Një “imperativ kategorik”: të ushtrojmë demokracinë përballë oligarkive

Gersa Rrudha

“Demokracia është një kalë i madh dhe i fortë race, por pikërisht për madhështinë e tij, edhe pak i ngathët, ndaj dhe aq shumë nevojtar për t’u ngucur vazhdimisht nga një zekth”. Kështu mendonte Sokrati e kështu sillej ai edhe në jetën praktike, duke i nxitur të gjithë të tjerët të shtronin vazhdimisht pyetje mbi gjithçka që i rrethonte, pa mëtuar të arrinin gjithmonë në përgjigjie të pakundërshtueshme. E rëndësishme është të jesh i “besdisshëm” si një zekth, për të shmangur “magjepsjen” nga dukja, shpesh aq e rehatshme për ata që kanë frikë ta përshkojnë “detin e jetës” si një liri. Sokrati-zekth kthehet kështu në emblemën e stimuluesit më të madh të demokracisë që nuk rresht së dyshuari, binduri e qortuari deri në bezdi. Ky zekth duhet të kthehet në një qasje sistemike, në një të ardhme të domosdoshme kritike ndaj saj. “Të qënurit në krizë, thekson Zagrebelsky, është gjendja e natyrshme e demokracisë”. Ndaj, nëse sot e trajtojmë një gjë të tillë sikur të ishte një risi, është vetëm për shkak se jemi të pajisur me një kujtesë “kohë-shkurtër”. Përkufizimi më i arrirë (e njëherësh utopist) i saj është padyshim ai i demokracisë si “vetë-qeverisje” e plotë e qytetarëve që Rusoi, në fillim të “kontratës shoqërore” pat shpallur si program të kërkimeve të tij: “Gjëndjen e një forme shoqërizimi… nëpërmjet të cilës çdo njeri, i bashkuar me të gjithë, t’i bindet vetëm vetëvetes e të qëndrojë po kaq i lirë sa ç’ishte dhe më parë”. Një ideal demokratik i shpalosur dhe i realizuar plotësisht sipas formulës se Rusoit është i parealizueshëm, por ajo çka përbën thelbin e saj është pikërisht aspirimi për t’iu afruar ose për t’mos iu larguar jo më pak se sa gjendemi realisht, këtij ideali. Pra, demokracia nuk duhet të shihet si një regjim i konsoliduar, i përcaktuar, i sigurtë në vetvete. Përkundrazi, kritikat kundër mendimit demokratik, si “mistifikues” i realitetit, e kanë bazën në të ashtuquajturën “ligji i hekurt i oligarkisë”. Kjo shprehje e sajuar nga Robert Michels, për t’iu referuar sociologjisë së partive politike socialiste, vlen në përgjithësi për të treguar prirjen e pandalueshme të çdo organizimi shoqëror, për formimin e “grupeve të kufizuar” që arrijnë të marrin udhëheqjen, pra të elitave. Në vetvete elitat nuk janë aspak në kontrast me demokracinë. Janë të pajtueshme dhe të nevojshme për të organizuar, kanalizuar dhe mobilizuar energjinë e shpërndarë të turmës, d.m.th. për t’i shtënë ato në veprim. Në këtë kuptim, demokraca është një luftë e përjetshme për pohimin e saj kundra oligarkive që arrijnë t’i lindin gjithmonë nga përbrenda. Ja, një luftë të tillë, duket se e ka humbur sot   demokracia shqiptare, përderisa ka mundur të japë “fryte të pjekur”, në jetën tonë shoqërore një mpleksje e rrezikshme e oligarkisë me demagogjinë në pushtet.

Për të konkretizuar fenomenin do të shqyrtojmë në fillim, modelin klasik të demokracisë athinase, ku gjenden shembuj mjaft kuptimplotë të ç’mitizimit të këtij aspekti. Më i spikaturi është ai i Aristofanit, teksa përmend kontrastin e ashpër midis dy demagogëve të asaj kohe për kontrollin e popullit. Pasi edhe në epokën e saj më të artë (në shekullin V), demokracia arriti të “nxjerrë” nga gjiri i saj një oligarki të caktuar, të personifikuar madje tek vetë Perikliu, tek “princi i demokracisë”, siç quhej atëherë. E shpjegon më mirë Aristoteli, kur përshkruan përplasjen për pushtet midis Simonit dhe Perikliut dhe mjeteve të përdorura prej tyre për të fituar mbi njëri-tjetrin. Simoni, që zotëronte një pasuri përrallore, mbante shumë njerëz të “demos-it” me ushqime e para. Kushdo mund të shkonte në shtëpinë e tij e të merrte çfarë të dëshironte. Nuk kishte limit në përdorimin e pasurisë për askënd. Perikliu, që nuk mund ta përballonte dot një gjë të tillë, thjesht mendoi të shpërdoronte funksionet publike të shtetit, duke i dhënë kështu origjinë “shthurrjes së institucioneve”, dhe “shprishjes së dokeve dhe zakoneve” të vendit. Favorizimi për njerëzit u arrit, qoftë nëpërmjet pasurinë private (si Simoni), qoftë nëpërmjet asaj publike (si Perikliu). Në të dyja rastet, vota u korruptua po njëlloj.

Nëse do ta reflektonim këtë shembull me demokracinë shqiptare, mund të themi se ajo e ka shfaqur herë pas here një qëndrim të tillë të kokë-përmbysur në raport me sjelljen ndaj qytetarëve. Në veprën “Paqja e përjetshme” Kanti formulon atë që, sot nga të gjithë filozofët e politikës, njihet si “forma transhendentale e autoritetit” (pra, e së drejtës publike): “Të gjitha aksionet që kanë të bëjnë me të drejtën e njerëzve, maksima e të cilave nuk pajtohet me transparencën, janë të padrejta”. Në këtë kuptim, “kriteri kantian i qeverisjes së mire”, siç njihet përgjithësisht kriteri i mësipërm, konsiston në konsiderimin e demokracisë si një “qeveri të fuqisë publike në publik”, pasi veprimet që kërkohet t’u fshihet qëllimi d.m.th. motivi që i vë në lëvizje, i përvidhen kontrollit të arsyes dhe opinionit publik. Pushteti, kësisoj, është shumë më i dukshëm, sa më afër qytetarëve që të jetë.

Analiza e derikëtushme e gjëndjes të së sotmes shqiptare i dëfton qartë rrënjët e të këqijave dhe prapambetjes së saj, tek “premtimet” e përmbajtura të demokracisë së tranzicionit post-komunist, tek mos-fokusimi i gjithë energjive të politikës dhe shoqërisë në rindërtimin e njeriut, në mënyrë që ai të shprehë gjithë fuqinë e kapacitetit të tij dhe së fundi, në mos-zbatimin me prioritet të lëvizjes gjithë-emancipuese të mbrojtjes dhe zhvillimit harmonik të të drejtave të njeriut, si kushti themelor i një transformimi të përgjithshëm e të munguar të gjithë elementëve social-ekonomikë të sistemit tone. Si konvergjim i rrugë-zgjidhjes së gjithë këtyre problematikave u bë e qartë se ishte edukimi i individit shqiptar me “demokracinë” nëpër të gjitha ato aspekte që ajo përfshin.

Po ç’kupton vallë në vetvete termi “të edukosh me demokracinë”? Natyrisht, nuk nënkupton vetëm të ndërfutësh si lëndë të veçantë nëpër kurrikulat e shkollave “edukimin civil” apo “edukimin qytetar”, sidomos nëse në këtë lloj edukimi nënkuptohet pak a shumë, siç ndodh në shumicën e teksteve të tyre përkatëse në shkollat tona, mësimi se cilat janë institucionet, raportet e tyre dhe mekanizmat që rregullojnë bashkëjetesën tonë civile. E kjo pasi të edukosh me demokracinë duhet të nënkuptojë që t’i detyrosh të rinjtë të bashkë-ndajnë vlera, mënyra e modalitete të sjelljes së tyre individuale dhe sociale. Diçka e tillë, padyshim, nuk arrihet vetëm me anë të ndonjë leksioni të “edukimit civil”, por duke zhvilluar valencën edukative të të gjitha lëndëve të mësimdhënies, qoftë ato shkencore ashtu ato dhe humane, e mbi të gjitha duke “simuluar” në ambientin shkollor një mënyrë jetese “demokratike”. Për këtë arsye do të qe mjaft e dobishme të niseshim nga mësimet e Djuit, i cili në studimet e tij na e paraqet demokracinë jo vetëm si një formë qeverisjeje, por si një mënyrë jetese të një qënie individuale dhe sociale, që synon vlera të tilla si solidariteti, shkëmbimi i përvojës, bashkë me angazhimin për të tejkaluar egoizmin njerëzor dhe distancat midis klasave.

Në shoqërinë e sotme individi shqiptar jeton mes kontraditave të forta, që nga njëra anë ia shkaktojnë prirjet individualiste të favorizuara nga çdo aspekt i jetës, dhe nga ana tjetër, nevoja e qenësishme për t’i mbajtur të shtrëngura lidhjet e tij sociale. Mirëpo, në një shoqëri të shëndetshme demokratike, ky kontradiksion është i papërballueshëm, pasi demokracia ka nevojë si për zhvillimin dhe shpalosjen e kapacitetit të individit ashtu dhe për solidaritetin dhe gjithë-përfshirjen. Po si do të mund të lidheshin në lëvizjen edukative, këto dy parimet të socialitetit dhe zhvillimit individual? Zgjidhja nuk është e lehtë, por mënyra më e mirë për t’u përballur me krizën e demokracisë është ajo e pohimit të një ideali demokratik, që nuk mësohet nga theksimi i një raporti asimetrik midis nxënësit dhe mësuesit apo më mirë të një raporti në themel autoritar, siç ndodh në pedagogjinë e sotme. Në masën në të cilën kjo asimetri nuk do të vihet në krizë nga ana e sjelljes së mësuesve, në po atë masë shkolla nuk do të favorizojë, por do të pengojë edukimin e një demokracie autentike. Qytetari që ka mësuar në shkollë t’i uniformohet një autoriteti ose të ndjekë mësimet e një “mësuesi autoritar”, vështirë se në jetë do të arrijë të luftojë logjikën e inferioritetit dhe të synojë njohjen publike të dinjitetit dhe gjendjes së vet të barabartë me të gjithë të tjerët. Në këtë kuptim, edukimi demokratik nis si një marrëdhënie midis mësuesit dhe nxënësit, për t’u rimenduar më në thellësi si një marrëdhënie simetrike e gjithë shoqërisë. Ai e kapërcen konceptin e “autoritetit” me atë të “kooperimit” me nxënësin në kërkim të së vërtetës dhe rritjes së përbashkët. Pedagogu nuk është një model, pika fikse e procesit evolues të studentit, por një person i angazhuar së bashku me studentët e tij përgjatë një procesi njohje të bashkë-ndarë. Në këtë proces, roli i tij është ai i udhëheqësit të një “ekspedite kah një toke të njohur vetëm pjesërisht”. Pasi çdokush, sado të forta të jenë bazat e kulturës dhe fuqisë së tij shpirtërore, nuk duhet ta konsiderojë veten asgjë tjetër përveçse një eksplorator i thjeshtë i realitetit kompleks që përfaqëson njeriu, mundësitë dhe pritshmëritë e tij. Për këtë arsye, struktura më e përshtatshme ndaj idealit të edukimit demokratik është ajo e grupit të kërkimit; një grup njerëzish që ndërtojnë një njohje duke u vlerësuar dhe duke u rritur reciprokisht, duke komunikuar në mënyrë të thellë me njëri-tjetrin, duke i shpalosur në mënyrë kreative kopetencat e tyre, nën udhëheqjen e një pedagogu apo mësuesi që nuk e transmenton drejtëpërdrejt njohjen, por koordinon dhe orienton punën e përbashkët. Nëse edukimi institucional i shkollës së sotme ka një program të përcaktuar dhe një sistem dijesh për t’u transmentuar, edukimi demokratik nuk mund të jetë ndryshe përveçse i hapur, si në përmbajtje ashtu dhe në metodologji. Nëse në edukimin institucional programi përcaktohet nga lart në nivel qëndror (nëpërmjet kurikulave), duke bërë që vetëm aktiviteti didaktik të programohet nga mësuesi, në proçesin e edukimit demokratik përcaktimi i temave dhe argumenteve të studimit bëhet në mënyrë gjithë-pjesëmarrëse, duke konsideruar edhe lirinë e kuptimit apo nxënies, përtej asaj të mësimdhënies. Më tej, edukimi demokratik karakterizohet nga hapja e tij ndaj përvojave jetësore, ndërkohë që edukimi institucional individualizon vetëm një fushë të përvojës njerëzore, atë që i korrespondon vlerave, kulturës, stilit të jetës të klasave udhëheqëse. Është, pra, në thelb, një edukim klasor, në të cilin nuk gjejnë vend puna manuale, kapacitetet praktike apo kultura materiale. Kultura, në edukimin institucional, paraqitet pak a shumë në mënyrë të përgjithshme, si një instrument i vlefshëm për njohjen dhe pohimin në jetë të individit. Ndërsa edukimi demokratik ka një koncept kulture të ngjashëm me një kërkim të hapur, të përbashkët, të lirë dhe çlirues për individin; Ai nuk kërkon të diktojë një vizion të caktuar mbi njeriun, një thelb të përcaktuar njerëzor domosdoshmërisht ideologjik, por përkundrazi, respekton ekzistencën e çdokujt bashkë me lirinë e tij për të kërkuar dhe ndërtuar vetveten lirisht, përmes eksplorimit të sa më shumë dimensioneve.

Nisur nga këto parime, thelbi i një edukimi autentik demokratik do të perifrazohej si një pedagogji politike, nisur nga një shprehje e Pol Rikër-it të përdorur në një studim të tij mbi Munier-in, për të përcaktuar “një pedagogji të një jete komunitare të lidhur me një rizgjerim tërësor të njeriut, të personalitetit të tij”.  Në këtë kuptim, çështja që shtron kjo lloj pedagogjie është gjetja e atij tipi edukimi që është deri në fund koherent me idealin demokratik të vendit dhe kohës ku jetojmë. Ndaj, nëse do të pyesnim se cila është mënyra më e mirë për të edukuar, metodologjikisht, përgjigjia duhet të merrte parasysh lidhjen e pandashme midis mjeteve dhe qëllimeve. Nëse qëllimi i edukimit është një shoqëri njerëzish të lirë dhe të barabartë, mjeti nuk mund të jetë veçse një edukim që respekton në mënyrë rigoroze lirinë dhe barazinë; ndërsa, nëse qëllimi është një shoqëri në të cilën të gjithë të zotërojnë pushtet, edukimi më i mirë nuk mund të jetë veçse ai që i mëson njerëzit gradualisht dhe konkretisht me ushtrimin e pushtetit. Ja, pse, shkalla e zhvillimit dhe shpërhapjes së një edukimi të tillë është një pasqyrë që tregon shkallën e vërtetë të gjendjes së demokracisë së një vendi. Për këtë arsye, lëvizja për edukimin demokratik, si e vetmja rrugë koherente për shëndoshjen e këtij sistemi në shoqërinë shqiptare, duhet të ketë si busull parimin e Xhon Djuit, sipas të cilit “raporti midis demokracisë dhe edukimit është një raport i ndërsjelltë dhe vital”. “Demokracia, në vetvete, është një parim edukativ”, thekson ai, “një masë dhe një direktivë”, për këtë arsye, hapi i parë që duhet hedhur është kuptimi i thellë dhe zbatimi kapilar i konceptit të demokracisë si proces edukativ pa të cilin individi nuk mund të arrijë në zotërimin e plotë të vetvetes, as të kontributit, nëpërmjet kapaciteteve të tij, në mirëqënien sociale të të tjerëve dhe ambientit të cilit i përket. Institucionet edukative, për rrjedhim, kanë për detyrë të organizohen si “laboratorë të demokracisë”, duke filluar që nga shkolla, për të konkretizuar kështu një tjetër parim themelor të trashëgimisë djuijane, atë të lidhjes së ngushtë që ekziston midis demokracisë shkollore dhe demokracisë sociale. Nuk mund të kemi një demokraci autentike sociale, nëse ajo nuk ushtrohet para së gjithash në brendësi të “institucioneve shkollore, në një klimë pjesëmarrjeje të lirë mes mësuesve, nxënësve dhe forcave sociale”.

Demokracia, sado që është e ekspozuar vazhdimisht kah rreziqeve të degjenerimit dhe zvenitjes, sado që kthehet shpesh objekt i transformimit dhe i modeleve të rinj interpretativë, duhet të ruajë medoemos vlerën e saj të qenësishme rregulluese, duke promovuar një model të demokracisë pjesëmarrëse dhe duke i shtrirë sa më shumë hapësirat e mundësive konkrete për çdo person, në mënyrë që ai të arrijë të ushtrojë të drejtën e vet të qytetarësisë. Ky duhet të jetë aspekti i dytë themelor nga ku duhet të priret lëvizja për një edukim autentik demokratik. Aq më tepër që një qytetarësi e tillë, në rrjedhën e proceseve të pandalshme të globalizimit, kërkon përjashtimisht një bashkë-rendim të parimeve etiko-politike, akoma dhe më parë se sa ato ekonomiko-financiare. Po në ç’mënyrë mund t’i bashkojmë e t’i integrojmë të tilla parime? Edhe një herë na vjen në ndihmë ai model tërësor formimi, ajo bashkësi proçesesh edukativë që e kulturojnë dhe e sociolizojnë individin,  duke synuar gjithmonë ta bëjë të aftë të qëndrojë në mënyrë dialektike buzë këtyre kufijëve pluralë, kulturalë dhe socialë. Për arritjen e këtij qëllimi bëhet themelor roli i atij që në kontekste të ndryshme e me funksione të veçanta, merret me detyrën e edukimit. Spikatja etike e rolit të tij profesional duket të jetë i lidhur drejtëpërdrejt me finalitetin, përmbajtjen dhe modalitetin me të cilën çdo “profesionist i edukimit” u drejtohet njerëzve që synon të edukojë, duke pasur gjithmonë kujdes për delikatesën e rolit që kryen dhe për pasojat që ai edukim mund të lërë jo vetëm mbi personin por edhe mbi komunitetin të cilit ai i përket. Në këtë kuptim, interpretimi i formimit të individit si përkujdesje ndaj personit, ndaj kontekstit organizativ dhe komunitetit social, përbrendëson në vetvete edhe përpjekjet e “kultivimit të performancës” së këtyre “profesionistëve të edukimit”. Kjo e fundit nuk identifikohet vetëm në sasinë dhe cilësinë e dijeve dhe aftësive, por përfshin edhe motivimin, vlerat, imazhin dhe tërë misionin që i ka caktuar shoqëria. Ndërsa, përsa i përket individit, ai duhet të sforcohet të kultivojë në çdo kohë “kundrimin e vet të brendshëm”, d.m.th. atë lloj kundrimi ku syri i tij që nga përbrenda të arrijë të shohë jetët e të gjithë të tjerëve.

Ashtu siç e ka përshkruar edhe vetë shkrimtari afro-amerikan Ralf Ellison, ai që e pat sajuar këtë shprehje në romanin e mrekullueshëm “Njeriu i padukshëm”, çdo vepër arti, ashtu si dhe një roman, mund të shndërrohet në një “argsh perceptimi, zbavitje dhe shprese, mbi të cilën demokracia mund të kalojë “vorbullat dhe pengesat” që qëndrojnë midis individëve dhe “idealit demokratik”. Ky është një tjetër hap i rëndësishëm që duhet hedhur nëse duam që lëvizja për edukimin demokratik të ketë sukses: duhet t’i japim mbështetje një edukimi të pasur me vlerat e arteve dhe të studimeve humanistike, pasi një edukim që mbivlerëson lëndët shkencore ndaj atyre filozofike e shoqërore, pra, që i jep edukimit një orientim përjashtimisht të ndikuar nga ekonomia dhe utiliteti i saj, rrezikon të dëmtojë rëndë mendimin kritik, kundrimin e brendshëm etik e kësisoj, edhe vetë jetën e demokracisë.