Ismail Kadare (1936-2024): Shkrimtari që mposhti një diktator
Romancieri Ismail Kadare, i cili ka vdekur në moshën 88-vjeçare, përdori stilolapsin e tij si një armë vjedhurazi për t’i mbijetuar diktatorit komunist paranojak të Shqipërisë Enver Hoxha.
Tregimi i tij i sofistikuar – shpesh i krahasuar me atë të George Orwell ose Franz Kafka – përdori metaforën dhe ironinë për të zbuluar natyrën e tiranisë nën Hoxhën, i cili sundoi Shqipërinë nga viti 1946 deri në vdekjen e tij në 1985. “Kohët e errëta sjellin surpriza të pakëndshme, por të bukura”, tha njëherë Kadare në një intervistë. “Letërsia shpesh ka prodhuar vepra madhështore në epoka të errëta, sikur të kërkonte të korrigjonte fatkeqësinë e shkaktuar njerëzve”, tha ai.
Ai shpesh u këshillua të fitonte një çmim Nobel për punën e tij të madhe, e cila u gërmua në mitet dhe historinë e vendit të tij për të zbërthyer mekanizmat e totalitarizmit. Romanet, esetë dhe poezitë e Kadaresë janë përkthyer në më shumë se 40 gjuhë, duke e bërë atë romancierin më të njohur modern të Ballkanit.
Shkrimtari pjellor theu radhët me komunistët e izoluar të Shqipërisë dhe iku në Paris disa muaj përpara rënies së qeverisë në fillim të viteve 1990. Ai shkroi për zhgënjimin e tij në librin e tij Pranvera Shqiptare: Anatomia e tiranisë. “Shqipëria dhe shqiptarët humbën gjeniun e letrave, emancipuesin e tyre shpirtëror, Ballkani (humbi) poetin e miteve të tij, Evropa dhe bota (humbi) një nga përfaqësuesit më të njohur të letërsisë moderne”, tha presidenti shqiptar Bajram Begaj nga zyra e tij. Kryeministri Edi Rama ka bërë homazhe për Kadarenë në një mesazh në Facebook, duke e cilësuar atë si një “monument të kulturës shqiptare”.
Kërkoi vdekjen e tij
I lindur në Gjirokastër në Shqipërinë e Jugut më 28 janar 1936, Kadare u frymëzua nga Makbethi i Shekspirit si fëmijë dhe numëroi dramaturgun, si dhe Danten dhe Servantesin, ndër heronjtë e tij. Për ironi, diktatori Hoxha vinte nga i njëjti qytet malor. Kadare ka studiuar gjuhë dhe letërsi në Tiranë përpara se të ndiqte Institutin e Letërsisë Botërore Gorki në Moskë. Pas kthimit në Shqipëri në vitin 1960, ai fitoi fillimisht famë si poet përpara se të botonte romanin e tij të parë ‘Gjenerali i ushtrisë së vdekur’ në 1963, një përrallë tragjikomike që më vonë u përkthye në dhjetëra gjuhë të tjera.
Romani i tij i dytë, ‘Përbindëshi’, për banorët e qytetit që jetojnë në një gjendje të përhershme ankthi dhe paranojë pasi një kalë trojan prej druri shfaqet jashtë qytetit, u ndalua.
Romani i tij “Dimri i madh” i vitit 1977, megjithëse disi i favorshëm për regjimin, zemëroi besimtarët e Hoxhës, të cilët e konsideruan atë si lavdërues të pamjaftueshëm dhe kërkuan ekzekutimin e shkrimtarit “borgjez”. Megjithatë, ndërsa disa shkrimtarë dhe artistë të tjerë u burgosën – apo edhe u vranë – nga qeveria, Kadare u kursye. E veja e Hoxhës, Nexhmije, tha në kujtimet e saj se lideri shqiptar, i cili krenohej me dashurinë për letërsinë, e shpëtoi disa herë autorin e njohur ndërkombëtarisht.
Arkivat e epokës së Hoxhës tregojnë se Kadareja ishte shpesh pranë arrestimit dhe pas botimit të poezisë së tij “Pashas i kuq” në vitin 1975, ai u dëbua në një fshat të largët për më shumë se një vit. Kadare nga ana e tij mohoi çdo marrëdhënie të veçantë me diktatorin brutal. “Kundër kujt më mbronte Enver Hoxha? Kundër Enver Hoxhës”? – tha Kadare në 2016.
“Shkrimtarët nuk duhet të përkulen”
Akademikët shpesh kanë menduar nëse Kadare ishte një i person dashur i Hoxhës apo një autor trim që rrezikonte burgun dhe vdekjen? “Të dyja janë të vërteta”, sugjeroi botuesi francez Francois Maspero, i cili e ngriti pyetjen në librin e tij Balkans-Transit. Shkrimi i një vepre të tillë nën një qeveri në të cilën një fjalë e vetme mund të kthehet kundër autorit të saj “kërkon mbi të gjitha vendosmëri dhe guxim”, shkroi Maspero. “Vepra ime iu bind vetëm ligjeve të letërsisë, nuk iu bind asnjë ligji tjetër”, tha Kadare.
Në një nga intervistat e tij të fundit në tetor 2023, kur ishte qartësisht i dobët, Kadare tha se shkrimi e shndërroi “ferrin e komunizmit… në një forcë jete, një forcë që të ndihmoi të mbijetosh, të mbash kokën lart dhe të fitosh mbi diktaturën”, tha ai dhe shtoi “Unë jam shumë mirënjohës për letërsinë, sepse më jep mundësinë të kapërcej të pamundurën”.
Në vitin 2005 Kadare fitoi çmimin inaugurues Man Booker International për veprën e tij të jetës. Anëtari i jurisë John Carey e përshkroi atë si “një shkrimtar universal në një traditë të tregimit që shkon prapa tek Homeri”. Ai mori çmime të shumta ndërkombëtare, duke përfshirë Çmimin Princi i Asturias për Artet në 2009 dhe Çmimin Jerusalem në 2015.
Në vitin 2023, Presidenti francez Emmanuel Macron i akordoi atij titullin Oficeri i Madh i Legjionit të Nderit gjatë një vizite të presidentit francez në kryeqytetin shqiptar. Franca e kishte bërë më parë edhe bashkëpunëtor të huaj të Akademisë së Shkencave Morale dhe Politike, si dhe Komandant të Legjionit të Nderit. Një baba i dy fëmijëve, Kadare tha se i pëlqente të shihte emrin e tij “të përmendur në mesin e kandidatëve” për çmimin Nobel, edhe nëse kjo temë “e vë në siklet”. “Unë nuk jam modest sepse… në regjimin totalitar modestia ishte një thirrje për nënshtrim. Shkrimtarët nuk duhet të ulin kokën”.
Ai la pas gruan e tij, shkrimtaren Helena Kadare dhe dy vajzat e tyre.