Astrit Lulushi: Bacon

Francis Bacon ishte filozof dhe burrë shteti që shërbeu nën Mbretin James I të Anglisë. Ai njihet për avancimin e metodës shkencore dhe si babai i empirizmit, duke argumentuar për njohuritë shkencore të bazuara në vëzhgim të kujdesshëm dhe arsyetim induktiv.

Në 1603, Francis Bacon, i lindur në Londër, ishte dyzet e tre vjeç: një avokat i trajnuar dhe filozof amator, politikisht ambicioz, e shkrimtar, vazhdimisht në borxhe.

Ai i kishte shërbyer Elizabeth I të Anglisë me besnikëri në gjykatë, pa shumë mirënjohje në këmbim. Por tani Elizabeth kishte vdekur në moshën gjashtëdhjetë e nëntë vjeç dhe kurora e saj do t’i shkonte kushëririt të saj të parë, i hequr dy herë: James VI i Skocisë, James I i Anglisë.

Francis Bacon shpresonte për gjëra më të mira nga mbreti i ri, por për momentin nuk kishte ndonjë pozitë të veçantë në oborrin anglez. I detyruar të ishte i durueshëm, ai filloi të punonte në një projekt filozofik që e kishte në mendje prej disa vitesh – një studim të njohurive njerëzore që ai synonte ta quante “Për aftësinë dhe përparimin e të mësuarit”.

Shakespeare në atë kohë drejtonte një grup teatral. Thuhet se Bakon shkruante inkonjito dramat dhe ia dërgonte Shakespearit; ky pasi e paguante Bacon, i vinte në skenë sikur i kishte shkruar vetë. Dhe u bë i famshëm. Të tjerë e kundështojnë këtë ide. Ata e pranojnë se Shakespear kishte qenë tregtar në Stratford, shkoi në Londër dhe pas disa vitesh u kthye si shkrimtar i famshëm.

Projekti i Bacon ishte jashtëzakonisht ambicioz. Ai vendosi të klasifikojë të gjithë mësimin në degët e duhura dhe të parashtrojë të gjitha pengesat e mundshme për të kuptuarit. Bacon dënoi ato që i quajti tre ‘shqetësimet’ e të mësuarit, të cilat përfshinin ‘imagjinata të kota’, kërkime të tilla si astrologjia dhe alkimia që nuk kishin bazë në faktin aktual; Pastaj ndau të gjitha njohuritë në tre degë dhe sugjeroi që filozofia natyrore duhet të zinte vendin kryesor. Shkenca, projekti i të kuptuarit të universit, ishte ndjekja më e rëndësishme që njeriu mund të ndërmerrte. Studimi i historisë (“gjithçka që ka ndodhur”) dhe i poezisë (shkrime imagjinative) zunë vendet e dyta dhe të treta.

Për një kohë, Bacon nuk i zgjeroi këto ide. Avancimi i të mësuarit u hap me një përkushtim të plotë ndaj James I:

‘Jam prekur – po dhe i pushtuar – me një çudi të skajshme për ato virtytet dhe aftësitë tuaja … madhështia e kapacitetit tuaj, besnikëria e kujtesës suaj , shpejtësia e të kuptuarit tuaj, depërtimi i gjykimit tuaj, dhe lehtësia dhe rregulli i elokucionit tuaj …. Që nga koha e Krishtit nuk ka pasur asnjë mbret apo monark të përkohshëm që të jetë i mësuar kaq në të gjithë literaturën dhe erudicionin, hyjnor dhe njerëzore’.

Ky përkushtim shpejt dha fryt. Në 1607 atij iu dha një pozicion që e kishte lakmuar për vite me radhë, dhe gjatë dekadës së ardhshme derdhi energjitë e tij në përgjegjësitë e tij qeveritare.

Becon nuk u kthye në filozofinë natyrore deri pas emërimit të tij në postin edhe më të lartë të kancelarit në vitin 1618. Tani që kishte luftuar për në majën e grumbullit të pisllëkut politik, ai shpalli synimet e tij për të shkruar një vepër me shtrirje edhe më të madhe – një sistem i ri, i plotë filozofie që do t’i formësonte mendjet e njerëzve dhe do t’i drejtonte ata në të vërteta të reja.

Projekti ishte jashtëzakonisht ambicioz. Becom vendosi të klasifikojë të gjithë mësimin në degët e duhura dhe të parashtrojë të gjitha pengesat e mundshme për të kuptuarit. Ai i dënoi ato që i quajti tre ‘shqetësimet’ e të mësuarit, të cilat përfshinin ‘imagjinata të kota’, kërkime të tilla si astrologjia dhe alkimia që nuk kishin bazë në faktin aktual; pastaj ndau të gjitha njohuritë në tre degë dhe sugjeroi që filozofia natyrore duhet të zinte vendin kryesor. Shkenca, projekti i të kuptuarit të universit, ishte ndjekja më e rëndësishme që njeriu mund të ndërmerrte. Studimi i historisë (“gjithçka që ka ndodhur”) dhe i poezisë (shkrime imagjinative) zuri vendet e dyta dhe të treta.

Instaurimi i Madh: Themelimi i Madh, ishte një metodë e re të menduarit, dhe pastaj me anë të qiririt tregon rrugën; duke filluar siç bën me përvojën e renditur dhe të tretur, jo të ngatërruar apo të çrregullt, dhe prej saj nxjirren aksiomat, dhe nga aksiomat e vendosura përsëri eksperimente të reja.

Me fjalë të tjera, filozofi natyror duhet së pari të krijojë një ide se si funksionon bota: ‘ndezja e qiririt’. Së dyti, ai duhet të testojë idenë kundër realitetit fizik. Vetëm atëherë, si hap i fundit, ai duhet ‘të nxjerrë aksioma’, duke dalë me një teori që mund të pretendohet se mbart të vërtetën.

Hipotezë, eksperiment, përfundim: Bacon sapo kishte gjurmuar skicat e metodës shkencore.

Natyrisht, nuk ishte zhvilluar plotësisht. Por pjesa II e Instaurimit të Madh të Bacon ishte një sfidë e qartë për të menduarit deduktiv të korpusit Aristotelian. Bacon madje e quajti atë Novum organum (“Mjete të reja”), sipas traktateve logjike të Aristotelit të titulluar Organon. Në kopertinën e Novum organum, Bacon vendosi një anije – metoda e tij e re induktive – duke lundruar triumfalisht përtej Shtyllave të Herkulit, shtyllat mitologjike që shënuan shtrirjen më të largët të udhëtimit të Herkulit drejt ‘perëndimit të largët’. Identifikuar nga më të lashtët. Autorët si kep në të dyja anët e ngushticës së Gjibraltarit, Shtyllat përfaqësonin kufijtë më të jashtëm të botës antike, shtrirjen më të madhe të mënyrës së vjetër të dijes.

Vetëm një vit pas publikimit të Novum organum, Francis Bacon u akuzua nga armiqtë e tij në gjykatë për marrje ryshfeti. Dhe megjithëse tha se kishte ‘duar të pastra dhe zemër të pastër’, ai nuk ishte në gjendje t’i hidhte poshtë akuzat. Ai u hoq nga kancelari, u urdhërua të paguante një gjobë dhe u burgos për një kohë të shkurtër në Kullën e Londrës; edhe pse James I në fund e anuloi gjobën e tij dhe e fali atë, era ishte hequr tërësisht nga velat e tij. Ai vdiq pesë vjet më vonë nga pneumonia, pa iu afruar përfundimit të Instaurimit të Madh.

Por Novum organum vazhdoi të formësonte praktikën e shkencës të shekullit të shtatëmbëdhjetë. Në 1662, Mbreti Charles II i dha një kartë mbretërore Shoqërisë Mbretërore të Londrës për Përmirësimin e Njohurive Natyrore, një mbledhje e filozofëve natyrorë që ishin të përkushtuar ndaj metodës eksperimentale të shkencës; ata ishin të gjithë studentë të Novum organum, besimtarë të metodave Baconian. Poeti Abraham Cowley, vetë një shkencëtar amator entuziast, shkroi letrën përkushtuese të Shoqërisë Mbretërore; ishte e gjitha në lavdërim të Francis Bacon, i cili kishte përmbysur autoritetin e lashtë me ‘arsye të vërtetë’.