Prof. Kristo Frashëri: Thesprotia – Çamëria antike (1)

Si e përshkruan Homeri Thesprotinë te poema “Odiseu”

 U ënda për nëntë ditë, kurse natën e dhjetë të zezë, dallga e madhe më shtyu në tokën e thesprotëve. Këtu më priti mbreti i thesprotëve Feidoni, hero e bujar, i biri i tij i dashur erdhi të më marrë në shtëpi, të dërrmuar nga të ftohtit e nga lodhja pasi më ngriti më çoi në pallatin e të atit ku më dha këmishë dhe mantel. Në poemë thuhet më tej: Unë, – vazhdon Homeri, – tani mora vesh kthimin e Odiseut; diku, në tokat pjellore të thesprotëve jeton dhe sjell thesare të shumta dhe të çmueshme. Kështu më tha mbreti i thesprotëve Feidoni, i cili pasi u bëri fli perëndive të pavdekshëm kishte përgatitur një anije të shpejtë dhe bashkë me njerëz e kishte nisur për të çuar Odiseun në atdheun e tij. Por mua më përcolli më përpara, meqë rastësisht erdhi një anije thesprote e cila lundronte për në Dilihin (ishull – K.F.) e pasur me grurë.

Historianët e kohëve moderne, përfshirë edhe historianët helenë të ditëve tona, pranojnë se në Antikitet thesprotët, popullatë e etnikonit ilir, banonin në sterenë kundrejt ishullit të Korfuzit, në atë trevë ku më vonë, gjatë shekujve të sundimit osman, banorët e saj përmenden me emrin çam. Si rrjedhim, Thesprotia antike është nga pikëpamja gjeografike afërsisht identike me Çamërinë e kohëve moderne.

Ajo është afërsisht identike edhe për sa i përket etnikonit të banorëve të saj. Sikurse u tha, banorët e Epirit të lashtë, përfshirë dhe ata të Thesprotisë, të cilësuar nga autorët antikë si “barbarë”, ishin me përkatësi etnike ilire. Identitetin etnik ilir të thesprotëve e pohon edhe historiani gjerman B. Lenk, autori i zërit Thesprotoi, në: “Paulys. Real – Encyclopädie der classischen Alterturnsëissenschaft”, Neë bearbeitung. Beggonen von Georg Wissova. Vëll… Zweite Reihe (R-Z). Stuttgart 1936.

Në burimet e lashta historike, më herët se sa Thesprotia si vend, përmenden banorët e saj, thesprotët. Njoftimet më të hershme janë pa dyshim tregimet legjendare me të cilat është e mbushur plot e përplot historiografia e lashtë helene. Plutarku në veprën e vet “Vitae Parallelae”, thotë se i pari që u bë mbret i thesprotëve dhe i molosëve pas përmbytjes (të kohës legjendare të Noes – K.F.), ishte Faetoni, njëri prej atyre njerëzve që erdhën në Epir bashkë me Pellazgun.

Homeri në poemën e tij të dytë të pavdekshme “Odiseu”, duke përshkruar kthimin e tij pas luftës së Trojës në atdhe, ne ishullin e Itakës, në detin Jon, shkruan tekstualisht: “U ënda për nëntë ditë, kurse natën e dhjetë të zezë, dallga e madhe më shtyu në tokën e thesprotëve. Këtu më priti mbreti i thesprotëve Feidoni, hero e bujar, i biri i tij i dashur erdhi të më marrë në shtëpi, të dërrmuar nga të ftohtit e nga lodhja pasi më ngriti më çoi në pallatin e të atit ku më dha këmishë dhe mantel”. “Unë, – vazhdon Homeri, – tani mora vesh kthimin e Odiseut; diku, në tokat pjellore të thesprotëve jeton dhe sjell thesare të shumta dhe të çmueshme. Kështu më tha mbreti i thesprotëve Feidoni, i cili pasi u bëri fli perëndive të pavdekshëm kishte përgatitur një anije të shpejtë dhe bashkë me njerëz e kishte nisur për të çuar Odiseun në atdheun e tij. Por mua më përcolli më përpara, meqë rastësisht erdhi një anije thesprote e cila lundronte për në Dilihin (ishull – K.F.) e pasur me grurë”.

Apollodori na jep një legjendë interesante për kohën e luftës së Trojës. Ai shkruan se thesprotët në kohën e Odiseut kishin mbretëreshë Kalidikën. Ajo bashkëjetoi me Odisenë, e cila pas takimit me të lindi vajzën Polypoita.

Të gjithë autorët antikë pajtohen, me pak ndryshim midis tyre, kur flasin për vendbanimet e thesprotëve. Thukididi shkruan se korinthianët “duke u nisur nga Leukada, iu drejtuan bregdetit përballë Kërkyrës (Korfuzit – K.F.). Ata u ndalën në bregun e Himerës së Thesprotisë. Himeri është liman, kurse më tej, larg detit në Eleati të Thesprotisë është qyteti Efyra. Pranë tij shtrihet në drejtim të detit liqeni Aherusia, kurse nëpërmjet Thesprotisë kalon lumi Aheron, që derdhet në këtë liqen, prej nga ai mori edhe emrin. Po këtu rrjedh edhe lumi Thyam (Thyamis), që ndan Thesprotinë nga Kestrina; midis dy lumenjve ndodhet kepi i Himerës”.

Skylaksi i shek. IV p.e.s. njofton nga ana e vet se thesprotët ishin fqinjë të kaonëve. Edhe thesprotët janë të shpërndarë nëpër fshatra. Thesprotia ka limane të mira. Ka limanin Elaia. Në këtë liman derdhet lumi Aheron dhe është edhe liqeni Aherusia, nga i cili del lumi i Aheronit. Lundrimi gjatë bregdetit të Thesprotisë zgjat gjysmë dite”.

Autorët antikë grekë, të cilët japin njoftime jo legjendare, por gjeografike dhe historike, mbi Thesprotinë dhe mbi thesprotët fillojnë jo me Homerin, por me Herodotin e shek. V p.e.s. dhe përfundojnë me Stefan Bizantinin e shek. VI të erës sonë. Pra, kemi të bëjmë me njoftime që i përkasin një harku kohor më tepër se dhjetë shekujve. Është e natyrshme që ato të mos përputhen midis tyre. Kjo për arsye se njoftimet e mëvonshme pasqyrojnë rezultatet e procesit të pandalshëm historik që ka pësuar në këtë hark të gjatë kohor edhe historia e thesprotëve dhe e shtrirjes territoriale të vendbanimeve të tyre.

Herodot kur flet për luftën e Salaminës kundër persëve dhe grumbullimin e ushtrive aleate të grekëve në Salaminë në luftë kundër persëve, shkruan: “Thesprotët janë fqinjë të ambrakëve e të leukadëve që erdhën në këtë luftë nga skajet kufitare”. Kjo do të thotë se thesprotët ishin fqinjë të ambrakëve, të cilët banonin në brigjet veriore të gjirit të Prevezës, aty ku fillonte provinca e Epirit, pra jashtë kufijve të Helladës antike. Shkurt, në kohën e Herodotit, Ambrakia ndonëse ishte si dhe Thesprotia krahinë epirote, pra barbare, ishte si trevë e veçuar nga Thesprotia. Straboni, nga ana e tij, jep njoftime që nuk i ndeshim më parë. Ai njofton se në territorin e thesprotëve kalojnë dy lumenj – lumi Aheron, i cili buron prej liqenit Aherusia dhe derdhet në det te limani i Glykut. Në lumin Aheron, shton ai, derdhen lumenj të tjerë të vegjël. Lumi tjetër që përshkon trojet e thesprotëve ishte, siç e përmendte dhe Thukididi, Thyami, për të cilin ne do të flasim më tej. Gjeografi i lashtë grek shton se pranë gjirit ku derdhet lumi Thyami ndodhet qyteti i thesprotëve Kyhir, i cili më parë quhej Efyra. Straboni na jep gjithashtu një njoftim me interes gjeografik. Ai thotë se në kohët e moçme faltorja e Dodonës ndodhej nën sundimin e thesprotëve. Por më vonë ajo u përfshi nën pushtetin e molosëve.

Tek autorët antikë nuk mungojnë edhe disa njoftime, ndonëse tepër të pakta që flasin për ekonominë e tyre. Scymni shkruan: “Pastaj vjen një ishull i vogël që quhet Erythea. Ai nuk është shumë i gjatë, por ka tufa gjedhësh dhe bagëtish të tjera, edhe dema si të egjiptianëve dhe si ato që janë në Epir te thesprotët”. Atheneu shkruan: “Në kohën e mbretit Aleksander, djalit të Piros, ndodhi që të mbijnë bathë në një vend moçalor pranë lumit Thyam të Thesprotisë, në Epir”. Në trajtimin e kapitullit mbi historinë e thesprotëve është patur parasysh edhe teksti që përmban “Enciklopedia e Madhe Greke” (Meg. Hell. Enc.), të cilën na e përktheu në shqip zoti Pano Hallko.

Gjuha e thesprotëve si banorë të etnikonit ilir kuptohet se ishte ilirishtja, natyrisht një nga të folmet e saj. Ashtu si gjuhën ilire, edhe të folmet e saj, përfshirë dhe atë të thesprotëve, nuk i njohim. Në ditët tona ka arritur ndonjë fjalë e përdorur nga banorët thesprotë, e cila jo rastësisht përputhet afërsisht për nga përmbajtja kuptimore me fjalën përkatëse të gjuhës shqipe. Straboni shkruan se: “Ashtu si te maqedonët, edhe te thesprotët e molosët plakat i quanin pelia dhe pleqtë pelii”. Fjala e thesprotëve nuk është pa afërsi kuptimore me fjalët shqipe në njëjës plak, në shumës pleq.

Një nga qytetet e sotme të Çamërisë, Paramithia, me emrin e saj të dyfishtë Ajdonat, është themeluar sipas tregimeve legjendare në shekullin II. Emri mesjetar Ajdonat nga Ajos Donatos, domethënë Shën Donati, sipas legjendës është themeluar nga Donati, peshkopi i Euresë, i cili shërbeu si peshkop gjatë syndimit të Teodosit I (fundi i shek. IV ose fillimi i shek. V). Sipas traditës kishtare, Donati vrau një dragua në vendin Chamaigephyrai dhe aty shpërtheu një burim uji për qytetin. Kështu Euroia E-u (uji) roia zbërthehet në “uji që rrjedh”, në kuptimin “rrjedhë e bollshme” uji. Banorët e Shën Donatit Eurenë e vendosën në një vendbanim të ri, në bregun lindor të liqenit Akerusia. Më vonë Eurea e re u braktis gjatë dyndjeve të avarëve dhe sllavëve.

Një nga rezultatet e procesit historik që përshkoi si kudo edhe popullatat e Epirit, ishte mbështetja e fiseve të vogla të trevës te fiset më të fuqishme epirote. Ky proces, i cili ndeshet edhe në të drejtën zakonore shqiptare, fillon me trajtën e aleancave dhe përfundon me integrimin e fiseve më të vogla në bashkësinë e fiseve më të fuqishme. Shembullin e parë duket se na e jep Straboni, i cili në shek. I shkruan: “Kaonët dhe thesprotët dhe pas tyre kasopët, të gjithë së bashku janë thesprotë dhe banojnë në bregdetin që fillon nga malet Keraune deri në gjirin e Ambrakisë”. Më vonë, procesi duket se mori përpjesëtime më të gjera. Dëshmi kemi njoftimet që na jep leksikografi i shquar helen i shekullit VI Stefan Bizantini, në veprën e tij “De Urbibus et Populis” (Mbi qytetet dhe popujt). Ai i trajton thesprotët jo si një fis ndër më kryesorët e Epirit, por si një bashkësi e madhe fisnore, e cila përfshinte në gjirin e saj një varg fisesh të tjera epirote. Ndër to ai trajton si fise thesprote edhe disa nga bashkësitë, të cilat Theopompi, historiani i shekullit IV p.e.s. i thekson si fise të veçanta. Kështu për shembull Stefan Bizantini i cilëson si fis thesprot fisin epirot të quajturit dikur Aigestaioi. Po kështu fisin Amyntai, të cilin Aristoteli në shekullin IV p.e.s. e radhit si fis epirot, Stefan Bizantini e quan fis thesprot. Leksikografi bizantin, përfshin në radhët e thesprotëve edhe fisin Elin. Madje, edhe fisi Kelaithoi, i cili banonte në kufi me Thesalinë. Duket pak i çuditshëm cilësimi që Stefan Bizantini u bën Parauejve si fis thesprot, kur tashmë dihet se ata banonin në rrjedhën e mesme të lumit Auo (Vjosa), pra, larg Thesprotisë antike. I çuditshëm duket edhe cilësimi si fis thesprot i Omfaliave, fqinjë të parauejve dhe të Kainiove, të cilët sipas Rianit banonin në Thesali. Përkundrazi, kestrinët, kainoi, elinët me shumë gjasa kanë qenë fise thesprote. Stefan Bizantini e mbyll listën me autariatët, Tripolissai dhe Prasaiboi, të cilët ashtu si dhe disa nga fiset e mësipërme, përmenden për të parën herë dhe për të fundit herë si fise thesprote.

Përsa u përket ngjarjeve politike të lidhura me Thesprotinë dhe me thesprotët, vendin kryesor e zë pa dyshim historia e Epirit gjatë sundimit të mbretit Pirro. Por, historia e Epirit është historia jo e thesprotëve, por e mbarë banorëve të Epirit. Për këtë arsye, ajo është lënë jashtë këtij punimi.

Njoftimet e pakta që ne kemi për Thesprotinë gjatë Antikitetit të vonë, i përkasin historisë kishtare. Duket se Thesprotia e mirëfilltë bënte pjesë nga pikëpamja kishtare në juridiksionin e peshkopatës së Butrintit, e cila nga ana e saj ishte në varësinë e kryepeshkopatës së Nikopojës.

Për sa i përket historisë njerëzore të Thesprotisë gjatë sundimit romak kemi pak cikërrima. Ndër banorët e Thesprotisë antike në shek. IV përmendet familja e Klearkëve (Klearchoi). Plaku Kleark ishte anëtar i senatit të Kostandinopojës, kurse Klearku i ri ishte prefekti i Kostandinopojës dhe prefekt pretorian i Ilirikumit gjatë viteve të hershme të shekullit V. Një farë Marcellinsi, guvernator i Sirisë në vitin 382 ishte epirot.

Më i famshmi i të gjithë epirotëve të njohur të kësaj periudhe ishte filozofi Priscus, kryetari i Akademisë së Platonit në Athinë dhe bashkëpunëtor i afërt i perandorit romak Julian. Kur Juliani u bë në vitin 361 perandor i Romës, e emëroi Priscun në poste me përgjegjësi të politikës kulturore, të lidhura me prirjen e tij për ringjalljen e politeizmit në dëm të krishterimit.

Pas vdekjes së Julianit, Priscu u kthye në Athinë ku dha mësime për më se tre vjet. Paulinus nga Pella lindur më 376-459, kishte trashëguar prona përveçse në Akai të Greqisë, edhe në Epirin-e-Vjetër (Epirus Vetus). Sikurse shihet në burimet e shkruara historike antike, helene dhe romake, në fund të Antikitetit treva e thesprotëve përfshinte, sipas Strabonit në veri qytetin e lulëzuar të Buthrotit (Butrintit), pavarësisht se Virgjili në “Eneida” si poet e përfshin Butrintin në tokën e kaonëve. Nga ana jugore treva e thesprotëve për disa autorë shtrihej deri në kufi të ambrakëve, kurse për disa të tjerë e përfshinte edhe vetë Ambrakinë (rrethinat e Prevezës). Në perëndim Thesprotia shtrihej gjatë gjithë bregdetit të Jonit, kurse ishujt e detit Jonian me në krye Korkyrën (Korfuzin), ndodheshin jashtë trevës së thesprotëve. Vetëm nga ana lindore kufijtë territorialë të Thesprotisë në fund të Antikitetit nuk i kemi të qarta.

Me përmbysjen dramatike që pësoi Gadishulli Ballkanik në fund të shekullit VI dhe në fillim të shekullit VII nga dyndjet barbare dhe nga kolonizimi sllav epoka antike mori fund. Ajo tërhoqi me vete edhe emërtimet gjeografike të mëparshme si: Heladë, Iliri dhe Epir. Bashkë me to dolën nga qarkullimi dhe emërtimet etnike: helenë, ilirë dhe epirotë. Sikurse do të shihet, apelativin antik Thesproti e zuri gjatë shekujve qendrorë mesjetarë emërtimi pak i njohur Vagenetia, kurse më vonë gjatë shekujve të sundimit osman, emërtimi tepër popullor Çamëria, për vendin dhe çam për banorin.

Shtrirja territoriale e Thesprotisë së Antikitetit të vonë, përputhet afërsisht si me shtrirjen territoriale të emërtimit Vagenetia, ashtu dhe me atë të Çamërisë.

Me sa dimë ne, historiani i parë grek, i cili krahas emërtimit antik Thesprotia, përdor edhe apelativin popullor shqiptar “Çamëri-Çamëria”, në trajtën greqishte “Camuria” (Τσιαμουρία), është Panajot Aravantinoi nga Preveza. Si njohës i mirë i trevës së çamëve, ai ka botuar, përveç të tjerave, dy vëllime të ngjeshura me të dhëna dokumentare dhe kronikale, përkitazi me Çamërinë gjatë shekujve mesjetarë. Të dy vëllimet mbajnë të njëjtin titull: “Kronografia e Epirit” (Hronographia tes Epeirou), vëll. I-II, botuar në greqisht në Athinë, më 1856. Të dyja vëllimet ndodhen në dorëshkrim të përkthyera në gjuhën shqipe nga Sarandi Loshi. Aravantinoi jetoi e punoi në Epir, madje për disa kohë ai shërbeu si arsimtar në Prevezë. Vëllimi i dytë përshkruan në trajtë enciklopedike vendbanimet e Epirit të të gjitha kohërave. Ai mbyllet me katalogun e të gjitha fshatrave të provincës së Epirit së bashku me numrin e familjeve për çdo fshat, të gjuhës e të fesë që praktikonin banorët e tyre dhe të gjendjes sociale të secilit fshat, nëse ishte çiflig apo fshat i lirë, më në fund se cilës njësi administrative i përkiste secili fshat. Një tjetër botim i rëndësishëm që ka dalë nga pena e tij përmban të dhëna biografike dhe historike mbi personalitete të ndryshme të botës epirote. Kontributi i punimeve të tij në trajtimin e historisë së Çamërisë është i pamohueshëm. Të dhënat që përmbajnë dy vëllimet e Aravantinoit do të trajtohen në kapitujt që vijojnë. Këtu do të shfrytëzojmë identifikime të toponimeve antike që na japin autorët antikë mbi Thesprotinë, të cilat nuk kanë arritur në ditët tona. Shtojmë me këtë rast se disa nga këto identifikime toponimike janë rezultat i hulumtimeve të Aravantinoit dhe të autorëve të tjerë europianë modernë, siç ishte për shembull konsulli shumëvjeçar frëng Pukëvil (Pouquevile), i cili shërbeu në Janinë në fillim të shekullit XIX.

 

*Pjesë nga libri “Historia e Çamërisë” me autor historianin e njohur Kristo Frashëri, botim i UET-Press. Ky studim i botuar në vitin 2015 shënon dhe punën e fundit të historianit para se të ndërronte jetë