Pandeli Koçi: MOS NDALO ASNJËHERË
Intervistë e shkrimtarit Vasil Premçi me shkrimtarin Pandeli Koçi (Sazan Goliku)
Nuk di si ta interpretoj thënien e Çehovit: “Roli i artistit është të bëjë pyetje, jo të japë përgjigje”, po në prag të përvjetorit tuaj të ’80 dëshiroj t’ju drejtoj disa pyetje që disa i kanë përgjigjet brenda, disa nuk i kanë. Janë më tepër për t’u informuar rreth krijimtarisë suaj letrare të kohëve të fundit. Çfarë keni shkruar e botuar këta dy vitet e fundit nën kupolën e zezë të pandemisë?
Pandeli Koçi: Edhe pse jam tashmë në moshë “të pjekur” kam shkruar e botuar librin me proza “Pas heshtjes”, librin me poezi “Gjysmëdielli”, novelën për të rinj “Kërkimi”, përallën për fëmijë “Përbindëshi i fshatit kobzi”, natyrisht një pjesë të tyre të shkruar edhe më herët. Gjithshtu, kam redaktuar romanin e ri të Qazim Muskës, përmbledhjen e re me poezi të Kolec Traboinit, romanin e ri të Anton Nikë Berishës, fjalorthin e veprave letrare të Agim Gjakovës, librin me shkrime historike “Dëshmorët – në rrënjët e kombit shqiptar”, studimin e Qerim Vrionit për një foto të panjohur të Marubit etj. Kam botuar në organet e shtypit shkrime letrare e publicistike dhe kam zhvilluar biseda në TV të ndryshëm. Mos po lëvdohem si shumë?
Pasioni juaj për letërsinë artistike e ka burimin te talenti apo te ambicia për t’u afirmuar në jetë, për të krijuar personalitetin tuaj në këtë fushë të vështirë siç është arti?
Pandeli Koçi: Nuk e di sa i saktë do të jem në përgjigjen time. Unë kam nisur të shkruaj, pa më nxitur kush, që në vitet e para të shkollës e në vazhdim dhe kam lexuar letërsi, sa lija mënjanë edhe lëndët e tjera. Mund të jesh i ditur sa të duash, mund të ngjitesh e të bëhesh mjeshtër i madh edhe në një shkencë, por po nuk pate talentin e duhur, të lindur bashkë me ty, nuk mund të bëhesh dot artist i vërtetë. Por kjo farë, që quhet talent ose prirje, po nuk u ushqye në tokën e begatë të vullnetit dhe nuk vetëtin në majën e shpatës së ambicjes, mbetet një farë e tharë për asgjë. Unë nuk mund të flas për veten: paskam telentin apo vetëm gjakimin për letërsinë.
Në vështrim të parë stili juaj në krijimtarinë letrare karakterizohet nga thjeshtësia e lakonizmi. Ç’mund të na thoni për punën tuaj për të pasur një stil individual?
Pandeli Koçi: Mendoj se autori nuk mund të flas për stilin e vet, kur “stili duhet të jetë vetë njeriu”, siç është thënë nga një i mençur. Të shkruash thjesht e të jesh lakonik nuk është ende një tipar i veçantë stili. Gjatë jetës kam lexuar shumë që i vogël, kam pëlqyer e dashuruar librat e mjaft autorëve shqiptarë e të huaj, por nuk mund të them se në ç’shkallë jam ndikuar nga ky ose ai shkrimtar. Le t’ia lëmë më mirë kritikës të shprehet, në qoftë se kam vërtet një stil individual që ia vlen të analizohet.
Poezia juaj para’90-ës, gati si gjithë poezia e realizmit socialist te ne ka vuajtur nga politizimi, retorizmi e patetika. Pas ’90-ës poezia juaj dallohet nga një realizëm i ashpër, nga një nervozizëm gati i vazhdueshëm?
Pandeli Koçi: Ndoshta i kushtëzuar nga realiteti “demokratik”, nga zhgënjimi, nga një tranzicion kaq i gjatë pa kuptim… Por ka në këto poezi një “deri kur?” që gjithsesi e ka shpresën brenda.
Ç’është për ju poezia slam, që shqip do të thotë poezia e protestës?
Pandeli Koçi: Është poezia e domosdoshme e rreshtave të parë kundër padrejtësive, kundër shfrytëzimit, racizmit, fanatizmit, “kundër gjithçkaje që duhet luftuar. “Poezia, që ka nisur me këgët popullore e të gjitha kohërave, i ka hapur dyert për çdo ndjenjë, pra edhe për ato që lindin nga protesta.
Kritika letrare ka vlerësuar prozat tuaja të shkurtra që ju i keni quajtur rrëfenja dhe parabola. Te ato e keni gjetur më tepër veten?
Pandeli Koçi: Nuk mund ta them. Në prozë, në pak rreshta ose në pak faqe, ose thua diçka, ose nuk thua asgjë, ose bie në rrjetën e anekdotës. Minimalizmi mund të jetë si një thikë me dy presa. “Parabolat – ka thënë Borgesi – janë natyrisht shprehje estetike.” Por kur janë vërtet të tilla.
Këto dhjetëvjetshit e fundit nuk jeni marrë me kritikë letrare?
Pandeli Koçi: Është e vërtetë. Mbase nga që nuk mund ta shkruaj.
Cili zhanër ose gjini letrare keni pasur si përparësi ose keni pëlqyer më shumë?
Pandeli Koçi: Të shkruarit në këtë ose atë lloj, gjini, zhanër ka të bëjë me lëndën që autori ka “kapur” për ta trajtuar: Por kur i vjen “fryëzimi”, ai është i pavetëdijshëm kur nis të shkruaj ose të thurë në mendje një varg ose një poezi, ose subjekt, se do të jetë me vargje të lira apo me njëmbëdhjetë rrokësh, se do të jetë tregim apo roman. Gjatë procesit të hartimit të tekstit ndërhyjnë shijet vetjake, mundësitë subjektive e objektive, pra, autori vetëdijsohet. Unë kam shkruar edhe poezi edhe prozë dhe nuk mund të flas për “përparësi”. Letërsia është art. Varet se sa vlerë artistike ka ajo që ke shkruar e rishkruar.
Në prozën tuaj gjallojnë personazhe të ndryshëm, po nuk keni p.sh. kusarë të të gjitha shkallëve, prostituta, trafikantë, rrugaçë, pushtetarë… që sot popullojnë shumë vepra letrare. Pse?
Pandeli Koçi: Dihet që sa më tepër personazhe nga shtresat e klasat të ndryshme të shoqërisë, sa më tepër larmi karakteresh e temperamentesh, aq më i pasur është një roman, novelë ose dhe një tregim. Por ka një sërë shkaqesh e prirjesh subjektive, mundësitë, parapëlqimet estetike, pikësynimet sociologjike ose filozofike që përcaktojnë llojin e profesionit dhe personalitetin e njërit apo tjetrit personazh të një vepre letrare. Së fundi, varet nga subjekti i një vepre. Unë nuk e di dhe as dua ta di pse naracioni im ka këta ose këto personazhe. Mua më duhet të realizojë artistikisht e sa më me vërtetësi krijimin tim letrar.
Ç’keni dashur të rrëfeni në novelën “Kërkimi” me aventurën e një adoleshenti, i cili niset i vetëm më këmbë nga Tepelena në Vlorë dhe pastaj me një vapor shkon fshehurazi në Itali, për të gjetur të atin të burgosur atje nga pushtuesit italianë më 1919-ën?
Pandeli Koçi: Jam nisur për të shkruar këtë novelë nga një ngjarje që i ka ndodhur tim eti, por personazhet e tjera, hollësitë, një pjesë e subjektit janë sajime artistike. Për mua udhëtimi për të gjetur babanë kudo që të ishte, ka një një vlerë simbolike. Brenda dashurisë për prindin e burgosur kam synuar të shpreh dëshirën e fshehtë të protagonistit për të zbuluar veten, aftësitë e tij, pra është një metaforë e kërkimit të vetes. Një miku im, pasi e lexoi novelën më shprehu një rezervë. Atij i dukej si e pamundur për një djalë, pa mbushur 14 vjeç, një udhëtim i tillë, edhe pse jemi në letërsi artistike. Mua m’u kujtua poeti Adem Istrefi. Në moshën 14-vjeçare, në vitin 1956 ai iku nga shtëpia në Strellc të Pejës, kaloi më këmbë male e lugina, kaloi kufirin shqiptaro-shqiptar dhe erdhi në shtetin amë në kërkim të lirisë. Te libri “Zemër” i De Amiçit, Marku i vogël kaloi nga Apeninet në Ande, për të gjetur nënën e tij. Edhe në këtë rast jemi në letërsinë artistike.
Këtë vit ndërroi jetë poeti Agim Mato. Ju e keni pasur mik të hershëm. Cili ishte ai për ju?
Pandeli Koçi: Agimi ka qenë burrë me dinjitet, krenar dhe i vetëdijshëm për misionin e tij si poet. I vetmuar, por jo në kuptimin se qëndronte larg shoqërisë, por në mendimet e tij për realitetin e kohës, se ai sistem shtetëror, veç persekutimit të familjes, i hoqi të drejtën e botimit për 30 vjet, e la të punonte një punë të thjeshtë si dizinjator, edhe pse ishte intelektual i vërtetë. Poezia e tij lulëzoi pas viteve ’90. Ajo është e lehtë si flladi i detit, e thellë si thellësitë e detit të Sarandës. Edhe pse mbeti në rrethinat e “botës letrare”, kritika diti ta vlerësojë realisht artin e tij, edhe te ne, edhenë Itali e Greqi. Ja si e mbyll studimin për poezinë e Agim Matos studiuesi e shkrimtari Anton Nikë Berisha: “…poezia e tij pa asnjë dyshim hyn në rradhën e vlerave qensore të poezisë sonë bashkëkohore.”
Ju keni pasur mik të hershëm Pano Taçin dhe ende e keni Agim Gjakovën. Çfarë i bashkon dhe i ndan këta dy poetë të mirënjohur?
Pandeli Koçi: Panoja është poet, Agimi është poet, prozator, publicist, dramaturg, skenarist etj., po të dy janë thellësisht atdhetarë e humanistë. Të dy e kanë pësuar: Panoja tri herë i burgosur dhe i internuar në Shqipëri, Agimi tri herë i burgosur në Jugosllavi. Panoja ishte tip rebeli ndaj regjimit monist, Agimi – kryengritës atdhetar ndaj pushtimit të Kosovës nga shteti sërb. Ata që ua kanë lexuar veprat, i kanë vërejtur ndryshimet e stilit të tyre, siç kanë vrejtur edhe lirizmin dramatik e tragjik të veprës së tyre.
Zyhdi Dervishi ka redaktuar disa nga librat tuaj?
Pandeli Koçi: Të qenit profesor doktor i mirënjohur në sociologji nuk e pengon atë të ketë shije të hollë estetike dhe të jetë poet me vlera artistike origjinale. Korrektesa e tij shkencore harmonizohet bukur me fantazinë e tij krijuese.
Keni shkruar e botuar mbi 30 libra për fëmijë. Vazhdoni të shkruani për ta?
Pandeli Koçi: Përherë kam shkruar për fëmijët. Pavarsisht se dikush te ne e shikon si një degë të parëndësishme, ajo është letërsi artistike si ajo për të rriturit. Por ka veçoritë e saj, se iu drejtohet moshave të vogëla të ndryshme që kanë kërkesa të veçanta, në përputhje me mundësitë e tyre të perceptimit të një teksti. Po të mos harrojmëqë nga vlerat e rëndësia kjo letërsi edukon brezat e ardhëm me parimet morale dhe shije estetike. Njerëzimi jo më kot ka krijuar përrallën, që nënat e gjyshet nuk kanë harruar t’ua rrëfejnë fëmijëve para se të flenë.
Ju ende lexoni e shkruani?
Pandeli Koçi: Po, por brenda mundësive të moshës. Kur flasim me shokët për vitet që kemi mbi kurriz, u them: “Kur të mos kemi më dëshirë për të lexuar e shkruar, atëherë do të pranojmë që jemi plakur.” Ja disa emra të nderuar si shembuj, për t’u pasur zili: Idriz Ajeti, Ismet Elezi, Mark Krasniqi, Ali Abdihoxha, Ismail Kadare, Agim Gjakova, Pandeli Çina, Emil Lafe, Xhevat Lloshi, Mehmet Kraja, Sadik Bejko, Anton Nikë Berisha, Zija Çela, Fatos Kongoli e shumë e shumë të tjerë. Ata punojnë e krijojnë edhe në moshë të thyer, po disa edhe pas të 90-ve. Kjo është një sfidë e bukur e jetës.
Si e keni përjetuar këtë periudhë të pandemisë?
Pandeli Koçi: Si gjithë të tjerët, po nuk jam ngujuar. Kam zbatuar, me sa kam mundur, rregullat; jam vaksinuar familjarisht dhe i kam kufizuar udhëtimet, por nuk kam shkruar diçka me subjekt ose motive nga corona 19.
Thonë për ju se jeni “një i moshuar i ri”.
Pandeli Koçi: Ndoshta e thonë nga që eci shpejt ose ndoshta është e vërtetë ajo fjala popullore: “Kush punon i zgjatet jeta”.
A pini duhan?
Pandeli Koçi: Nuk e kam pirë asnjëherë. E kam pasur porosi nga nëna. ‘As yt atë nuk e ka pirë‘ më thoshte ajo që kur ishja adoleshent.
A jeni dehur ndonjëherë?
Pandeli Koçi: Kam pirë e pi me miq e shokë e familjarë, në takime, festa, dasma…po as në rini asnjëherë nuk e kam humbur mendjen.
A keni menduar ndonjëherë për eutanazinë?
Pandeli Koçi: Po. Në familje, me shokët. Është një veprim i nevojshëm, po jo vetëm i botës sonë modern. Edh te një fis në artik pleqtë që nuk mund të punojnë e t’i shërbejnë më as vetes, i hipin në një si slitë dhe i hedhin mes akujve. Natyrisht ky është veprim barbar, po ka të bëjë me mbijetesën në kushtet e skajshme të ekzistencës. Sot eutanazia kushtëzohet nga feja, ndjeshmëritë familjare, nga individ të veçantë. Me cinizëm trajtohet ky problem te novela satirike “Reportazh nga ferri” e Dino Buxatit, ku hamëndsohet për ditët tona. Te libri “Gjysmëdielli” kam një vjershë për eutanazinë: “…Dashuria për jetën – e papërballueshme / kur vetë jeta po shkon drejt zeros, / kur arsyeja ka mbetur si llambë e shuar, / kur vullnetit i ka mbetur vetëm hiri…”
Pas vitit 1990, a ju është dhënë mundësia të emigroni dhe pse nuk emigruat si disa artistë e shkrimtarë?
Pandeli Koçi: Nga kushtet e vështira ekonomike dhe situatat që duheshin përballuar, të parët e mi kanë qenë emigrantë ekonomikë. Gjyshi nga ana e nënës (që nga viti1905) shkoi në SHBA, im atë dhe dy xhaxhallarët shkuan Francë e Argjentinë. Atëherë koncepti për kurbetin ishte: “Të punojmë sa të mundim, të zëmë atje ca para dhe të kthehemi sërisht në shtëpi, ku na presin nusja, fëmijët, prindërit.” Unë pas vitit ’90 kisha mundësi të shkoja si emigrant, po nuk e kisha menduar e dëshiruar të largohesha nga Shqipëria përgjithmonë. Kam pasur raste të sigurta për t’u arratisur dhe në kohën e monizmit, po atëherë kisha bindjen se të arratiseshe nuk ishte tradhti ndaj Atdheut, po ndaj familjes, që dihej si e pësonte.
A po i shkruani kujtimet tuaja?
Pandeli Koçi: Nuk e di sa vlerë do të kenë, po pas 6 janarit 2022 do të nis t’i shkruaj. Natyrisht ato që mbaj mend, ato që kam dëgjuar nga prindërit dhe ato që janë në dokumente.
Ju keni shkruar disa artikuj kritikë në organet e shtypit për pastrimin e pasurimin e gjuhës shqipe. Si është sot situata për këtë problem të madh atdhetar e kulturor?
Pandeli Koçi: Gjendja aktuale e Institutit të Gjuhësisë e Letërsisë, e fakulteteve të gjuhës shtetrore e private, shkalla dhe cilësia e dhënies së gjuhës shqipe në shkollat fillore e të mesme. Këto flasin hapur kur lexojmë shtypin dhe dëgjojmë mediat elektronike, kur lexojmë tekstet zyrtare, deri te aktet ligjore. Pasaktësitë gjuhësore, duke nisur me drejtshkrimin e deri në depërtimin agresiv të fjalëve të huaja duhet të na bëjnë të thërrasim e të çirremi me plot gojën për të ruajtur thesarin tonë më të çmuar: gjuhën shqipe.
Në skenën botërore të librit ka vite që kanë hyrë si konkurrentë të pashmangshëm kompjuteri e interneti. Po në Shqipëri sa ka ndikuar?
Pandeli Koçi: Natyrshëm edhe te ne ekziston pjesërisht kjo konkurrencë, por unë e shikoj shpërfilljen ndaj librit në radhë të parë nga mungesa e edukimit në shkollë e familje, nga koha e mbingarkuar vetëm për punë e tronditjet nga stresi ekonomik, politik, shoqëror që po përjetojmë. Te ne ka botime të shumta, madje me vlera artistike të shkrimtarëve shqiptarë e botërorë, por pakkush te ne ka lexuar veprat e Borgesit, të Kadares, Grasit, Kamys, Heminguejit, Kavabatës, Markesit, Kanetit, Sartrit etj., pa përmendur këtu poetët e dramaturgët e famshëm të përkthyer edhe në shqip. Edhe më pak i kanë lexuar të rinjtë Rablen, Shekspirin, Servanten, Gëten, Dostojevskin, Hygon, Balzakun, Tolstoin, Mopasanin, Çehovin, Gorkin etj. edhe pse janë në programet shkollore.
Në poezinë “Përrallë atavike”, në librin tuaj “Gjysmëdielli” ju përmendni nocionin “revolucion”. Në çfarë kuptimi?
Pandeli Koçi: Është fjala për një aludim të revolucionit shoqëror: “Nga barqet e zbrazët/ nga vargjet e lira/ buron si llavë revolta egërshane” që është i pashmangshëm në regjimet shtypëse e shfrytësuese. Edhe në shtetet me sisteme demokratike, kur nuk bëhen ose nuk zbatohen realisht reformat e domosdoshme, atëherë revolucioni shoqëror, në një formë a në një tjetër, është në prag. Por bota e sotme është kaq e ndërlidhur, kaq e kushtëzuar sa asnjë shtet i madh, i fuqishëm nuk do të rrinte pa ndërhyrë, për të vendosur paqen, natyrisht për interesat e veta.
Cili është angazhimi juaj politik?
Pandeli Koçi: Në të vërtetë nuk kam ecur me patericat e politikës. Nuk e duroj dot retorikën shabllone politike. Duke parë tjetërsimin e hipokrizinë të shumë personazheve politikë… e kam frikë fjalën “kurvë”.
Si i vlerësoni politikat e partive të djathta e të majta këta 30 vjet pluralizëm?
Pandeli Koçi: Te ne nuk ka realisht të djathtë e të majtë si në shtetet demokratike perëndimore. Për derisa vendi ynë, me burime natyrore si pakkush, me institucione arsimore, kulturore e shkencore, me intelektualë e profesionistë të nivelit më të lartë, ka mbetur shteti më i varfër në Europë, tregon se të dy krahët e politikës shqiptare janë të ngjashme si dy vezë nga e njëjta pulë. Me keqardhje më duhet të përmend një thënie tronditëse të Abraham Linkolnit: “Kur lapsin e kap injoranti, pushkën krimineli, pushtetin tradhtari vendi kthehet në një xhungël ku nuk mund të jetojnë njerëzit.”
Si e quani mendimin e deklaruar kohët e fundit nga një historian shqiptar se shqiptarët kanë probleme gjenetike që janë të përçarë dhe nuk krijojnë dot shtet të qendrueshëm?
Pandeli Koçi: Unë nuk jam as historian, as gjenetist, por e njoh këtë marrëzi nga teori racore dhe propaganda shoviniste kundër vendit tonë. Faktorët historikë dhe zhvillimet historike e aktuale i kanë hedhur poshtë me neveri këto “teza” sa absurde aq dhe kundërshqiptare. Ne jemi popull si gjithë popujt e tjerë.
Ç’mendim keni për prishjen e Teatrit Kombëtar dhe zhurmën që po bëhet rreth tij?
Pandeli Koçi: Mund të kishte një zgjidhje tjetër, të arsyeshme. Edhe mishi të piqej, edhe helli mos digjej. Shpesh prepotenca e pushtetit përkthehet në arbitraritet, ku mund të fshihen interesa të dyshimtë vetjakë. Por nuk ka kthim pas. Të rindërtosh të vjetrin do të ishte një veprim po aq i paarsyeshëm. Koston do ta paguante pensioni im qesharak, për të mos thënë mjeran.
Ju jeni djali i një dëshmori të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare. Ju shqetëson një veprimtari politike kundër kësaj Lufte dhe dëshmorëve të saj?
Pandeli Koçi: Natyrisht që më acaron si çdo atdhetar të ndershëm shqiptar. Dihet cilët e bëjnë dhe pse e bëjnë. Po Lufta Antifashiste Nacionalçlirimtare ishte një nga luftrat më të mëdha e më të lavdishme të popullit tonë kundër pushtuesve të huaj. Idealin e dëshmorëve për liri, begati e përparim nuk mund ta mohojë askush. Emrat e tyre do të mbeten të ndritur në faqet e historisë sonë.
Po e mbyll me një pyetje që u bëhet zakonisht të moshuarve: A mund të na jipni një mesazh apo këshillë që nuk e keni zbatuar as vetë?
Pandeli Koçi: Mos ndalo asnjëherë. Pushimi është për të vdekurit.