Ekstra time: Koha për t’u kthyer tek vetja

Dr. Eriseld Kalemaj, Universiteti i Korçës

Romani autobiografik ‘Ekstra time’ i autorit DurimTaçi nis me përshkrimin e detajeve të një dite të zakonshme, por përtej të zakonshmes bëhet fjalë për natyrën e marrëdhënies së unit me botën. Menjëherë të vjen në mendje dilema e pazgjidhshme e Paskalit: Ne jemi gjithçka dhe bota asgjë, apo ne jemi asgjë e bota gjithçka?

Që në rreshtat e parë kupton se po hyn në një botë të absurdit, e cila pashmangshmërisht krijon pemzatim ekzistencial. Marrëdhënia e unit me botën karakterizohet nga paradoksi se tjetër jemi e tjetër shfaqemi. Fatkeqësisht jemi të vendosur për t’u përshtatur, për ta konkretizuar jetën.Tek e fundit kemi qëllime dhe destinacione për të arritur. Rrëmbehemi në mënyrë të pavetëdijshme nga e zakonshmja, duke e ndrydhur thelbin e vetes dhe çastin e jetuar. I përkushtohemi aktivitetit, duke besuar se gjithçka qëndron jashtë vetes dhe pasoja është zbrazëtia e vetes, kriza ekzistenciale dhe identitare. Këtë ide e ilustron me rrëfimin e konkursit për skenrist, paraqitur me titullin ‘Fotografi i shkretëtirës’, ku paqyrohet një ditë plazhi thellësisht e zymtë, si një kotësi e botës që përkthehet si zbrazëti e qenies.

Midis meje dhe botës është një raport dialektik dhe këtë e shkakton karakteri kontradiktor i kohës subjektive dhe kohës objektive. Me një gjuhë të drejtëpërdrejtë, të rrjedhshme pa ngarkesa romantike, letrare dhe emocionale, Taçi në nëntekst djeg nëpërmjet absurdit. Përjetimin, ndjesinë e merr lexuesi, kurse ai synon reflektimin, bën thirrje për t’u kthyer tek vetja, tek vlera e qenies. Apel që tregon se paradoksalisht jetojmë si të përjetshëm, ndërtojmë marrëdhënie të objektivizuara, jetojmë me fiksionin e mendimit, ndërkohë që jeta, ndërgjegjia jonë është si lumi i Herkalitit që rrjedh pa u ndalur. Pra, jeta, vetë qenia jonë lëviz, ndryshon, është  dinamike, kurse mendimi paradoksalisht ndalon dhe fikson – do të thoshte filozofi francez Henri Bergson. Pra, ne jetojmë sikur jemi të përjetshëm dhe njëkohësisht  e dimë që jemi të vdekshëm, kjo që dimë fshihet, ndrydhet në të pandërgjegjshmen, duke u shfaqur tjetër, e gjitha është hiporkizi dhe absurditet. Thelbi ynë është koha, e koha është lëvizje, por lëvizja nuk kapet, nuk rroket nga mendimi, nga intelekti. Intelektit i duhet të shpikë ndalesa për ta kuptuar botën dhe organizaur jetën. Ky është mendimi instrumental që ndal kohën, e objektivizon, e fragmentarizon, si ora në dorë, kalendari, periudhat historike, kapitujt e librit…  të gjitha janë shpikje të intelektit, koha në thelbin e vetë është e pamatshme.  Mjerisht njerëzit, thotë autori: ‘Kanë humbur brenda ndodhive të njëpasnjëshme, kronologjike, shkak pasojë, e nuk e dinë se është prodhim i trurit të tyre’ (f. 233). Çdo gjë brenda meje rrjedh dhe ndryshon pa u kthyer asnjëherë, kjo është koha brenda meje, koha subjektive.  Jeta  është koha brenda nesh, ajo vetëm rrjedh, nuk ka ndalesa, çka do të thotë se e tashmja gjithmonë ikën, nuk është, nuk materializohet. Nuk e ndalojmë dot, sepse ne jemi brenda kohës. Ne vetëm gjykojmë për të shkuarën dhe planifikojmë të ardhmen. Tregimi në libër për ketrin dhe kujdestaren  që shqetësohen për të ardhmen nënkupton frikën për të ardhmen, e cila kushtëzon të tashmen. Vdekja na nxiton, ajo na konkretizon jetën, nuk ka kohë, duhet të shkollohemi, të punojmë, të martohemi… vdekja na bën të konkretizojmë jetën, të realziojmë pritshmëritë shoqërore. Midis së shkuarës së pamundur dhe së ardhmes së panjohur, kushtëzojmë dhe formësojmë të tashmen, ku në këtë proces thelbi i unit është tërësisht i përjashtuar.

Midis së shkuarës dhe së ardhmes nuk ka të tashme, por lëvijzje … të shkuarën dhe të ardhmen nuk i ndan asgjë. Për Taçin ky çast ‘ka trajtën e një të tashmeje të përjetshme’ (f. 251). ‘Koha nuk ekziton më, është vetëm një moment përjetësie’ – vazhdon ai më tej (f. 232). ‘E shkuara, e tashmja dhe e ardhmja, këtu zhduken ose shkrihen bashkë…” (f. 235).

Kthimi tek përjetimi i thellë i vetes është nga ato rastet të rralla, ku jemi vetvetja, jemi jashtë kohës, hyjnizimi i vetes. Ky është Zoti që ka krijuar kohën, kur vetë është jashtë kohës. Këto çaste përbëjnë absolutin e qenies. Pikërisht kjo është ‘koha shtesë’ është koha që merresh me veten, jashtë rendit dhe kohës së botës. Kthimi tek vetja është koha shtesë, jashtë kohës ka kohë, por  një lloj tjetër kohe, jo ajo e orës në dorë. ‘Nga ky pozicion jashtë kohës, shikon me ironi njerëz që e kanë me ngut e të vjen për të qeshur’  – shkruan autori (f. 233). Si Demokriti, filozofi i lashtë grek që qeshte me ndodhitë e botës, me shqetësimet naive të njerëzve. Për këtë fakt mund të justifiktohet stili i drejtëpërdrejtë i të shkruarit, i cili shpreh të vërtetën hapur. E vërteta e thënë pa filtra është shokuese, therrëse, sepse godet atë që është e ndërgjegjshme, e dukshme, zbulon të jashtëzkonshmen dhe në këtë kontekst  ‘Ekstra time’ është e jashtëzakonshmja, e cila është thelbi, e vërteta e pathënë, e pavetëdishmja e torturuar nga e vetëdijshmja dhe jeta shoqëore.

“Sa pak duhet për të rijetuar kohën e ngjeshur të jetës tënde – shkruan Taçi – mjafton që ta ndjesh veten vrojtues, brenda një kohe shtesë” (f. 172). Ky është kthimi tek vetja, tek të jetuarit në kohën shtesë, çka justifikon edhe shkrimin në vetën e dytë njëjës, kur flet për veten. Uni i shkuar nuk është një Unë, por një Ti. Unë – vetja, tani vëzhgoj dhe analizoj ‘unin e dikurshëm’ që tashmë është një Ti.  Vetja e vëzhguar bëhet Ti, veta e dytë … dhe vërtetë unë tani nuk ka asnjë lidhje me unë para 5 vitesh, apo 1 muaji, apo para 1 minute. Vetë autori e shpreh kështu: ‘Edhe e shkuara të vjen në vetën e dytë, se ke vendosur të dyzohesh, të shikosh veten në distancë’ (f. 70). Gjithashtu, kjo ide pasqyrohet tek situata në libër e rileximit të diçakje që po vetë e ke shkruar diku dhe të duket se nuk përsëritet, por rrjedh edhe ndryshon. Si Sokrati e Kierkegardi, edhe filozofia postmoderne mbron tezën se  e vërteta i përketë çastit.  E shkuara, historia kuptohet vetëm brenda koteksttit të së tashmes kur ka ndodhur. Nuk ka dije universale, por tani dhe këtu.

T’i flasësh vetes me Ti do të thotë se një i tretë dëgjon, pra brenda nesh; një ndodh, një tregon e një dëgjon. Midis meje dhe botës jashtë, thotë Samuel Beket, uni i vërtetë është ai midis tyre, i cili qëndron në një teh të mprehtë, gati të padukshëm. Uni nuk jeton, atëherë ne jemi aktorë…?!

Sheksipri më herët dhe Erving Gofmani më vonë do të theksoni se e gjithë bota është një teatër, ku ne të gjithë jemi aktorë dhe na duhet të luajmë rolin tonë. Luajtja e rolit shkon deri aty sa mund të jetë torturuese për unin subjektiv. Përshtatja me tjetrin shkon deri në atë që, Taçi e citon si ‘Dëshmitari absolut’, siç është rasti me Zonjën Kazolari, ku i duhej ta ngushëllonte për etikë, sepse kishte humbur burrin dhe e trishtuar më tepër se kishte humbur qenin, ndërkohë ‘dëshmitari absolut’ kishte humbur djalin e tij 20 vjeçar. Empatizmi ynë, trajtimi i tjetrit si vlerë do të thotë t’i falësh kohën dhe gjithë qenien tënde dikujt tjetër. Teologu dhe filozofi Martin Buber do të shprehej se “asnjë qenie njerëzore nuk mund të bëjë më shumë se të vërë jetën në dispozicion të tjetrit, qoftë edhe për një moment”, e cila shkon në një linjë me filozofin stoik Seneka, se dhurata më çmuar që i bëjmë dikujt është koha, ajo nuk mund të na kthehet kurrë.

Ne si qenie kur vijmë në jetë, jemi të paidentitet, tabula rasa. Socializohemi, duke kristalizuar identitetin që më shumë është një identitet kolektiv, duke harruar identitetin vetijak. Kristalizimi është aq efikas sa duket sikur realziojmë dëshirat vetijake, por në fakt përmbushim pritshmëritë e shoqërisë. Sistemet dhe strukturat shoqërore janë forma pushteti shtypëse. ‘Autoriteti anonimi’ e quan Erik Fromi, të cilat janë stisje, artificialitete dhe mashtrime për të mbajtur njeriun larg thelbit të vet, personit të tij unik, të papërsëritshëm. Shoqëria krijon homogjenitetin e individualiteteve, tjetërsimin e tyre si ingranazhet e një sistemi mekanik. Tjetërsim që i ngjason shndërrimit të Gregor Zamzës së F. Kafkës, ndërkohë që individi është dinamik… në thelbin e tij është rrjedhshmëria dhe ndryshimi. Tek kjo ide, Taçi citon Jungun, i cili flet ‘për një nënvetëdije kolektive që i bashkon të gjithë mendjet në një të shkuar të tashme dhe të ardhme’ (f. 13). Ndaj njeriu ka nevojë të arratiset nga kjo botë e maskave, t’i ikë kohës objektive. Dëshira për të ikur në vende të panjohura, është një dëshirë e vetes për veten, për të qenë vetja ( f. 63).

E vërteta qenies sonë gjendet tek e pandërgjegjshmja, ku shpesh ajo del në forma jo të drejtëpërdrejta, por pa e kuptuar tek mënyrat, sesi i ne i bëjmë gjërat. Siç thotë Martin Hajdegeri, qenia e fsheh thelbin e vetë tek mënyra e të qenit. Sipas kësaj pikëpamje nuk duhet t’i besojmë përmbajtjes së fjalës, apo dukjes së veprimeve, por mënyrave si shprehen dhe si bëhen, të shikojmë përtej asaj që jepet nëpërmjet asaj që jepet. Çdo njeri është artist në kuptimin që ai e transformon thelbin e vet, e fsheh nëpërmejt konstruktit, sesi shprehet. Ndaj duhet dekonstrukturimi i dukjes për ta njohur thelbin që fshihet. Kjo psikoanalizë mund të shkojë deri në pikën që njeriu nuk habitet, kur fillon ta njohë veten. Ndoshta në këtë roman autobiogrfik, autori, duke folur për veten në vetën e dytë, nuk kërkon thjesht të komunikojë me veten, apo të reflektojë, por të bëj një lloj autopsikoanalizë.

Tek autopsikanaliza zbulon se Shpirti i tij do dhe jeton për birin e humbur. Kjo është dashuria hyjnore, më e kulluara, si ajo e Atit për njeriun e tij. Ati jeton me birin, ose më saktë Ati e përmban birin shpirtërisht, ndaj tek Krishtërimi kemi trininë e unifikuar si Ati, Biri dhe Shpirti i Shenjtë (f. 111). Autori po shkon në qëndër të qenies se vetë dhe duket se zbulon pikëllimin e Zotit,  por njëkohësisht gjen qetësinë, sepse ai, biri është kthyer në shtëpinë e tij, pranë Atit, tek përjetësia dhe shpirti i amshuar. ‘Është vetja jote e dytë e ringjallur që kthehet në shtëpi’- e mbyll librin autori (f. 264).