Në gjurmët e një prej autorëve më të mëdhenj të të gjitha kohërave
Djaffer Ait Aoudia/Deri në vdekjen e tij më 1 korrik, në moshën 88-vjeçare, gjiganti i letërsisë ballkanike, Ismaél Kadaré, e kaloi jetën duke shkruar për regjimin totalitar që e izoloi vendin e tij për dyzet vjet. Atmosfera e munduar e epokës komuniste rezonon në shumicën e romaneve të tij. Kthimi në gjurmët e një prej autorëve më të mëdhenj të të gjitha kohërave.
E takova disa vite më parë, në banesën e tij në Tiranë. Gjeta një burrë të dobësuar, por intelektualisht vigjilent. Fjalët i kishte gjithmonë aty ku duhej t’i vinte, domethënë në plagën e kësaj bote dhe në hallet e vendit të tij, Shqipërisë.
Shkova atje për të bërë një dokumentar për të. Jo për ta paraqitur atë (nuk i duhet më nga lartësia e tij), por për të parë gjurmën e tij në vendin e tij, këtë udhëkryq qytetërimesh dhe fesh, i kufizuar prej kohësh në izolim nga regjimi komunist i Enver Hoxhës, i cili sundoi vendin për më shumë se 40 vjet – deri në vdekjen e tij në 1985.
Ishte Kadare ai që e nxori vendin nga heshtja. Ai e kaloi jetën duke shkruar për komunizmin dhe padrejtësitë e tij. Atmosfera e munduar e epokës komuniste rezonon në shumicën e veprave të tij. Një punë e bollshme. Rreth dyzet romane të përkthyera në më shumë se 40 gjuhë, përfshirë atë që i bëri famë në vitin 1963, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”.
Këto epika madhështore historike, tragjedi bashkëkohore, i japin mish kaosit të diktaturës. Disa do të shkruhen nga Franca ku ai jetoi në mërgim – që nga rënia e diktaturës në fund të viteve 1980.
George Orwel shqiptar
Tirana, kryeqyteti shqiptar, do të jetë një nga personazhet e përsëritur në romanet e Ismael Kadaré. Këtu ai jetoi në vitet 1960, ku u stërvit si gazetar dhe ku shkroi librat e tij të parë, përpara se të shkonte në mërgim në Francë për t’u arratisur nga regjimi.
Në atë kohë, ishte një qytet pa gjak, i dorëzuar tek një diktator i çmendur. Sot qyteti ka ndryshuar. Thinja komuniste ua ka lënë vendin ngjyrave, veçanërisht në gurin e bukur të lagjes se ish-Bllokut. Një lagje e pasur. Fasada të lulëzuara, bare në modë…
Një hije në pamje: prona e ish-diktatorit, Enver Hoxa, dëshmon për kohën kur ky qark ishte i rezervuar për personalitete të regjimit dhe i mbyllur për qytetarët. Duke i përshëndetur pashallarët e kuq: aty, në Tiranë, vetëm dy falangat nga kjo shtëpi, Ismaél Kadaré vendosi të ngrejë bazën e tij.
Është për t’iu afruar sa më shumë çmendurisë për ta thënë më mirë? “Tirana ishte një qytet plot me të panjohura dhe mistere, por këto mistere më përshtateshin mirë”, më përgjigjet Kadaré. Gjeta atë që më pëlqente në këtë atmosferë, me enigmat e saj, gjërat e pashpjegueshme, gjërat e fshehura që nuk na lejuan t’i thoshim”.
Kadare do të përpiqet të zbulojë sekretet e kësaj klime shqetësimi dhe terrori në shumicën e veprave të tij. Një vend i veçantë do të vaditë imagjinatën e tij: Pallati Presidencial. Është një nga kthinat më të padepërtueshme të pushtetit, që do të frymëzojë një fabul fantastike: “Pallati i ëndrrave”.
Ai përmban një administratë sekrete përgjegjëse për interpretimin e ëndrrave të qytetarëve. Është versioni shqip i vitit 1984 i George Orwel, me atmosferën e tij të spastrimit, thashethemet e tij, komplotet… një portret i ndyrë i paranojës së atyre që janë në pushtet. Simbol i shkrimeve të romancierit, i cili gjeti në letërsi një arsenal të pashtershëm, për të luftuar situatat më fikse dhe dogmatike».
Mbretëria e ëndrrave
Por nëse shkrimet e tij të para tolerohen nga regjimi, ky “Pallat i ëndrrave” do të censurohet dhe do t’i japë romancierit një ndalim të shkrimit. Por Ismil Kadare nuk do të heqë dorë nga përgjigjja e thirrjes së frymëzimit të tij, ai mbetet një nga kritikët më të mprehtë të diktaturës, i mbartur nga fantazia e një Shqipërie të përjetshme të pasur me një histori multikulturore, e cila duhet të sfidojë komunizmin. Një identitet që gjeti shprehjen më të mirë të ruajtur në qytetin ku ai u rrit.
“Një qytet në majë të kodrës… ku një i dehur që rrëshqet në anë të një rruge ka shumë të ngjarë të përfundojë në një çati”. Është Gjiorikastra. Një “shkëmb” i madh malor, i paaftë nën qiellin e tij metalik dhe mbi kalldrëmet e tij që ngjiten në grupe përgjatë shpateve.
Ismail Kadaré e kaloi fëmijërinë në këtë qytet, e cila frymëzoi veprën e tij më personale: “Kronikë e qytetit të gurtë”, një roman lirik që zhvillohet në një kontekst lufte, të rrëfyer nga një djalë i ri me imagjinatë, i cili ndeshet me dhunën me naivitet prekës.
Është e pamundur të mos shohësh të riun Kadare dhe fëmijërinë e tij në këtë shtëpi familjare, tipike të arkitekturës osmane, e cila ngacmoi imagjinatën e tij… Ai u rrit atje gjatë luftës, pastaj në diktaturë. Është një kështjellë e vogël nga kohët e lashta, me 8 ose 10 dhoma, disa të mëdha, bosh, të mbuluara me dërrasa. Shtëpia e fantazmave.
Në këtë strofull magjie, Kadare shpesh e gjen veten të zhytur në botën e të rriturve: kodin e tyre, sekretet e tyre, shqetësimet, dashuritë apo frikën e tyre… Ishte një fëmijë djallëzor, pothuajse gjithmonë aty ku nuk do ta dyshoje. më e pakta. “Në papafingo, ai arriti t’i përshkruante ata”, pohon Alicka. Ai hynte fshehurazi në dhomat e rezervuara në momente të papritura. Në bodrum, ai ishte duke gjuajtur shtrigash…
Kështu përjeton emocionet e para Kadareja i ri dhe stërvit veten për t’iu shmangur kodeve të një shoqërie mbytëse.
Kalaja, e cila dominon qytetin, do të ofrojë gurët dhe muret e saj për të treguar historinë e kësaj shtypjeje. Kjo kështjellë 600 metra e gjatë, e ndërtuar në shekullin e 13-të, u pushtua për 400 vjet nga Perandoria Osmane. Më vonë, flamujt “ylber” të pushtuesve ndoqën njëri-tjetrin në çatitë e tij: italianët, nazistët dhe, së fundi, policia komuniste e kishin bërë atë një vend të lartë ndalimi.
Censorët kapin…
Nga dritarja e dhomës ose nga papafingo, i riu Ismil Kadare shikonte çdo ditë baletin e të burgosurve që mbërrinin në këtë burg. Imazhi i këtyre të burgosurve të lidhur me zinxhirë gudulisi kureshtjen e fëmijës dhe frymëzoi disa romane. Përfshirë edhe “Daullja e shirave”, një libër që fsheh intrigat e tij në epokën osmane, ndërkohë që i bën syrit djallëzor regjimit komunist të asaj kohe. Kështu, të burgosurit bëhen “pika shiu në një cisternë” dhe revolucioni, të cilin ai e thërret, “shiu për të çliruar të rrethuarit dhe për të dëbuar rrethuesit”…
Nuk është vetëm një lojë fjalësh. Është një lojë delikate fshehjeje me diktaturën, për t’i shpëtuar represionit dhe censurës. Por në vitin 1967 e kapi diktatura. Është revolucioni kulturor. Një masë zyrtare që ndalon çdo formë të shprehjes.
Regjimi i mban shkrimtarët larg kryeqytetit. Kadareja dërgohet në Berat, një tjetër mbetje e periudhës osmane, e mbërthyer në zemër të maleve të Tomorrit.
Sot qyteti duket se ka dalë nga një përrallë, me shtëpitë e bardha, muret e trasha dhe kështjellën e tij me 2500 vjet histori. Qendra e saj historike është, si ajo e fqinjit të saj, Gjirokastrës, e listuar si një vend i trashëgimisë botërore të UNESCO-s. Ai tregon për bashkëjetesën e kulturave dhe feve të ndryshme që pasuan njëra-tjetrën në qytet.
Por në fund të viteve 1960, Kadare zbuloi një qytet të shpërfytyruar nga ateizimi i detyruar i dekretuar nga regjimi. Të gjitha vendet e adhurimit ose u shkatërruan ose u devijuan nga funksioni i tyre. Feja e ndaluar, Zoti i vdekur… Nga kishat dhe xhamitë e saj mbeti vetëm një kujtim i paqartë i një trashëgimie mijëravjeçare. Edhe Katedralja e Fjetjes – një shkëlqim ortodoks që strehon ikona të mjeshtrit të pikturës bizantine të shekullit të 16-të, Onufri – është reduktuar në një lodër të thyer.
Por ndërsa duhej të shkruante raporte propagandistike për qeverinë, martiri i feve i diktoi veprat e tij më të përkushtuara, si “Ura me tre harqe”, ku paraqitet një prift, ndërsa priftërinjtë katolikë shqiptarë në ato vite, do pësoin përndjekjen më të rëndë.
Më pas fillon periudha e dytë e jetës së shkrimtarit, i cili do të shkruajë kryevepra. Deri në vdekjen e tij më 1 korrik 2024, i indinjuari vazhdoi të gjente, në vendlindjen e tij, lirinë për të udhëtuar si me fjalë ashtu edhe në histori.
Ky dokumentar nga Djaffer Ait Aoudia transmetohet në Televizionin Arte në vitin 2018.