Astrit Lulushi: Gjuhët

Familja e gjuhëve indo-evropiane është më e madhja në botë, me 46% të botës që flet njërën nga gjuhët. Shumica e gjuhëve evropiane, si dhe hindu, iraniane/farsi dhe të tjera janë në familje.

Me 28 shkronja, fjala “antidisestablishmentarianism” mendohet nga shumë si fjala më e gjatë jo e sajuar dhe jo-teknike në gjuhën angleze.

Poliglot është një person shumëgjuhësh. Shumë poliglotë rriten në familje ose vende ku shumë gjuhë janë të zakonshme, ndërsa shumë janë autodidaktë. Gramatika, retorika dhe logjika ishin tre artet e lashta të ligjërimit klasik. Gramatika përfshin mekanikën e një gjuhe, duke përfshirë sintaksën, morfologjinë dhe fonologjinë. Retorika është arti i të folurit ose të shkruarit efektiv ose bindës, veçanërisht shfrytëzimi i figurave të të folurit dhe teknikave të tjera kompozicionale. Logjika është një sistem ose grup parimesh që qëndrojnë në themel të rregullimeve të elementeve në një kompjuter ose pajisje elektronike për të kryer një detyrë të caktuar.

Drejtshkrimi anglez britanik dhe amerikan filloi të ndryshonte përpara vitit 1776, por thyerja e madhe erdhi në 1828 kur Noah Webster botoi Fjalorin e Websterit. Pas kësaj, fjalori i tij ishte analiza, qendër dhe punë për amerikanët.

Edhe pse shumica dërrmuese e gjuhëve moderne evropiane janë në familjen indo-evropiane, baskishtja ose euskara nuk janë. Baskeja është gjuha kryesore e rreth 750,000 baskëve në Spanjë dhe Francë.

Shenjat e pikësimit vetëm gradualisht u futën në shkrim. Shumë besojnë se Guri Moabit, i cili datohet në vitin 840 pes Jordani, ishte teksti i parë që përdori shenja pikësimi. Ai përmban pika midis fjalëve dhe goditje vertikale për të shënuar fundin e seksioneve që mund të krahasohen me vargjet biblike.

Anglishtja është një anëtar i degës gjermanike të familjes së gjuhëve indo-evropiane. Paraardhësi i tij gjuhësor u soll në Britani nga Angles, Saksonët dhe Jutët nga Evropa kontinentale në fillim të shekullit të 5-të të erës sonë.

Përpara vitit 3100 pes, fjalët e para u shkruan në Egjipt dhe Mesopotami (Irak). Tekstet më të hershme ishin fjalë të thjeshta, por në vitin 2600 pes, të dyja zonat prodhonin tekste me fjali të plota. Sistemi i shkrimit Braille u shpik nga francezi Louis Braille në 1824. Braille humbi shikimin kur ishte fëmijë 3 vjeç, por e zhvilloi sistemin e të shkruarit kur ishte adoleshent.

Gjuhët kineze, të cilat përfshijnë mandarinishten dhe kantonishten, si dhe gjuhët tibetiane, janë anëtarë të familjes së gjuhëve kino-tibetiane. Më shumë se 22% e botës flet një gjuhë kino-tibetiane.

Një ringjallje gjuhësore është një përpjekje për të ndaluar rënien e një gjuhe ose për të rikthyer një gjuhë të zhdukur. Mbështetja e Izraelit për hebraishten është shembulli i vetëm i një gjuhe të vdekur të ringjallur me sukses në epokën moderne.

Gjuha galike nuk ka fjalë ekuivalente për “po” ose “jo”. Në vend të kësaj, folësit gale priren të thonë, “është” ose “nuk është”.

Gjuha kopte rrjedh drejtpërdrejt nga gjuha e lashtë egjiptiane. Dikur flitej nga miliona egjiptianë si gjuha e tyre kryesore, ajo është zëvendësuar kryesisht nga arabishtja dhe tani dëgjohet kryesisht në kishat e krishtera. Presja serike, presja përpara “dhe” në një seri – d.m.th., Jim, Jill dhe Nora – njihet gjithashtu si presja e Oksfordit. Çuditërisht, Udhëzuesi i stilit të Universitetit të Oksfordit këshillon kundër përdorimit të tij.

Rreth 6% e botës flet një gjuhë afro-aziatike, duke e bërë atë familjen e katërt më të folur të gjuhëve. Dega semite e familjes është më e madhja dhe përfshin arabishten, e cila është gjuha e parë e më shumë se 350 milionë njerëzve.

Shkrimtari anglez William Shakespeare modernoi gjuhën angleze. Një mënyrë për ta bërë këtë ishte duke shtuar fjalë të reja në të, deri në 1700 sipas disa vlerësimeve.

Shumica e gjuhëve evropiane përdorin alfabetin latin, i cili erdhi nga romakët. Romakët e morën alfabetin e tyre nga grekët që e morën idenë nga fenikasit.

Fjalori anglisht i Oksfordit shton rreth 4000 fjalë të reja në faqet e tij çdo vit. Kjo do të thotë që një fjalë e re shtohet çdo orë dhe 40,000 fjalë të reja çdo dekadë.

Shumica e vendeve kanë një gjuhë zyrtare dhe disa kanë më shumë se një. SHBA, Argjentina, Kili, Bosnja, Australia, Zelanda e Re dhe Japonia janë ndër të paktat që nuk e bëjnë këtë.

Shqipja është një gjuhë indo-evropiane dhe një degë e pavarur e asaj familjeje gjuhësore. Është pasardhës i një gjuhe paleo-ballkanike. Shqipja është gjuha zyrtare e Shqipërisë dhe Kosovës, dhe një gjuhë bashkëzyrtare në Maqedoninë e Veriut dhe Malin e Zi, si dhe një gjuhë e njohur minoriteti në Itali, Kroaci, Rumani dhe Serbi. Flitet gjithashtu në Greqi dhe nga diaspora shqiptare, e cila përgjithësisht është e përqendruar në Amerikë, Evropë dhe Oqeani. Me ndoshta deri në 8 milionë folës, ajo përbën një degë të pavarur brenda gjuhëve indo-evropiane dhe nuk është e lidhur ngushtë me asnjë gjuhë tjetër moderne..

Shqipja u dëshmua për herë të parë në shekullin e 15-të dhe është pasardhëse i një prej gjuhëve të lashtësisë.Për arsye gjeografike dhe historike, disa historianë dhe gjuhëtarë modernë besojnë se gjuha shqipe mund të ketë ardhur nga një dialekt jugor ilir i folur në të njëjtin rajon në kohët e lashta. Hipotezat alternative thonë se shqipja mund të ketë ardhur nga dardanishtja, trakishtja ose dako-mesianishtja, gjuhë të tjera të lashta që fliteshin më në lindje se ilirishtja. Dihet shumë pak nga këto gjuhë për të vërtetuar ose hedhur poshtë plotësisht hipotezat e ndryshme. Shqipja konsiderohet e izoluar brenda familjes së gjuhëve indo-evropiane; asnjë gjuhë tjetër nuk është lidhur përfundimisht me degën e saj. Të vetmet gjuhë të tjera që janë anëtarët e vetëm të mbijetuar të një dege të indo-evropianes janë armenishtja dhe greqishtja.

Përmendja e parë me shkrim e vërtetuar e gjuhës shqipe ishte më 14 korrik 1284 në Raguzë në Kroacinë moderne (Dubrovnik).

Gjuha shqipe përmendet edhe në Descriptio Europae Orientalis të vitit 1308:

“…shqiptarët e lartpërmendur kanë një gjuhë të ndryshme nga gjuhët e latinëve, grekëve dhe sllavëve, kështu që ata nuk kuptohen fare me njëri-tjetrin”.

Dokumenti më i vjetër i vërtetuar i shkruar në shqip daton në vitin 1462, ndërsa regjistrimi i parë audio në këtë gjuhë është bërë nga Norbert Jokl më 4 prill 1914 në Vjenë.

Megjithatë, siç vëren Fortson, veprat e shkruara shqipe ekzistonin para kësaj pike; ata thjesht kanë humbur. Ekzistenca e shqipes së shkruar përmendet shprehimisht në një letër të dëshmuar nga viti 1332 dhe librat e parë të ruajtur, duke përfshirë edhe ato në gegërisht dhe në toskërisht, ndajnë veçori drejtshkrimore që tregojnë se ishte zhvilluar një formë e gjuhës së përbashkët letrare, thotë Sh. Demiraj.

Në mesjetën e vonë, gjatë periudhës së Humanizmit dhe Rilindjes Evropiane, termi lingua epirotica ‘gjuhë epirotane’ u parapëlqye në rrehe klerikale të kohës dhe përdorej si sinonim i gjuhës shqipe. Botuar në Romë në vitin 1635, nga peshkopi dhe shkrimtari shqiptar Frang Bardhi, fjalori i parë i gjuhës shqipe titullohej Dictionarium latino-epiroticum ‘Fjalori latino-epirotan’.

Gjatë periudhës pesëshekullore të pranisë osmane në Shqipëri, gjuha nuk u njoh zyrtarisht deri në vitin 1909, kur Kongresi i Dibrës vendosi që shkollat ​​shqipe të lejoheshin përfundimisht.

Vendi dhe koha e formimit të gjuhës shqipe janë të paqarta. Gjuhëtari amerikan Eric Hamp deklaroi se gjatë një periudhe kronologjike të panjohur një popullsi parashqiptare banonte në zona që shtriheshin nga Polonia deri në Ballkanin jugperëndimor. Analiza të mëtejshme kanë sugjeruar se ishte në një rajon malor dhe jo në një fushë apo bregdet. Fjalët për bimët dhe kafshët karakteristike të rajoneve malore janë krejtësisht origjinale, por emrat për peshqit dhe për aktivitetet bujqësore (si p.sh. plugimi) janë huazuar nga gjuhë të tjera.