FRANZ KAFKA, KY BRUMBULL SUI GENERIS

Thonё se me Kafkën, letërsia rresht sё qeni roman me historira. Ai krijoi njё univers mё vete, me apo pa tё nё qendёr, s’ka rёndёsi. Qysh atёherё, edhe universi ynё punon ndryshe. Ai ishte hebre me origjinё, por kultura e tij mbetet ajo çeko – gjermane. Mbahet të jetë një ndër shkrimtarët më të mëdhenj të shekullit tё XX-tё. Njihet si përfaqësues i modernizmit, një ndër eksperimentalistët më të mëdhenj, përfaqësues i avant-garde-ёs, profeti i të sotmes dhe i të ardhmes. Në mes gjithë “izmave”, mbeti sui generis. Kuptohet që, si të gjithë gjenitë, edhe Kafka nuk lindi ex-nihilo. Rrënjët e tij tё ndёrthurura e tё koklavitura, mund t’i gjejmë tek dy klasikët e mëdhenj rusё, Gogol dhe Dostoevski. Këtu le të kujtojmë studiuesin Maurice Blanchot (1907-2003), i cili përcakton Gogolin si pikën mbështetëse “të levës” së Dostoevskit. Sipas kësaj lidhjeje zinxhir, eci modernizimi duke ardhur nga shekulli i XIX-të tek ai i XX-të. Në gjysmën e parë të shekullit, trekëndëshi mund të formohej sipas skemës: Kafka, Proust dhe Joyce. Ndoshta, është momenti të shënojmë se format më origjinale të shekullit XX-tё, si dhe më tipiket për të, i gjejmë në katër dekadat e para. Këtu kemi, pothuaj të formëzuar, gjithçka që do të vinte më pas.

Si ndër përfaqësuesit më të shquar të botës letrare të shekullit, Kafkën e kanë studiuar dhe s’e kanë kuptuar deri në fund, e kanë kuptuar dhe sërish janë befasuar. Atë e kanë cilёsuar si strukturalist, nisur nga ideja e shpallur në veprën e tij sipas së cilës rëndësi nuk ka qenia, por relacioni, jo subjekti, por struktura. Njerëzit për Kafkën, njëlloj si dhe sendet, janë forma dhe jo substanca e kjo vihet re sidomos tek Metamorfoza, Fqinji, Ura etj.

Njëkohësisht, është cilësuar si religjionist. Parimi kafkian është: nuk ka Zot, por duhet të ketë. Në disa fiction të tij, Kafka duket se ka qenë jo pak i lidhur me teorinë e Z. Freud-it. Kështu, tek pjesёzat: Qeni, Urithi gjigand, Strofka etj, vihet re, pak a shumë, një përpjekje mekanike për të bërë një formulë letrare, me tendencën e lidhjes së psikoanalizës me fenë. Kafka është etiketuar nga kritika edhe si ekspresionist. Kjo, ndoshta, sepse vepra e tij shfaqet si një shprehje e plotë e botës subjektive të shkrimtarit. Të krijohet përshtypja se shkrimtari imiton ëndrrat e këqija, në të cilat njeriu gjendet para situatave më absurde.

Pothuaj të gjithë studiuesit i bashkon mendimi se Kafka është natyralist dhe mban të gjitha tiparet e këtij drejtimi. Vepra kafkiane mbron parimin darvinian, sipas të cilit tek njeriu, ana fiziologjike është më e rëndësishmë se ndikimi social, tipar që e gjejmë të plotë tek natyralisti më i madh i të gjitha kohёrave, Émil Zola. E gjitha kjo, e gjen veten brenda një arti, ku pasqyrohet bota e brendshme, intime dhe fiziologjike e njeriut. Tipik këtu paraqitet Shartimi. Të lexosh Kafkën dhe të mos e njohёsh atё si paraekzistencialist, do të qe e pamundur. Kjo bindje rritet, po të kihet parasysh se shkrimtarin e madh mendohet ta ketë tërhequr vepra e paraekzistencialistit Kierkegaard. Shembull tipik, janё: Një relacion akademik, Ura, Porta e ligjit, Hiq dorë etj. Gjithsesi, akoma sot, studiuesit nuk kanë mundur të japin përfundimet e plota për modernistin – avant-garde-istin Kafka, sikurse mbeten të pashpjegueshme deri në fund analizat për Proust-in dhe Joyce-in. Duke marrë shkas nga terminologjia e semiologut të madh Roland Barthes (1915-1980), kujtojmë se pikërisht, me këta modernistë të mëdhenj lind letërsia “e shkrueshme”, që i zë vendin traditës së letërsisë “të lexueshme”. Zbërthimi i kësaj teze, do të thotë se letërsia që kemi në dorë është një letёrsi, e cila jo gjithmonë kuptohet njësoj nga receptues të ndryshëm. Pikërisht, për këtë ajo quhet “e shkrueshme”. Rrjedhimisht, kjo të çon tek ideja e tekstit të hapur, ku receptuesi vihet në rolin e rikrijuesit.

‘Metamorfoza’ e F. Kafkës u botua, për herë të parë shqip, në revistën Bota Letrare. Receptuesit shqiptarë kur e lexuan, u habitën e nuk kuptuan asgjё nga kjo letërsi. Ata shkuan mё tej: menduan se pёrkthimi ishte i dobёt. Tentuan tё injoronin vlerat e shkrimtarit. Të gjithё i kishin sytё nga klasikja, nё fund tё fundit, letёrsi e mirё ёshtё ajo qё njihet dhe kapёrdihet nga shumica. Pse ndodhi kështu?! T’i përgjigjesh kësaj pyetjeje do të thotë t’i jesh pёrgjigjur njё tjetre mё parё: Përse Kafka mbetet enigmatik pёr receptuesin hipotetik tё tё gjitha kohёrave? Përgjigja, sidomos sot, është e thjeshtë. Kafka u shfaq dhe do të shfaqet për shumë kohё e breza, si shkrimtar avant-garde. I tillë, u paraqit që me botimet e para, i tillë vazhdoi të mbetej edhe mё vonё, kur studiuesit filluan ta qёmtonin seiozisht veprёn e tij. Ndoshta, Kafka e kishte parandjerë një gjë të tillë, ndaj dhe i që lutur mikut te tij Max Brod-i, t’i digjte veprën. Por Brodi e tradhtoi dhe bota kështu fitoi një gjeni dhe një letërsi më shumë. Jo gjithmonë tradhtitë vijnë për të na bërë keq. Me sa duket paska edhe tradhti që na shërbekan. Receptuesi shqiptar, i sapodalё nga një traditë censure, do ta kishte të vështirë të përshtatej. Në studimet receptive kjo duket se ka një vend të veçantë, pasi në mënyrë “biologjike” lidhet me pritjen që i bën publiku një vepre. Kuptohet që pritja ka lidhje me një shije të caktuar, që gjithsesi, publiku e ka. “Biologjikisht” publiku është thirrur të gjykojë veprën, sipas përshtatjes me këtë shije. Duke hequr paralele, le të kujtojmë se, kur Kafka iu prezantua publikut europian, ai ishte përshtatur me shijen e klasikëve të mëdhenj si: Tolstoi, Balzak, Dickens, por edhe me Gogolin dhe Dostoevskin. Kafka sigurisht, kishte shkelur normat, kishte shpërfillur pritjen e publikut, kishte injoruar tregun, domethёnё, kishte shmangur plotësisht, horizontin e pritjes, duke na ofruar një letërsi kryevepër dhe largpamёse. Paralelja me receptuesin shqiptar të 1991-shit dhe atë hipotetik, le të themi, të 1926-ës, është afërsisht e pranueshme. Kjo pasi edhe censura komuniste kishte lejuar tregun e romaneve klasike, gjë që kishte sjellë kultivimin dhe, rrjedhimisht, përshtatjen me një shije pak a shumë të përcaktuar. Por të mos harrojmë se pak më parë thamë që paralelen mund ta heqim vetëm përafërsisht dhe kjo pasi lexuesi hipotetik i ‘26-ës vërtet u habit nga Kafka, por ai ishte i përshtatur me këto habi, po të kujtojmё se ai njihte Baudelair-in dhe, bashkë me të gjithë, simbolizmin e famshëm të shekullit të shkuar, si dhe jetonte në një kohë tё çuditshme, domethёnё në një kohë kur shumë drejtime letrare skandalizonin publikun. Ndërsa lexuesi shqiptar, megjithёse jetonte në 1991-shin, nuk i njihte këto rryma qё dehnin turmat me modernizёm. Fatkeqёsisht, ai nuk njihte as klasikët e përmasave të Dostoevskij-t etj. Kjo na çon në mendimin se edhe kultivimi i shijes letrare të receptuesve shqiptarë, lë shumë më tepër për të dëshiruar, se ai i lexuesit hipotetik tё ’26-ёs në Europë. Rrjedhimisht, horizonti i zymtё i pritjes sё lexuesit të 1991-shit në Shqipëri, do të qe më i ngushtё se sa i lexuesit tё hamendёsuar të 1926-ës në Europë. Mund ta heqim kёtё paralele të thjeshtë, në të dyja rastet është mёse e kuptueshme. Kafka mbetet i vështirë në receptim, i pakapshëm në përfundime dhe paraprijёs në pritje, cilado qoftё koha dhe receptuesi i çfarёdoshёm qё njihet me tё. A do ta kemi këtë fenomen më 2026?! Le tё guxojmё tё sygjerojmё se ndoshta po. Sipas gjasave tё deritanishme, mund tё themi se Kafka rri e pret aty, nё vendin e vet, i qetё si asnjёherё nё jetё.

“Kur njё mёngjes Gregor Zamza u zgjua pas ëndrrash të trazuara, vuri re se në krevat qe shndërruar në një kandërr tё pёrbindshme” . Kështu fillon Metamorfoza, një ndër kryeveprat e letërsisë së shekullit tё XX-tё. Protagonisti është kthyer në kandërr. Çdo receptues e kupton se ai nuk ka më pamje njerëzore. Pёrpiqemi t’i vendosim një emër të përafërt kafshe, por ndiejmё neveri se e dimё qё s’ёshtë kafshë e bukur. Kjo mund të të çojë tek ideja se autori na ofron një tekst të mbyllur, ku, rrjedhimisht, ne si receptues, vihemi në pozicionin e një bashkëpunёtori. Qenia e pështirë ngacmon trurin e receptuesit, pasi autori, megjithëse s’e përcakton përfundimisht ç’lloj qenieje është, shënjon hollёsira të mjaftueshme të na bindё për tiparet e saj tё çuditshme. Ne njohim, rresht pas rreshti, reagimet dhe arsyetimet e saj, rresht pas rreshti ne bindemi se brenda qenies është njeriu. Hap pas hapi, shikojmë se, më shumë se Gregori – qenie, të tjerët kanë filluar të pësojnë shndёrrime. Dhe ata, fatkeqësisht, janë pjesёtarët e familjes. Ata në fillim e trajtojnë si një kafshë shtëpie, që ekziston, ndërsa më vonë e braktisin. E konsiderojnё si kafshë vrimash, që sjell papastërti, pisllёk. Dhomën ku jeton, e kthejnë në kosh plehrash, ndërsa ushqimin fillojnё t’ia pakёsojnё. Rresht pas rreshti, receptuesi shikon si çnatyrohen me rradhё: motra, babai, nëna e Gregorit. Mëshira e fillimit kthehet përfundimisht në bezdi. Ndërkohë, receptuesi, kupton qartë se metamorfoza e shëmtuar fizike e Grigorit, ka shërbyer për të formësuar metamorfozat e tmerrshme të familjes së tij prej gjaku. Pёrpёlitemi me dhembje se ata janë më të shëmtuar se vetё Zamza. Sipas një niveli të parë leximi, përfundimet mund të jenë sa filozofike, aq edhe moralizuese. Duket sikur filozofia kafkiane, kёrkon tё prekё gjenetikën e marrëdhënieve njerëzore. Ai e sheh njeriun si një qenie të ndërvarur interesash. E sheh si një ekzistencë që s’mund të jetojë pa pjesëmarrjen aktive të frymëve të tjera njerëzore. Ndryshe, ai do të jetë një kafshë apo një vegjetim i pashpresë. Mes një pesimizmi karakteristik, Kafka e mbyll tekstin me një formë optimiste të vetvetishme. Kjo tё çon tek ideja se, nëpërmjet një konstatimi pesimist për ekzistencën, ai të ofron rrugët e lumtura të një ekzistence optimiste. Këtë e gjen tek marrёdhёniet reciproke e tё pashmangshme midis qenieve njerëzore. “Dhe si pёr tё pёrforcuar ёndrrat e tyre tё reja dhe synimet e tyre tё mira, nё fund tё udhёtimit e bija u ngrit e para duke shtrirё trupin e sa tё ri”. Motra, dhe pjesёtarët e tjerë të familjes, rijetojnë jetën edhe pas vdekjes së Grigorit. Të tre së bashku, ata shpresojnë. Sipas këtij niveli të parë të leximit, ne rendim drejt idesë, se të gjitha marrëdhëniet njerëzore, janë marrëdhënie interesash. Kjo nuk duhet kuptuar vetёm me ngjyrimet negative, por me të gjitha emocionet që mbart si fjalë. Tjetri vlen për mua, për aq kohë sa më shërben mua. Kjo do të thotë se unë dua praninë e një njeriu, për aq kohë sa ai më jep mundësinë ta dua si djalë, vëlla, partner, vartës etj. Pikërisht në momentin që ai nuk i shërben shpirtit tim, punës time, domethёnё, interesave të mia, ai pushon së ekzistuari. Duke dashur ta lexojmё ndryshe Metamorfozën, le t’i rikthehemi paksa kritikës marksiste. Përse ajo e censuroi Kafkën edhe këtë libër? Sipas një interpretimi tjetёr, kjo vepër mund të karakterizohej si deformimi i personalitetit njerëzor në kapitalizëm, pasi kemi kthimin e njeriut në kafshë dhe jetёn e tij si mjet fitimi. Druajmë se vetë kritika marksiste e kuptonte se, edhe nëse një nivel leximi do të na shpinte tek kjo ide, disa nivele të tjera, shumë shpejt, do ta përmbysnin kёtё arsyetim dhe do të shpinin ujë atje ku marksizmi s’do tё kishte dashur. Së pari, vepra nuk jep shpjegime në ç’rend shoqëror jemi. Aq më tepër aludimet që bën Kafka për problemet e lirisë, do t’i bënte teoricienët marksistë të ndjeheshin ngushtë, pasi teza e tij për lirinë e njeriut (me fitoren e komunizmit), përjashtohet nga koncepti qё ka Kafka, i cili lirinё e sheh si mallkim gjenetik i racës njerëzore. Një tjetër argument, që do t’i frenonte marksistët, do të ishte fakti se Kafka nuk jep qoftë edhe një shënues të vetëm, që të na bind se Gregorin e ktheu në kandërr një arsye e jashtme, që do të ishte mё e pranueshme për marksistët. Na çudit fakti se më rehat se kudo, kritikët marksistë ndiheshin kur e kritikonin dhe shtrembёronin veprën e gjeniut. Por më mirë le t’i lëmë ata në mllefet e tyre, dhe të kthehemi tek letërsia e madhe, tek Kafka.