Prof. Dr. Isuf Musliu: NDIKIMET NDËRDIALEKTORE TE SHQIPTARËT E DIASPORËS SË ZVICRËS (IV)

 

 

PJESA E KATËRT
Dialektet dhe të folmet dialektore ashtu siç janë formuar për një kohë të gjatë, ato edhe ruhen brez pas brezi nga folësit, pjesëtarë të tyre. Prandaj, shqiptarët kudo që të shkojnë në botë, në kurbet, në emigrim apo migrim, nëse bëhen dy shqiptarë bashkë ata do të flasin gjuhën e tyre amtare – shqipen.

Se cilin shqipfolës kosovar, kudo që të shkojë, pra edhe në diasporën e Zvicrës, flet në një të folme dialektore së cilës i takon ai, nga e cila e heq zanafillën dialektore. Meqenëse, popullata shqiptare e mërgimtarëve kosovarë, që sot jeton, punon e vepron në Zvicër, i takon të folmeve të ndryshme dialektore, të cilat janë në kontakt të vazhdueshëm ndërmjetveti, doemos se do të ndikohen nga ndikimet ndërdialektore te njëri – tjetrit. Pra japin e marrin dhe pësojnë ndikime të ndërmjetvetshme.

a) Formimi i të folmeve dialektore –

Të folmet popullore shikuar nga aspekti historik i formimit të tyre kanë ndjekur të njëjtën rrugë dhe e kanë përjetuar të njëjtin zhvillim evolutiv ashtu siç kanë ndjekur edhe dialektet e shqipes. “Në studime të ndryshme dialektologjike është vënë re se ndarja e territoreve sipas rrethanave të ndryshme në njësi të caktuara politike, administrative, fetare, etj. Ka lënë gjurmë në gjendjen dialektore në mënyrë që kufijtë dialektorë (apo në mos tjetër, vijat që përcaktojnë, tufëzat e izoglosave më tipike të një krahine a të një tjetre) përpurthen ose shkojnë krahas vijave, që ndanin krahinat apo feudet, ndjekin shtrirjen e dioqezave apo të shteteve mesjetare:

Një rol të madh në përcaktimin e fytyrës së dialekteve dhe të dallimeve të kufijve midis tyre luajnë edhe faktorët jashtëgjuhësorë, ku bënë pjesë edhe ndërgjegjja e folësit. Sepse secili folës si pjesëtar i përkatësisë së një të folmeje dialektore, të folmen e vet dialektore e konsideron si të folme apo dialekt të vetin, duke u larguar dhe mënjanuar nga e folmja dialektore e “tjetërkujt”. Ai është i lidhur emocionalisht dhe psikikisht për të folmen e vet. E si u krijua kjo bindje dhe ky botëkuptim varet nga faktorët e shumtë; që i përkasin shkaqeve gjeografike – historike.

1. Kufijtë gjeografikë, që ndikohen shpesh edhe nga vlerat e tërthorta politike, që një qendër vendbanimi me rrethinën e vet të caktuar përdor në komunikimin e vet gjuhësor në jetën e përditshme.
2. Ndikimi ekonomik dhe administrative, siç janë: rrugët e ndryshme tregtare, pazaret, panairet, tubimet e festat fetare. Këtu bëjnë pjesë edhe ndikimi i qyteteve si qendra kulturore, afërsia apo largësia nga këto qendra të civilizimit të urban, si dhe ndikimi i gjuhës së standardizuar letrare.
3. Shpirti dhe ndërgjegjja gjuhësore e bashkësisë përkatëse, shkëmbimet dhe ndikimet gjuhësore e ndërdialektore në grupe e ndërmjet grupeve, duke imituar apo duke marrë e dhënë nga njëra-tjetra, ato pësojnë ndikime ndërdialektore ndërmjetveti.

Kështu të folmet dialektore të Kosovës, si një grup i madh i të folmeve të Gegërishtes verilindore, u formuan në mbështetje të faktorëve të zënë ngoje. Lindën qytete si qendra ekonomiko – politike – administrore, kulturore – arsimore dhe tregtare si: Gjilani për Anamoravën, Presheva për Moravicën, Kaçaniku e Ferizaj, Prizreni për Podrimën, Gjakova e Peja për Rrafshin e Dukagjinit, Prishtina, Vushtrria e Mitrovica për Rrafshin e Kosovës. Më vonë lindën edhe disa qytete e qyteza si qendra të reja administrativo – tregtare e kulturore: Vitia e Dardana në Anamoravë, Lipjani, Fushë-Kosova e Besiana në Rrafshin e Kosovës; Suhareka e Rahoveci në Podrime, Malisheva, Drenasi e Skenderaj në Drenice, Dragashi në Opojë, Deçani e Klina në Rrafsh të Dukagjinit, Artana në Gallap etj.

Mirëpo, megjithatë ende dominojnë dhe ndihen ndikimet e krijimit të folmeve me qendrat e hershme, historikisht më të lashta, politikisht dhe administrativisht më të rëndësishme dhe me ndikim më superior. Sepse bashkë me to u formuan edhe treva etnologjike, dialektore, me shtrirje të përputhshme gjeografike, duke krijuar mentalitete të përbashkëta, doke e zakone, të përbashkëta tradita të mikpritjes, zakone të lindjes, martesës e vdekjes, etj. Pra, njëkohësisht u krijua edhe një e folme e përbashkët dialektore, të folme të cilën mërgimtarët tanë si çdo kund tjetër e bartën edhe në Zvicër, ku ata jetojnë e punojnë sot.

b) Ruajtja e të folmeve dialektore –

Procesi i formimit të dialekteve dhe të folmeve dialektore siç e pamë më lart është një proces i gjatë historik, që ngërthen në vete periudha kohore me dekada e shekuj. Prandaj, është krejt e natyrshme që edhe shprishja e perëndimi i tyre nuk do të ndodhë për një kohë të gjatë. Këto të folme do të ruhen për një kohë të gjatë. Përkundër ndikimit të madh e të fuqishëm të kulturës gjuhësore nga gjuha e standardizuar letrare, që ushtrohet nëpërmjet mjeteve të informacionit shkrimor: gazetave, revistave e teksteve shkollore, shkencore e administrative, etj. E folmja dialektore ruhet për një kohë të gjatë dhe nuk tërhiqet lehtë nga goja e shqipfolësve të kësaj përkatësie dialektore. Prandaj, meqenëse shumë mërgimtarë individualë e familjarë edhe në diasporën e Zvicrës e heqin zanafillën nga këto të folme, ata për një kohë të gjatë ruajnë tipare dialektore të këtyre të folmeve edhe në diasporën e Zvicrës.
Ndikimet e ndërsjella dialektore
Dialektologu kur të vendos të studiojë një të folme dialektore, në përcakton kufijtë gjeografikë të së folmes së caktuar, përcakton edhe metodat kërkimore shkencore, zgjedh dhe përzgjedh subjektet prej të cilëve do të vjelë lëndë dialektologjike.

Subjektet i zgjedh, mundësisht që vendlindjen e vet dhe dajët, do të thotë vendlindjen e nënës t’i ketë nga e njëjta trevë dialektore. Pasi e siguron këtë fakt ai i hyn vjeljes së materialit dialektologjik, duke nxjerrë konstatime të caktuara shkencore për tiparet dhe veçoritë e kësaj të folmeje. Mirëpo, megjithëkëtë sado që materiali të jetë autentik dhe shqipfolësi autokton, dialektologu heton ndikime të ndërsjella dialektore nga të folme të tjera.

Perse ndodhin dhe si ndodhin këto ndikime ndërdialektore?

Këto ndikime ndodhin:

1. Me anë të lidhjeve martesore;
   2. Me anë të kontakteve të vazhdueshme shoqërore;
   3. Me anë të bashkëjetesës së pjesëtarëve të një të folmeje tjetër dialektore;
   4. Ndikimi i mjedisit shumicë në pakicë;
   5. Ndikimi te të rrituri (i kolektivit tek individi);
   6. Ndikimi i fëmijëve te fëmija;
   7. Trazimi dhe përzierja e të folmeve dialektore të shqipfolësve në diasporën e Zvicrës.

 

1. Ndikimet ndërdialektore

Të shqiptarët e diasporës shqiptare në Zvicër ndodhin ndër të tjera mënyra edhe me anë të lidhjeve martesore, ku ndeshen ndikimet e ndërsjella brenda gjirit familjar, veçanërisht ndikimet e nënës te fëmijët e saj, ndikimet e çiftit bashkëshortor te njëri tjetri, burri ndikon te gruaja, por edhe gruaja te burri. Varësisht se numri i të cilëve shqipfolës është më i madh ndikojnë te tjetri.

Në qoftë se gjiri familjar i burrit është në numër më të madh shqipfolësish, kuptohet se ndikimi i tyre do të jetë më i madh te gruaja e fisit tjetër, që i përket një të folmeje tjetër.

Mirëpo, mund të ndodh edhe e kundërta, nëse dhëndri gjendet i vetmuar në fisin e nuses, atëherë e folmja dialektore e gruas ka epërsi mbi të folmen e burrit, e vetvetiu kuptohet se edhe fëmijët do të përvetësojnë të folmen dialektore të nënës, do të thotë të dajave, e jo të babait të tyre.

Në qoftë se ky mjedis nuk është i arsimuar në shkallë të duhur, atëherë, në këtë mjedis mbizotëron e folmja dialektore apo me ndikim ndërdialektore, duke pasur epërsi mbi të folmen e gjuhës letrare.

E nëse rrethi i caktuar shoqëror përbëhet nga intelektualë të arsimuar, atëherë në këtë rast mbizotëron gjuha e standardizuar letrare mbi atë dialektore.

2. Kontaktet dhe ndikimet ndërdialektore

Mund të ndodhin edhe nëpërmjet ndikimeve të vazhdueshme të grupeve të ndryshme të të folmeve popullore.

Në qoftëse një shqipfolës i një të folmeje të caktuar dialektore gjendet i vetmuar në mesin e folësve shumicë të një të folmeje tjetër, atëherë ai do të ndikohet nga shumica në mënyrë pothuaj të detyruar. Sepse nëse flet në të folmen e vet, mund të mos kuptohet ose të përqeshet nga shumica, ndaj ai është i detyruar të flasë si shumica, e jo si pakica, si individi.

Nëse një llapjan, opojan ose drenicak ndeshet në mesin e Anamoravasve, ai doemos do të ndikohet nga e folmja e tyre ose ndjen nevojë të kuptohet më mirë nga ata, atëherë është i shtrënguar të imitojë të folmen e tyre dhe anasjelltas për të folmet tjera.

Kështu ka ndodhur në të kaluarën e largët me rastin e formimit të fiseve, duke dalluar fise parësore dhe fise dytësore (të mbathura), veçanërisht në Gegëri. Në qoftë se një familje apo lagje me përkatësi fisnore të caktuar është gjendur në mesin e disa fshatrave të një krahine të një fisi, atëherë kjo familje ose lagje për të mos u dalluar si “dhia ndër dhenë” ka kaluar në fisin e shumicës, i është mbathur fisit shumicë, duke përfaqësuar fisin e mbathur, do të thotë dytësor (sekondar).

 

3. Ndikimet e ndersjellëta ndërdialektore

Te shqipfolësit e të folmeve të ndryshme dialektore te shqiptarët e diasporës së Zvicrës, ndodhin edhe me anë të bashkëjetesës së pjesëtarëve të përkatësive të ndryshme dialektore. Ata duke punuar bashkë në një fabrikë ose duke jetuar bashkë në një qytet, një kuart ose në një bllok apartamentesh bashkëjetojnë e bashkëveprojnë në shumë sfera të jetës së tyre të përditshme, ndaj dashtë e pa dashtë marrin e japin elemente e ndikime të ndryshme gjuhësore.

4. Kuptohet se në qoftë se numri i shqipfolësve të një të folmeje dialektore është shumicë, ai do të ndikojë në shqipfolësit e së folmes tjetër që është pakicë. Vetë frekuenca e përdorimit të trajtave e dukurive fonetike, morfologjike, sintaksore e leksikore që ka denduri përdorimi më të madh, do të thotë është shumicë, ndikon në elementin folës pakicë.
5. Kuptohet vetvetiu se kryefamiljarët dhe anëtarët e rritur të një familje, që kanë formësuar e stabilizuar sistemin gjuhësor të së folmes së vet dialektore, ata me gjuhën e tyre ndikojnë te fëmijët e tyre, të cilët ende nuk e kanë formësuar, stabilizuar e sistemuar sistemin e tyre ligjërimor, sistemin e të folurit, do të thotë ata ende janë duke mësuar të folmen e tyre.
6. Te konsolidimi i të folurit të një te folmeje të caktuar dialektore, te fëmija përveç ndikimit të drejtpërdrejt të familjes (anëtarëve të familjes: prindërve, vëllezërve e motrave, etj.) ndikim të ndjeshëm kanë edhe fëmijët te fëmija. Nëse fëmijët e një lagjeje, të një kopshti apo një çerdheje, në shoqërinë e tyre përdorin një të folme, atëherë nëse një fëmijë i një të folmeje tjetër dialektore gjendet i vetmuar në mesin e tyre, atëherë ai do të jetë drejtpërdrejtë i ndikuar nga fëmijët të tjerë të shumicë. Ky ndikim bëhet në mënyrë spontane, të natyrshme e të paimponueshme. Sepse fëmija prej fëmijës ndikohet shumë në mënyrën e imitimit, përvetësojnë nga njëri – tjetri trajta e forma të ndryshme gjuhësore, e veçanërisht kur individi si pakicë gjendet nën ndikimin e kolektivitetit si shumicë.
7. Trazimi, lëkundja e përzierja e të folmeve dialektore në kushte e rrethana të reja të civilizimit të urbanizuar te shqipfolësit e përkatësive të ndryshme të të folmeve dialektore.

Këtu në Zvicër, shqiptarët e Kosovës nuk gjenden më në truallin e së folmes së vet dialektore, por këtu ndeshim shumë të folme dialektore, të cilat pësojnë e përjetojnë ndikime ndërdialektore. Këtu është bërë përzierje e madhe të folmesh, janë shthurë të folmet e paprekura virgjine të zonave të thella malore të atdheut të tyre. Këtu nuk mund të hyjnë në punë më studimet dialektologjike, këtu mund të inkuadrohet sociolinguistika dialektologjike.

Në qendra e kryeqendra qytetesh ka ndodh një përzierje e madhe e popullatës e bashkë me të edhe të edhe e të folmeve të ndryshme dialektore.

Siç dihet pas luftës së vitit 1999, bashkësia shoqërore e gjuhësore në Kosovë ka pësuar lëkundje të mëdha. U bënë dyndje të mëdha drejt Evropës e botës, por edhe lëvizje e lëkundje edhe drejt Prishtinës e qyteteve të tjera të Kosovës[1]. “Asht përzie dynjaja”[2]. “Prishtina asht ba tebdil”, është shndërruar në popullatë të re ardhacake. Dhe si një e më tepër edhe një përzierje gjuhësore. Kjo do të thotë se sot e tutje, qendrat e banuara shqiptare do të paraqesin gjithnjë e më shumë interes socionlinguistik, ndërsa studim i tyre do të jetë më i vështirë dhe më i ndërlikuar. “Ideja e përfaqësimit gjuhësor po humbet, sepse ka humbur e po shkon drejt bjerrjes përfundimtare ndeja e përfaqësimit shoqëror”[3].

Sipas mendimit të M. Halimit ata shqipfolës që kanë ndërruar vendbanimin, në mënyrë të vetëdijshme apo të pavetëdijshme, ndërrojnë edhe të folmen e tyre sipas ndikimit të rrethit të re[4].

E folmja e tyre fillon të trazohet, duke lëkundur sistemin fonetik e morfologjik të së folmes së vet autoktone. Ata përpiqen të flasin edhe gjuhën letrare sepse sipas Gjovalin Shkurtajt: “Ndikimi i gjuhës letrare mbi të folmen dialektore tek ne është një proces i ndërgjegjshëm, që buron nga politika gjuhësore letrare”[5].

Dëshmi për këtë është përpjekja për ta folur gjuhën letrare “m’u munue me folë gjuhën me gramatikë – shkollarçe” (M. Epërme)[6], të folme këto që në të ardhmen do të studiohen me metodat e dialektologjisë urbane, të sociolinguistikës hapësinore, që zhvillohet drejt perspektivës së trajtimit sipas kriterit – çelës të Joshua Fishmanit[7].

Kështu si shumëkund në botë edhe në Kosovë e në mbarë trojet shqiptare në përgjithësi do të kalohet nga dialektologjia hapësinore apo gjeografia gjuhësore tek dialektologjia urbane apo tek ajo që më një term “hybrid” quhet sociolinguistikë[8].

Larmia e të folmeve dialektore, që do të ndeshen në të ardhmen në hapësirat e reja demografike urbane, lejon mundësinë e paraqitjes së niveleve të ndryshme të një sistemi gjuhësor[9]. “Pra është e mundshme që një gjuhë e dhënë dhe dialektet e saj; në vend që të konsiderohen si sisteme të veçanta, t’i paraqesim si një sistem të njëjtë dhe me një tërësi strukturash të përbashkëta”[10]. Në të vërtetë idetë e diasistemit mund të paraqiten në disa qytete të Kosovës, ku në të njëjtin qytet janë paravënë disa sisteme nëndialektore, kryesisht të tipit të viseve të zonave të thella malore. Për shembull në qytetin e Gjilanit, ku kanë vërshuar banorët nga Malësia e Karadakut, e Gallapit, e Moravicës, e Moravës së Poshtme dhe e Moravës së Epërme, e të viseve të tjera, hetohen përzierje të dukshme të sistemeve të të folmeve të ndryshme dialektore[11].

Ndërkaq, në Prishtinë ndeshim një konglomerat të folmesh të mbarë Kosovës ashtu siç ndeshim në Shkup e në Tetovë të folme dialektore nga mbarë Maqedonia, kurse në Tiranë nga mbarë të folmet e Shqipërisë.

Po kështu, në miniaturë edhe në diasporën shqiptare në Zvicër në Gjermani, në Amerikë gjetkë, e ndeshim Kosovën, Maqedoninë, Malin e Zi dhe mbarë Shqipërinë.

Prandaj, shikuar në këtë aspekt dialektologjinë shqiptare e presin studime në fusha të reja e me metoda ë reja e më të avancuara, siç janë studimet e dialektologut e gjuhëtarit të shquar shqiptar Gjovalin Shkurtajt: Studimet sociolinguistike[12], studimet onomastike dhe etnolinguistike, studime të etnografisë së të folurit të shqipes[13], e shumë studime të tjera në vepra të tjera të këtij studiuesi shumë produktiv në fushën e studimeve gjuhësore të studiuar nga shumë aspekte sociolinguistike e sociopsikologjike, sepse në tërësitë gjeografike të trevave gjuhësore të të folmeve dialektore kanë ndodhur dukuri të reja ndërndikimet janë të mëdha midis të folmeve të ndryshme të kushtëzuara nga martesat, mërgimi, shkollimi dhe emancipimi ose lëkundjet e popullsisë, prandaj studimet dialektologjike në procesin evolutiv duhet t’i përshtaten rrethanave të reja, duke i parë ndikimet në vendin autokton, pastaj në truallin e ri dhe duke i vënë në pah me metodën krahasimtare këto ndryshime ndërmjet tyre, ashtu siç duhet parë të folmet e popullatës muhaxhire në trojet e reja, në mjedisin e ri dhe në “shartimin” e popullatës ardhacake me atë autoktone, apo siç bëhen krahasime me ruajtjen e formave të truallit parësor (truallit të lashtë) me ndikimet e rrethit të ri, siç janë përkimet e gegërishtes veriore me të folmet e gegërishtes verilindore, të kosovarishtes etj. (Krahaso edhe të folmen e Shalës së Bajgorës me atë të Shalës së Moravës apo atë të Kabashit të Pukës me atë të Kabashit të Hasit, të Kabashit të Prizrenit me atë të Kabashit të Moravës, sepse siç dihet lëvizje të brendshme ka pasur edhe në të folmen tonë historike – siç vënë në spikamë M. Halimi[14] – studime dialektologjike këto, që kanë karakter krahasimtar, siç është studimi i prof. Idriz Ajetit: “Zhvillimi historik i së folmes gege të arbëneshëve të Zarës”[15] me të folmen e Krajës e Shestanit. Evoluime e procese të ngjashme kanë ndodhur edhe në kultivimin e kulturës gjuhësore te shqiptarët e diasporës së Zvicrës e kudo në diasporat e tjera shqiptare në botë. Mirëpo, do vënë në spikamë se kemi ngulime e koloni shqiptare si dhe diaspora që kanë të folme dialektore homogjene dhe diaspora shqiptare, që kanë të folme dialektore heterogjene, do të thotë, që kanë pësuar ndikime të mëdha ndërdialektore, siç është diaspora shqiptare e Zvicrës për të cilën e kemi fjalën në studimin tonë.
Ndikimet ndërgjuhësore
Çdo folës është pjesëtar i një familjeje, kurse çdo familje i përket doemos një të folmeje dialektore. Njeriu fillet e para të ligjërimit i zë në familje. Ai ndjen nevojë që në gjuhën amtare të komunikojë me prindërit e vet e me anëtarët e tjerë të familjes, me vëllezër e motra, e anëtarë të tjerë më të largët të familjes së gjerë e të farefisit. Prandaj, njeriu si subjekt gjithnjë krijon dhe prodhon fjali me të cilat shpreh mendimin e vet, nevojat dhe kërkesat e veta, sepse gjuha gjëllin te njerëzit kurse të folurit realizohet nga individët si pjesëtarë të familjes dhe të shoqërisë[16]. Përvetësimi i strukturës së gjuhës amtare në rrethin familjar përfundon në moshën trevjeçare, duke u aktivizuar pastaj edhe më tej deri në moshën pesëvjeçare, duke u pasuruar vijimisht deri në moshën dymbëdhjetëvjeçare. Në këtë periudhë fëmija stabilizon sistemin gjuhësor të gjuhës së vet amtare, duke arritur të njoh mirë natyrën e saj ligjërimore.

Meqë fëmija ka zotëruar njohuritë komunikuese në gjuhën e vet amtare, në moshën dymbëdhjetëvjeçare, ai mund të fillojë të mësojë edhe gjuhët e huaja.

Mirëpo, nëse fillon më herët, atëherë do të ketë vështirësi, sepse gjuha e huaj mësohet në mënyrë artificiale, është fjala për gjuhët me të cilat nuk kemi kontakt, kurse gjuha amtare mësohet vijimisht në gjirin familjar. Ky mendim mund të vlejë për fëmijët dhe nxënësit në vendlindje, në Kosovë, ku flitet vetëm shqipja.

Mirëpo, kur kemi të bëjmë për familjet të Kosovës dhe fëmijët e nxënësit e tyre në diasporën shqiptare, këtu në Zvicër, ku këta folës, përveç gjuhës së tyre amtare ballafaqohen edhe me gjuhën e mjedisit: gjermanisht, frëngjisht, italisht apo retoromanisht, atëherë “situatë e dygjuhësisë është kur njeriu shërbehet rrjedhshëm, sipas situatave të jetës së tij të përditshme nga dy gjuhë për të komunikuar me të tjerët dhe kur këtë komunikim dygjuhësor e pranojnë si mjedisi ashtu edhe situatat e përgjithshme sociolinguistike”[17].
1) Dygjuhësia, bilinguizmi

 

Termi i dygjuhësisë ose bilinguizëm, që ushtron mjedisi kolektiv zyrtar me përparësi mbi gjuhën amtare. Prandaj, sado që shqiptarët e diasporës së Zvicrës gëzojnë të drejtat e komunitetit pakicë që të zhvillojnë kulturën dhe kultivimin në gjuhën e tyre amtare, megjithatë duhet pasur parasysh se gjuha zyrtare ka përparësi dhe ushtron ndikim kolektiv e shtetëror mbi të gjithë shqipfolësit shqiptarë edhe në individë edhe në familje shqiptare. Edhe atëherë kur shqiptarët në familje, në shkollë, në klube e shoqata flasin shqip, mirëpo ata si të dalin në rrugë, në administratë në punë e në institucione shtetërore të Zvicrës ballafaqohen me gjuhën zyrtare të kombit në të cilin jetojnë, punojnë e veprojnë, ndaj janë të ndikuar nga gjuhët e mjedisit: gjermanisht, frëngjisht, italisht etj.

Ndërkaq, “në rastet e martesave të përziera është vënë re se çon peshë më shumë gjuha e nënës, d.m.th. në rastin kur gjuha e nënës është e njëjtë me atë të mjedisit apo të bashkësisë shoqërore, atëherë gjuha e babait është allogjene, kur gjuha e babait është ajo e mjedisit, atëherë gjuha e nënës është allogjene dhe në këtë rast gjuha e fëmijës në kuptimin e vërtetë “amtare” vihet në minoritet nga mjedisi, çka mund të përftojë edhe situata konfliktuale”.

Te shqipfolësit e diasporës së Zvicrës ndeshim dygjuhësinë e emigracionit, që sipas prof. Gjovalin Shkurtajt “Ky lloj dygjuhësie karakterizohet nga fakti se fëmija duhet të përballojë jashtë mjedisit familjar, përgjithësisht njëgjuhës (monoling) një gjuhë të ndryshme, që nuk e flasin doemos prindërit e tij, ose që e flasin keq”. Ky tip i dygjuhësisë ka prirje të zhvillohet e të përhapet shumë, aktualisht në vendet e pasura si pasojë e dyndjes së punëtorëve të krahut nga vise të tjera shqiptare dhe me familjet e fëmijët e tyre.
2) Dygjuhësia gjeopolitike

Dygjuhësia politike është ajo që rezulton kur dy bashkësi gjuhësore të ndryshme, me të drejta të njohura të barabarta, jetojnë në të njëjtën hapësirë gjeografike dhe politike.

Në disa raste, gjuha e një pakice etnike të nënshtruar politikisht ndaj një entiteti administrative më të gjerë mund të mos ketë statusin zyrtar në këtë entitet administrative. I tillë është rasti i të folmeve krahinore të shpërfillura nga një pushtet centralizues, që ka monolinguizmin si parim unifikues. Serbët u drejtoheshin shqiptarëve me urdhrin: “Fol në gjuhën e Zotit që të marrë vesh tërë bota (Govari bozhjim jezikom da te raurne ceo svet)”, sepse ne serbët – thoshin ata – jemi njerëz qiellorë (mi smo nebeski ljudi), ndaj si të tillë, ata i jepnin vendit e gjuhës së tyre përparësi, kurse gjuhën shqipe e nënçmonin si gjuhë inferiore, gjuhë kjo, e cila konsiderohej më e ulët. Kështu ndodhi me rastin e shqipes në pjesën dërrmuese të viseve shqiptare në ish-Jugosllavinë, në Serbi, Mal të Zi dhe Maqedoni. Gjendje kjo, e cila nën ndikimin e demokracisë evropiane po ndryshon rrënjësisht në favor të gjuhës shqipe dhe të shqiptarëve.
3) Dygjuhësia tekniko – ekonomike

Kjo dygjuhësi mund të quhet edhe dygjuhësi “nga halli”, nga nevoja dhe nga shtrëngesat e varësisë. I tillë është ai i të gjitha grupeve kombëtare ose krahinore pak a shumë të strukturuara, që duhet të pranojnë aktualisht domosdoshmërinë e një gjuhe të informacionit teknologjik; kjo gjuhë e dytë u garanton përdoruesve mbijetesën e tyre ekonomike dhe përdoret nga elita e tyre, nga kuadrot e tyre krahas gjuhës kombëtare krahinore. Kjo nuk do të thotë se kjo ishte e vetmja zgjidhje e mundshme[18].

Sipas studimeve sociolinguistike, këto situata, historikisht kanë paraqitur konflikte gjuhësore ndërmjet popujve të ndryshëm, ndërmjet atyre superiorë dhe inferiorë. Situata, mjaft konfuze u gjetën disa bashkësi çifute, sado që në kushte të vështira të diasporës, ata arritën ta ruajnë gjuhën e tyre e të mbijetojnë, duke e ruajtur të fortë “tharmin” e tyre etnik, duke e shfrytëzuar këtë për motive politike, formuan shtetin e Izraelit.

Sipas Gj. Shkurtajt, kështu paraqitet edhe gjendja e gjuhës shqipe në ngulimet e diasporës së moçme në Greqi, në Zarë e gjetkë[19]. Sepse “Gjuha e shumicës është gati gjithnjë për fëmijën ajo e mjedisit të jashtëm, e shkollës e shokëve dhe e miqve. Kur zotëron gjuha e mjedisit familjar, atëherë ka përgjithësisht një konflikt midis mjedisit të jashtëm dhe botës intime të fëmijës, gjë që mund të ketë pasoja të rënda në zhvillimin e tij.”
4) Dobia nga përdormi i dygjuhësisë

Përkundër pasojave dhe situatave që shkakton dygjuhësia (bilinguizmi) te fëmijët, nxënësit e te folësit në përgjithësi, dygjuhësia sjell edhe përfitime te fëmijët. Sepse fëmijët arrijnë të mësojnë paralel të dy gjuhët, gjuhën amtare dhe gjuhën e mjedisit, do të thotë shqipen dhe gjermanishten. Ata shumë herët përfitojnë automatizimin bazë të dy gjuhëve, duke mos penguar dhe duke mos pasur privilegj njëra mbi tjetrën.
Te fëmijët normalë dhe të zgjuar dygjuhësia nuk paraqet situata konfliktuale por i çel fëmijës shtigje e mundësi të gjëra të aftësimit të zotërimit të gjuhëve në jetë. Megjithatë “duhet të themi se tek dygjuhësitë (bilingët) kufiri midis dy sistemeve gjuhësore që ata përdorin nuk është gjithnjë mjaft i qartë. Shumë shpesh ndodh që individi dygjuhësh të përdorë konstrukte ose elemente leksikore të gjuhës në kontakt, në dëm të gjuhës së vet edhe pa qenë për këtë i vetëdijshëm.
Nëse funksioni themelor i përdorimit të brendshëm të gjuhës shqipe në familjet e diasporës shqiptare në Zvicër ka mundësi e kushte të volitshme të zhvillohet si gjuhë amtare, atëherë gjuha shqipe do të mbijetojë dhe do të zhvillojë edhe kultivimin e kulturës së vet gjuhësore, traditave e zakoneve kombëtare shqiptare.

Kjo varet nga vetëdija e ndërgjegjja, sjellja, qëndrimi e botëkuptimi i folësve ndaj gjuhës së vet amtare si tipar themelor i shprehjes së identitetit të tyre kombëtar. Shtresa më e vetëdijshme intelektuale e shoqërisë së diasporës shqiptare në Zvicër, duke qenë e ndërgjegjshme për ndikimet ndërgjuhësore të gjuhëve të popujve autokton, që fliten sot në Zvicër dhe ndikimi i vazhdueshëm i tyre mbi gjuhën shqipe, duke i shfrytëzuar të gjitha të drejtat si qytetarë të Zvicrës, po bëjnë përpjekje jo vetëm t’i ruajnë gjuhën, kulturën letërsinë e traditat tona të lashta, por edhe t’i kultivojnë e t’i avancojnë ato për të ruajtur identitetin tonë gjuhësor e kombëtar, kudo që gjenden në botë, pra edhe në Zvicër.
Si në atdhe ashtu edhe në diasporë (në Zvicër) “Gjuha letrare standard, apo e përbashkët dhe e njëjtë për të gjithë bashkësinë shoqërore shtetërore apo kombëtare, është fryt i nevojës shoqërore, për një mjet të komunikimit shtetëror, zyrtar”[20]. Pra, duke përdorë e kultivuar një gjuhë të konsoliduar e të stabilizuar letrare e të standardizuar kombëtare, shqiptarët kudo që të gjenden do të mund t’i përballojnë e rezistojnë edhe ndikimeve të huaja gjuhësore.
Përfaqësimi ynë kudo në botë është: Një komb – një gjuhë.

 

Përfundim

 

Temën që kemi analizuar e shqyrtuar në këtë studim: “Gjuha shqipe dhe kultura shqiptare në Zvicër” e trajtuar nga aspekti i të dhënave dialektore dhe sociolinguistike e kemi shtrirë dhe kundruar nëpër këta kapituj:
1. Në hyrje, meqenëse në këtë truall jetojnë, punojnë e veprojnë edhe shqiptarë si njëri ndër komunitetet e tjera të popullatës së Zvicrës, kemi spikatur pozitën gjeografike dhe hidrografike të Zvicrës, duke vënë në spikamë relievin dhe hidrografinë e saj, që paraqet pasurinë ujore e natyrore të këtij shteti. Nuk kemi lënë pa përmendur edhe zhvillimin ekonomik, strukturën shoqërore të Zvicrës, gjuhët zyrtare, tipin federal dhe federalizimin e këtij shteti, ku kanë mundësi dhe gëzojnë të drejta të gjithë popujt, që jetojnë në të, të zhvillojnë e kultivojnë kulturën dhe arsimimin e edukimin në gjuhën e tyre amtare.
2. Në kapitujt Zvicra dhe shqiptarët, Shoqata e Bashkimit të Intelektualëve Shqiptarë në Zvicër (BISHZ-së), Gjuha dhe kultura shqiptare në Zvicër, kemi vënë në spikamë aktivitetet letrare, shoqëritë e klubet letrare në qendra të ndryshme anembanë Zvicrës, ku jetojnë e veprojnë shqiptarë, duke zënë ngoje krijimtarinë kulturore e letrare të shkrimtarëve dhe poetëve tanë, që krijojnë e shkruajnë në gjuhën tonë amtare shqipe. Të gjithë këta kanë zbatuar gjuhën e normuar letrare të standardizuar shqipe.
3. Lidhur me historinë e gjuhës letrare kemi dhënë në mënyrë panoramike zhvillimin kronologjik të saj, duke filluar që nga bazat e para e nisma vendimtare e Konsultës Gjuhësore (1968) si një akt i rëndësishëm i përvetësimit të normës së gjuhës së njësuar letrare kombëtare e deri te Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës shqipe (1972) i organizuar në Tiranë, synimet e qëllimet e tij, të cilat ishin si një rezultat i përpjekjeve të pareshtura gjatë shekujve, e që u kurorëzuan me këtë ngjarje të rëndësishme madhore gjuhësore.
4. Konstatimi ynë se gjuha e standardizuar letrare kombëtare u përqafua dhe po zbatohet edhe në diasporën shqiptare të Zvicrës, e cila përbën 8 % të popullatës së gjithëmbarshme të këtij vendi, është një realitet i pamohueshëm. Këtë të dhënë e kemi ilustruar dhe konkretizuar me shembuj nga jeta e përditshme dhe krijimtaria letrare në fushën e kulturës, të gjuhës e traditës shqiptare në shtetin e Zvicrës. Mirëpo, meqenëse popullata shqiptare e ardhur nga vise të ndryshme të Kosovës në Zvicër, nuk është homogjene as nga përbërja e strukturës shoqërore as nga shtrirja gjeografike e gjuhësore e të folmeve të tyre dialektore, paraqet probleme të nduarnduarta në unifikimin e formave e trajtave të homogjenizuara gjuhësore këtu në Zvicër. Prandaj, pikërisht për këtë arsye na paraqiten forma e trajta dialektore nga më të ndryshmet, ballafaqimi i ndikimeve dialektore e ndërdialektore si dhe i ndikimeve ndërgjuhësore në kultivimin e kulturës gjuhësore të shqiptarëve të diasporës së Zvicrës, sepse ndonëse shqiptarët këtu në Zvicër janë vendosur me dekada, ata në ligjërimin e tyre të përditshëm në familje e në një rreth më të gjerë, ende i ruajnë veçoritë e të folmeve të Anamoravës, të Rrafshit të Kosovës, e të Llapit me Shalën e Bajgorës, Drenicës, të Rrafshit të Dukagjinit, të Podrimës, Opojës, etj., jemi përpjekur që këto veçori t’i ilustrojmë me shembuj konkretë të marra nga të folmet dialektore të këtyre trevave gjuhësore, të cilat këtu në Zvicër paraqesin një ndeshje dhe përzierje ndikimesh e ndërndikimesh të ndërsjellta te shqipfolësit e Zvicrës.

 

5. Ndikimet dialektore

Fëmijët parashkollorë dhe shkollorë janë të ndikuar nga e folmja dialektore e prindërve të tyre, ndaj për një kohë të gjatë edhe prindërit edhe fëmijët e tyre ruajnë trajtat dialektore në ligjërimin e tyre. Mësuesi është ai që duhet t’i luftojë dhe t’i evitojë format lokale e provinciale të ligjërimit të nxënësve të vet, duke u bërë gjithnjë vërejtje gojore e shkrimore nxënësve të vet. Mirëpo, shpesh ndodh që edhe mësuesi mund të jetë i ndikuar apo bartës i trajtave dialektore, te cilat ai më parë duhet t’i evitojë nga e folmja e ligjërimi i vet i përditshëm, e pastaj me një gjuhë të konsoliduar e të stabilizuar letrare kombëtare të ushtrojë ndikim të fuqishëm te nxënësit e vet. Gjuha e mësimdhënësit në shkollë, duhet të jetë në harmoni të plotë me gjuhën e teksteve shkollore. Mospërputhja e gjuhës së mësuesit dhe e teksteve shkakton një dilemë të madhe të besueshmërisë gjuhësore. Kujt t’i besojnë nxënësit, mësuesit apo tekstit? Nëse gjuha e mësuesit dhe teksteve janë një, atëherë nxënësi përqafon trajtat e drejta drejtshkrimore e drejtshqiptimore të gjuhës së njësuar letrare. Format drejtshkrimore nxënësi i mëson dhe i përvetëson nga tekstet shkollore, ndërsa trajtat drejtshqiptimore nga mësuesi e mjetet e informacionit gojor: radio, televizioni e teatri, etj. Mënyra këto, të cilat u kundërvihen trajtave dhe ndikimeve dialektore te nxënësit e shkollave fillore.

6. Ndikimet ndërdialektore

Duke pasur parasysh se popullata shqiptare, e cila sot jeton, punon e vepron në diasporën e Zvicrës e heq zanafillën e vet nga treva të ndryshme gjuhësore të Kosovës, shqipfolësit e të cilave bartin me vete trajtat e të folmeve dialektore edhe këtu në Zvicër. Duke u gjendur këta

shqipfolës të trevave të ndryshme njëri pranë tjetrit, e duke jetuar në mjedise të përbashkëta këta marrin e japin forma e trajta fonetike e morfologjike, sintaksore e leksikore nga njëri – tjetri, do të thotë ndikojnë dhe ndikohen nga njëri – tjetri.
Cilat janë mënyrat e ndërndikimit dialektor?
Këto ndodhin me anë të martesave, me anë të kontakteve; me anë të bashkëjetesës; ndikimi i mjedisit shumicë në pakicë apo ndikimi kolektiv tek individi i një të folmeje tjetër dialektore. Do të thotë se trualli i ri i shqiptarëve në Zvicër, paraqet trazimin dhe përzierjen e të folmeve shqipe, objekt studimi i këtyre ndikimeve ndërdialektore tani nuk është më dialektologjia, por sociolinguistika. Shkencë gjuhësore kjo, që studion jo vetëm ndikimet ndërdialektore, por edhe ndikimet ndërgjuhësore të gjuhëve në kontakt, të cilat marrin e japin, ndikohen dhe ndikojnë nga njëra – tjetra sipas pozitave e statusit të tyre të epërsisë politike e ekonomike në shtrirjen e tyre gjeografike.

7. Ndikimet ndërgjuhësore
   Popujt dhe gjuhët e tyre, që gjenden në kontakt me njëri – tjetrin në shumë fusha të jetës marrin dhe u japin njëri – tjetrit, do të thotë nuk mund t’u shmangen ndikimeve të ndërsjella.

Pra, këto ndikime shpien edhe në gjuhët në kontakt. Prandaj, ndeshim në karakterin e gjuhëve huadhënëse e huamarrëse, që do të thotë se gjuhët në kontakt marrin dhe u japin njëra – tjetrës. Kjo dukuri është e shprehur më tepër te popujt autoktonë që me shekuj gjatë historisë së tyre jetojnë në fqinjësi njëri me tjetrin. Mirëpo, fenomeni i kulturës gjuhësore të diasporës shqiptare në Zvicër nuk paraqet elementin autokton. Ndaj, është krejt e natyrshme që shqiptarët dhe gjuha e tyre ndikohet ndjeshëm nga gjuha e vendasve: gjermanishtja,frëngjishtja, italishtja e retroromanishja.

Sado që sistemi demokratik, federal e kantonal i Zvicrës garanton të drejtën që të zhvillojë kulturën e tyre në gjuhën amtare shqipe, megjithatë gjuhët vendase, që janë edhe gjuhë zyrtare shtetërore e kantonale, ndikojnë në gjuhën shqipe. Pra, mund të thuhet se shqipja më tepër është gjuhë huamarrëse sesa huadhënëse në ndikimet e ndërsjella ndërgjuhësore në truallin e ri, në Zvicër.

8. Bilinguizmi (dygjuhësia)
   Shqiptarët në Zvicër janë gjendur në një mjedis të ri, ku përveç gjuhës së tyre amtare shqipe, patjetër duhet ta mësojnë dhe ta flasin edhe gjuhën e mjedisit. Sado që në familje ata flasin vetëm gjuhën shqipe, do të thotë janë folës njëgjuhës (monolingualë) në mjedisin e ri ata flasin edhe gjuhën e mjedisit, pra janë folës dygjuhësh, sepse flasin gjuhën e tyre amtare dhe njërën nga gjuhët e mjedisit: gjermanishten, frëngjishten, italishten ose retroromanishtën, do të thotë janë folës dygjuhës (bilingualë), ndodh të ketë edhe folës tregjuhësh e shumëgjuhësh (trilingualë e polilingualë).
   Ndërkaq, në raste sporadike, në familje me martesa të përziera, kur babai është shqiptar e nëna joshqiptare, ose nëna shqiptare e babai joshqiptar, tek fëmijët e tyre në të dyja rastet mbizotëron gjuha e mjedisit e jo gjuha shqipe. Sepse mjedisi është faktor vendimtar secila gjuhë do të flitet në familjet me martesa të përziera.
9. Shkalla e përvetësimit të kulturës gjuhësore letrare kombëtare
   Sado që shqiptarët janë të ndikuar nga gjuhët e mjedisit, ata duke shfrytëzuar të drejtat e tyre demokratike si qytetarë të Zvicrës, nëpërmjet institucioneve arsimore e kulturor, siç janë: Lidhja e Arsimtarëve dhe Prindërve Shqiptarë “Naim Frashëri”, Departamenti i Edukimit, Kulturës dhe Sportit, seksioni i Arsimit dhe Edukimit Interkulturor, si dhe llojet e shkollave, duke filluar nga Kopshti i fëmijëve, i shkollave fillore, klasave të veçanta, shkollat e tipave të ndryshëm dhe kurset e gjermanishtes, aktivitetet letrare të organizuara në shoqëri dhe në klube letrare, etj: kanë arritur jo vetëm ta ruajnë gjuhën e tyre të bukur amtare shqipe, por edhe ta zhvillojnë, avancojnë e kultivojnë atë në një nivel të kënaqshëm në një mjedis te ri.

Nostalgjia dhe dashuria për vendlindje e për gjuhë amtare, për doke e zakone e për çdo gjë që është shqiptare, që bën pjesë në kulturën e traditat kombëtare, i ka motivuar mërgimtarët tanë që jetojnë në Zvicër ta ruajnë e ta flasin bukur e qartë gjuhën e tyre të nënës – shqipen.

Shqiptarët në Zvicër paraqesin një krah dhe një shtyllë të fortë dhe një rrjedhë të re të pasurimit e të kultivimit të kulturës gjuhësore në kuadër të gjuhës së standardizuar letrare të atdheut të tyre.  (Përfundim)

 

 

 

[1] Mehmet Halimi, Perspektiva e kërkimeve dhe e studimeve dialektologjike në Kosovë, në vëll 50 – vjet studime albanologjike, Prishtinë, 2004, fq. 109.

[2] Gjovalin Shkurtaj, Onomastikë dhe ernolinguistikë, Tiranë, 2001, fq. 217.

[3] Gjovalin Shkurtaj, po aty, fq. 217.

[4] M. Halimi, vep. Cit. fq. 109.

[5] Gjovalin Shkurtaj, vepra e cituar, fq. 276.

[6] M. Halimi, po aty, fq. 109.

[7] Shih. J. Fishman, “la linguistique”, 2, 1965 (cituar sipas Gj. Shkurtajt. Kush flet me kë, ku përse dhe në çfarë varieteti gjuhësor).

[8] Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistika, Tiranë, 1999, fq. 150.

[9] M. Halimi, punim i cituar, fq. 110.

[10] Shih Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistika, Tiranë, 1999.

[11] M. Halimi, Punim i cituar, fq. 110.

[12] Gj. Shkurtaj, Sociolinguistika, Tiranë, 1999, fq. 1-350.

[13] Gj.Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, Tiranë, 2001, fq. 288.

[14] M. Halimi, punim i cituar, fq. 110.

[15] Idriz Ajeti, Vepra 1, Prishtinë, 1997, fq. 1-175, botuar nga ASHAK, përktheu nga serbokroatishtja: Mehmet Halimi.

[16] Mehmet Halimi, Rëndësia e mësimit të gjuhës joamtare, rev. “Shkëndija , Nr.14-15 shtator – 1 tetor 1978, fq. 10.

[17] Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistika, Tiranë, 1999, fq. 174.

[18] Gj. Shkurtaj, vep. Cit. fq. 176.

[19] Gj. Shkurtaj, vep. Cit. fq. 176.

[20]Gj. Shkurtaj, vep. Cit. fq. 176.