rritet prej miliona vjetësh. S’ka dyshim, që shpirti aty e ka folenë! Dhe pas kaq e kaq vitesh pune me të, iu ktheva tani më së fundi, me një mënyrë tjetër, të rrëmoj në skutat e errëta të tij, mendimit-shpirt! Këtu u njoha me një shkencë të re: Paleopsikologjinë. Një tip arkeoligjie e mendjes. Them të mendje-shpirtit i bazuar në njëjtësinë tru-mendje, mendim-emocion. Dhe si të gjitha qytetërimet edhe ky i yni trunor, aty këtu në guva dhe rrënoja ka lënë gjurmët e veta, në unin, mbiunin, ndërgjegjen dhe në amfiteatrin më të vjetër, nënndërgjegjjen. Është aty ku venë e mihin ata që vërtet duan të njohin një njeri, një grup apo dhe një komb, qoftë dhe një mjeshtëri si mjekësia, por edhe çdo tjetër të lidhur me veten!

 “Parimi themelor i mjekë sisë ë shtë dashuria”.

Paracelsus” (1493 – 1541)

S’është e vështirë të gjesh gjurmët e një shpirti fisnik të një mjeku përkushtuar artit të mjeshtërisë së tij, pa e ndarë nga artisti i ndjeshëm dhe kompozitori, që si gjithë parardhësit e tij, në udhëtimin ku për një jetë ndërtoi veten. Në këtë mençuri emocionale ku çdo njeri prej nesh gjen vlerën e vetes. Ndërkohë, kur shërbimi mjekësor, në gjithë botën, por shumë më shumë tek ne, ndodhet në një krizë-psikozë vetëdijeje, në Shqipëri. Ku ende janë të paqarta kolonat që mbajnë në këmbë shoqërinë, ndoshta më keqazi e thyer, ndershmëria, se shpesh pacienti shihet nga dora se ç’mund të japë. Është në një analizë të tillë mjek-vete-pacient, ku padashur thellë në atë amfiteatër nënndërgjegjeje kupton rëndësinë jetike të saj. Kupton që Beatriçja ishte gjithmonë aty dhe pse s’e kishe parë, pa qenë nevoja të zbrisje a të ngjiteshe, për të kuptuar se ish ajo që të bëri të dashurosh artin tënd, por dhe veten!

2. Krijimi (Jetë Tjetër)

Thonë…se Simfonia është krijimi ndoshta më madhor, krejtësisht i pastër muzikor. Dëshmi e mendimit pa fjalë! Shpesh, madje edhe sot, shpallet si gjuhë ndërqiellore zotash! Simfonia-bashkëzëja, përcaktohet si një pjesë muzike me ndërtim të ndërlikuar, për orkestra të mëdha. Ajo, të cilën, Beethoveni e ngriti në piedestalin më të lartë të artit. Dhe s’di pse më shumë tek e 5-ta, se tek e 9-ta, kur jam i bindur që të gjithë do të rrotullojnë sytë me mosbesim, me mendimin se ç’ka heroike në atë pjesë jete të jetuar diçka më tepër se gjysmë shekulli. Cili qe refreni i saj, çuditërisht, sa fare i thjeshtë, tre apo katër nota, një masë, që përsëritet kudo, ndjenjë, arsye, pjesë a e gjithë, bashkëlidhur me një përkushtim dashurie të paparë, që aty në shpirt mbetet të kujtohet e lart ngrihet të shpërthejë si valë e stërmadhe oqeani.

Ndoshta, filloi nga një vegim që i tërhoqi vëmendjen, disa vargje të shkruara diku në një bujtinë, me një këngë rakie për një grup shokësh, më 1790 (1) tridhjetë e ca vite më parë nga një dëshirë e fshehur a thjesht për të bërë diçka të re, pa arsye apo e zgjedhur për ty nga një rastësi qiellore shpirti. Cili nga ne, nuk e ka ndier dhe pësuar këtë të njëjtë, qoftë dhe në ëndërr. Me fat ata, të cilët e kthyen në një simfoni të vërtetë.

“Gëzim, e hyjt m’e bukura shkëndi

E Elisiumit bijëzë,

Zjarrdehur hyjmë tek ti,

Qiellor, altari yt i shënjtërisë.”

Por jo, ai nuk ndoqi hap pas hapi kronologjinë e poemës së Shilerit, se ndryshe do ta kishin bërë dhe shumë të tjerë, do të kishin krijuar të njëjtën simfoni, me të njëjtët përbërës, se s’ishte kantatë, për herë të parë në simfoni, në mjeshtërinë plastike gishtërinjsh dhe tastierash, si në artem chirurgicam, ai bashkoi aq natyrshëm zërin njerëzor, vajin dhe lëngimin e tij. Ish viti 1815. Tashmë ajo ish rritur, pjekur. Sipas Bradenburgut, duken qartësisht katër lëvizjet e saj: “… hyrja e parë me vetëm katër zëra, vetëm – 2 violina, viola, bas. Midis tyre, fort kumbojnë zërat e tjerë dhe, nëse ka mundësi, gjithë veglat e tjera të futen një nga një.” (1)

Përpjekja, kujtesa, gabimi, korrigjimi, ndërrimi, përvoja, dhimbja, gëzimi, hynin ngadalë në harmoninë e saj. Dy jetë paralele.

Kështu përfunduan pak më pas se vitit 1822, pjesët e lëvizjes së dytë, Adagio Contique, kënga soleme e adhurimit ndaj Zotit, alleluia, “ku forca e zërave dhe e veglave në finale do të rritej dhjetëfish”(1), si dhe Allegro, festa e Bakut, prej ku e dehur hyri dhe u ngjiz. Dhe po aty, një Marsh mortor, si oratoriumi i Hendelit. Dhe prapë, s’ish i sigurt në do të krijonte një simfoni gjermane dhe as se do të këndohej Shileri. Vuajti deri në fund për “barazpeshimin e popullores me të stërholluarën e brishtë, ravijëzimet melodike me ritmit e temës kryesore, dhe prapë versioni përfundimtar ish kaq pranë, dhe ende kaq larg …” (1)

3. Intimja, e imja

(Rrënjët dhe Degët e familjes Gudha)

“Si artistë, secili nga ne i jep formë një jete të veçantë, vetë-pohuese. Si shkencëtarë, vëmë re sesi jeta që ne krijuam ngjan me disa jetë të tjera; zbulojmë përafërsi, rregullsi dhe prirje. Duke i njohur konturet e gjera të së përveçmes sonë psikologjike, shohim sa të ngjashëm dhe të ndryshëm jemi nga të tjerët” (2).

Dhe kjo kuptohet, ashtu si mbi telajon e një simfonie, ngjyrat nuk hidhen për të bërë veten të dallueshme, por në morinë e karaktereve dhe veglave që na rrethojnë vazhdimisht, me anën e tyre të ndërtojmë personalitetin tonë, me kuptimin më të plotë të fjalës. Kjo është e domosdoshme, ashtu siç është e pranishme deri në fund të jetës. Por s’do të mjaftonte vetëm kjo ndjesi apo njohuri e nxjerrë nga portreti i dikujt tjetër, ku veten shohim të pasqyrohet me sytë, veç atyre që fati na i vendosi në ballë. Se jeta, ajo e jetuara me të gjitha, si arti, ashtu si një libër a një histori autobiografike, pikërisht aty, në thellësinë e ndërgjegjes së padukshme, merr një domethënie praktike, mbijetese.

Ime gjyshe Nona, zonja Areti për “të tjerët”, siç e thërrisnim ne, ish një zonjë, nënë dhe gjyshe mbi gjyshe. Fole shpëtimi dhe prehjeje, dritare e një bote tjetërsoj ëndrrash dhe tregimesh të mrekullueshme, përultësie dhe dijeje të pafund. Model i paepur përpara çdo vështirësie. Nimfë dhe perëndeshë e liqenit tim, ku për atë isha i përzgjedhuri i paprekshëm prej askujt, as nga prindërit e mi, që donin të më dënonin marrëzitë dhe paudhësitë:

“Stërgjyshi yt quhet Vasil GUDHA, nga Dhrovjani i Poshtëm i Delvinës dhe ka qenë me profesion mësues… në gjimnazin e Qestoratit; kurse stërgjyshja quhej Vasiliqi VARFI (GUDHA). Ajo ishte nga Himara. Babai i Vasiliqisë quhej Kristo VARFI, gjeneral në ushtrinë ruse të asaj kohe… Tregonin se kur kalonte gjeneral Kristo në rrugë, shtinin me pushkë në nderim të tij”.

Gjenerale ish dhe ajo, që kur ecte ashtu, në Rrugën e Barrikadave, pak e anuar nga e majta, me trupin si selvi, sytë që e shihnin rreth e qark, shkreptinin me nderim për atë stoike. E ndalnin të bisedonin me shqipen e bukur e të shkolluar, për të ndier ngrohtësinë e miqësisë së saj të fisme. Ajo, e cila, gjithkë, në çdo kohë e priti si dhuratë e dërguar nga perënditë dhe kurrë nuk e nxori nga shtëpia e saj pa e ndihur dhe nginjur me mikpritje. Për të, të gjithë ishin të sajtë. I saj ish prifti i burgosur si armik, me xhaketën arnashqyer dhe dhëmbët e thyer, si Xha Peçua, që bënte patate të skuqura nga më të mirat në botë, tek Xhaxhi Koçua, i urtë e fjalëpakë, tek shokët e mi adoleshentë, që e pyesnin për dashurinë në fillimin e shekullit të njëzetë dhe bëmat e babait të saj, doktor me famë, që vdiq në Korfuz nga tifua e morrit dhe emrin “ia shkruan me shkronja të arta, të cilat edhe sot gjinden edhe, në qimiterin e atjeshëm”…..

“Kërkimet historike mbi strategjitë familjare kanë treguar se njerëzit e zakonshëm e planifikonin jetën e tyre dhe bënin përzgjedhje si përgjigje ndaj mundësive dhe kufizimeve që u dilnin përpara… duke na kallëzuar se këto zgjedhje familjare nuk bëheshin ngushtësisht në bazën e nevojave ekonomike. Por më shume nga bashkëveprimi i faktorëve ekonomikë dhe kulturorë.”(3) Do të shtoja dhe nga një ndërgjegjje shoqërore (kombëtare) e krijuar brez pas brezi, si një traditë dhe karakteristikë e tyre e veçantë. Më shumë se në vargje këngësh, me bëmat dhe përpjekjet e tyre të panumërta. Dhe përpara syve vijnë suliotët e Vasil Gudhës, i cili qe aty me penë dhe dyfek, në krah të Marko Boçarit, që përmendore i ngriti Greqia, aty ku frymën e fundit dha poeti i madh Bajron, që kaq bukur shkroi për lirinë dhe shpirtin e këtyre burrave të thjeshtë shqiptarë, epirotë, që veten vunë në zjarr për një vatan që s’ish i tyre. Ç’shpirt më të madh të një populli mund të lëçisësh dhe ta jetosh në vargjet dhe gojëdhanave kënduar nga bardë ndër shekuj.

E të thuash, se atje në Misolong, qe dhe gjaku im.

“Tamburxhi! Tamburxhi! thirrja jote ushton;

Shpresë u ngjall trimave, në luftë na fton*

Gjithë djemt’ e malsisë i ngre ajo notë *

Himariotët, Ilirët, zeshkanët Suliotë,”

4. Requiem (Requiem)

Parashtesa re-përsëri, në Requiem sjell me vete një kthim, ashtu si rrënja quiës – qetësi. Rikthim në qetësi, përkushtim për paqe në jetë të jetëve atyre, që vdekjen dhe mëkatin e parë do të vuajne post mortem, siç shprehet në vargun e parë të meshës për ta: “Qetësi të amshuar jepu, O Zot, dhe lër mbi ta dritë e pandërprerë të ndriçojë”.

Requiemi i Mozartit, është çdo gjë, por jo i qetë edhe pse nuk ishte Salieri, i panjohuri që e porositi. Se ishte njëfarë Franz Kont von Walsegg, që emrin e vet donte t’i vinte muzikës, përkushtuar bashkëshortes së ndjerë, t’ia vidhte të gjallit, që po jepte shpirt, të gënjente të vdekurën e gjorë! Se mos ish i pari e as i fundit. Mozarti njihej për rengje të tilla, “improvizime”, siç dhe Beethoveni! Apo mos ndoshta e vërteta ish, që secili prej nesh merr dhe jep nga jetët e të tjerëve, për të krijuar variacionin tonë mbi të njëjtën temë. Aq sa në të fundit, edhe pse pa e mbaruar e krijoi për veten, siç shkruan në një letër drejtuar Da Pontes: “Askush nuk mund të numërojë ditët që i kanë mbetur, por njeriu duhet të vetëdorëzohet, si të jetë e thënë (nga Providenca) se ja kështu e mbarova këngën time mortore, se s’duhet ta lija pa përfunduar.”(6) Midis një qetësie të thellë dhe meditimit të dhimbshëm. Sidomos kur bëhet fjalë për një mjek a muzikant, apo mjek-muzikant, që si gjithë të tjerët nuk mund t’i fshihet dot as vdekjes dhe as vuajtjeve të saj në padije, se ai i njeh shumë mirë, se ka shpëtuar nga thonjtë e saj çka mundur dhe tani përpara kësaj diagnoze tronditëse, që i kërcënon qenësinë, ndihet dhe është plotësisht i pafuqishëm. Kjo, siç tregon dhe Hipokrati i lashtë, është nëma e kësaj mjeshtërie të nderuar. Thirrje e Lartë dhe Prirje Shpirti. Ndoshta është veç një dashuri e marrë me një përkushtim të pafund për jetën, ku pazgjidhshmërisht lidhen në thelb shkenca dhe arti. E kush më mirë se ai që jeton kaq pranë vdekjes mund ta luajë këtë rol.

Sipas, kunatës, Sofise Haibl, Mozarti në frymën e fundit i pati thënë, “Ti duhet të rrish këtu sonte, të më shohësh të heq shpirt.” Dhe kur ajo e kundërshtoi, Mozarti i tha: “Mbi gjuhë kam shijen e vdekjes—vdekjen po shijoj, dhe kur të nisem për atje kush do ta ngushëllojë shumë të dashurën time Konstancë, nëse ti nuk do të jesh me të?”(6)

Më shumë se për vete, për të gjithë të tjerët pas tij, me atë kartë të shkruar, më atë muzikë!

Emil Asdurian, MD

New York, 5/19/2019.

P.S: Dikush më pyeti sot, se ç’vlerë ka Besart Varfi, një poet fare i panjohur, që dikur, diku i shkrepi, të shkruante një histori dashurie, që as e mendoi se do mund ta botonte ndonjëherë? Përveç se një mundim për të lëvruar gjuhën e pastër amtare dhe, ndoshta, të sjellë edhe pse pa vetëdije, një pjesë të jetës që jetoi, se zemrën hapi ta shohin dhe ata që s’e kuptuan, ata që e përbuzën sa qe gjalle dhe pas vdekjes, ende, por mbi të gjitha për ata që e deshën dhe e duan, për ç’thuri me mendjen, shpirtin dhe jetën e tij.

“Historia gojore e njerëzve të zakonshëm është një burim legjitim historik… Më shumë se një burim të dhënash faktike apo një rindërtim i realitetit, gojëdhana është një rikrijim i kujtimeve dhe perceptimeve të njerëzve.(7) Ajo na mëson se çfarë, përse dhe si mbajnë mend njerëzit.. Dhe duke bërë kështu, duke lidhur tregimet subjektive me burimet e tjera dokumentore … individët i interpretojnë ato dhe duke i vendosur në një kontekst më të gjerë … kuptojnë jetët e tyre” (8).

__________________

1. BEETHOVEN, The Ninth Symphony, REVISED EDITION, Yale Masterpieces, by David Benjamin Levy, Yale University, 2003 ISBN: 0-300- 09964-9.
2. The Art And Science of Personality Development, by Dan P. McAdams, 2015 The Guilford Press, ISBN 978-1-4625-1995-8.
3. FAMILY HISTORY REVISITED Comparative Perspectives, Edited by Richard Wall, Tamara K. Hareven, and Josef Ehmer with the assistance of Markus Cerman, 2001 by Associated University Presses, Inc., ISBN 0-87413-687-3.
4. Lord Byron, Delphi Poets, Delphi Classic, 2012.
5. Bajron – Ç ajlld Harolld, shqipë ruar nga Skë nder Luarasi, Ndë rmarrja Shtetë rore e Botimeve, Tiranë, 1956 (*) Përkthim i EA).
6. Mozart Requiem of a Genius (The True Story of Wolfgang Mozart) (Historical Biographies of Famous People) by Alexander Kennedy, 2017 Fritzen Publishing LLC.
7. Tamara K. Hareven, “The Search for Generational Memory: Tribal Rites in Industrial Society,” Daedalus 107 (1978): 137-50.
8. Robert A. Levine, “Comparative Notes on the Life Course,” in Tamara K. Hareven, ed., Transitions: The Family and the Life Course in Historical Perspective (New York: Academic Press, 1978): 287-95.

Libri i Andrea Gudhës: Simfonia e jetës