Astrit Lulushi: Dilema e Sokratit

Ditët e Sokratit po i afroheshin fundit; anija fatale ishte parë të afrohen siç informohet nga miku i tij i moshuar Crito, i cili e vizitoi filozofin ende pa gdhirë; Sokrati vetë ishte paralajmëruar në ëndërr se në ditën e tretë duhej të largohej. Koha ishte e çmuar dhe Crito erdhi herët për të marrë pëlqimin e tij për një plan arratisjeje. Kjo mund të arrihej lehtësisht nga miqtë e tij, të cilët nuk do të kishin asnjë rrezik në përpjekjen për ta shpëtuar, por do të turpëroheshin përgjithmonë nëse e lejonin të vdiste. Sokratit i duhej të mendonte për detyrën ndaj familjes dhe fëmijëve të tij. Paratë ishin siguruar nga Crito, si dhe nga e të tjerë, dhe ai nuk do ta kishte të vështirë të gjente miq në Thesali dhe vende të tjera. Sokrati kishte frikë se Krito shtyhej vetëm nga mendimet e shumë njerëzve; ndërsa gjatë gjithë jetës kishte ndjekur vetëm diktatet e arsyes dhe mendimin e të vetmit të mençur, Sokratit.
Të gjitha konsideratat e humbjes së reputacionit ose dëmtimit të fëmijëve të tij duhet të hidheshin poshtë: pyetja e vetme ishte nëse ai do të kishte të drejtë për t’u arratisur.
Para se të dënohej, ata kishin mbajtur shpesh diskutime, në të cilat ishin dakord që asnjë njeri të mos bënte keq, ose të tradhtonte të drejtën. A duheshin ndryshuar këto parime sepse rrethanat e Sokratit kishin ndryshuar? Crito pranoi se ato mbeten të njëjta. Atëherë a ishte arratisja e Sokratit në përputhje me mirëqenien e tij apo të tyre? Kësaj Crito nuk ishte në gjendje ose nuk dëshirote t’i përgjigjej. Sokrati vazhdoi: – Supozoni se autoritetet e Athinës do të vinin dhe ta pyesin, ‘Pse kërkon t’i përmbysësh ligjet?’ dhe nëse ai përgjigjej, ‘Ju i keni shkelur ligjet dhe për këtë do të jepni llogari.’ A nuk u soll në botë dhe u edukua nga ndihma e tyre? Sokrati mund ta kishte lënë Athinën dhe të kishte shkuar ku të donte, por ai kishte jetuar atje për shtatëdhjetë vjet, më shumë se çdo qytetar tjetër. Edhe gjatë procesit mund të kishte propozuar internimin si dënim, por ai më pas deklaroi se preferonte vdekjen sesa internimin. Dhe ku do t’i drejtonte hapat e tij? në çdo shtet të rregulluar mirë, ku ligjet do ta konsideronin si armik. Ndoshta në një vend të keq-qeverisur, si Thesalia, Sokrati mund të mirëpritej në fillim dhe rrëfimi i pahijshëm i arratisjes së tij do të konsiderohej nga banorët si një përrallë zbavitëse. Por nëse i ofendonte, do të duhet të jepte një lloj tjetër mësimi. A do të vazhdonte të mbante leksione për virtytin? Kjo vështirë se do të ishte gjë e mirë. Dhe si do të fitonin fëmijët e tij nëse ai i merr në Thesali dhe ua hiqte shtetësimin athinaseve? Apo nëse i linte pas, a priste që miqtë e tij të kujdeseshin për ta? Ai tani mund të largohej në paqe dhe pafajësi, si një vuajtës dhe jo një bërës i së keqes. Por nëse thyente marrëveshjet dhe ia kthente të keqen me të keqe, ata do të zemëroheshin me të derisa të ishte gjallë. Ligjet e botës do ta quanin armik.
“Sokrati nuk ishte një qytetar i mirë”, kjo ishte një akuzë e ngritur kundër tij, e cila është përsëritur shpesh në epokat e mëvonshme. Krimet e Alcibiades, Critias dhe Charmides, të cilët kishin qenë nxënës të tij, ishin ende të fundit në kujtesën e demokracisë tashmë të rivendosur në Athinë. Fakti që ai kishte qenë asnjanës në luftën kundër vdekjes nuk kishte gjasa të pajtonte vullnetin e mirë popullor.
Platoni, duke shkruar ndoshta në brezin e ardhshëm, merr përsipër mbrojtjen e mikut dhe mësuesit të tij në këtë rast, jo për athinasit e kohës së tij, por për pasardhësit dhe botën në përgjithësi.
Nuk dihet nëse një incident i tillë ka ndodhur me të vërtetë, si vizita e Kritonit dhe propozimi i arratisjes; Platoni lehtë mund të kishte shpikur shumë më tepër se kaq; në përzgjedhjen e Critos, mikut të moshuar, si personi më i përshtatshëm për t’i bërë propozimin e arratisjes Sokratit – këtu duket se njohim dorën e artistit. Nëse dikush që është nënshtruar nga ligjet e vendit të tij ndaj një gjykimi të padrejtë ka të drejtë për t’u arratisur, kjo është një tezë për të cilën disa dijetarë më vonë nuk pajtoheshin. Shelley ishte i mendimit se Sokrati ‘bëri mirë që vdiq’, por jo për arsyet ‘sofistike’ siç thotë Platoni. Dhe nuk do të kishte asnjë vështirësi për të argumentuar se Sokrati duhej të kishte jetuar dhe të kishte preferuar një vdekje të lavdishme a pleqërie. “Një retorikë do të kishte pasur shumë për të thënë në lidhje me këtë pikë.” Megjithatë, mund të vërehet se Platoni kurrë nuk kishte për qëllim t’i përgjigjej pyetjes së rastësisë, por vetëm të shfaqte idealin e virtytit të durimit që refuzon të bëjë të keqen më të vogël për të shmangur më të madhen dhe për të treguar se Sokrati vdiq (vet-helmua) për mendimet dhe parimet që kishte deklaruar në jetën e tij. Jo ‘bota’, por ‘i vetmi njeri i mençur’, është ende paradoksi i Sokratit në orët e tij të fundit. Ai dukej se udhëhiqej nga arsyeja, megjithëse përfundimet e saj ishin fatale, siç u provua. Ndjenja e jashtëzakonshme se të ligjtë nuk mund të bëjnë as të mirën as të keqen, është e vërtetë, nëse merret në kuptimin, se e keqja morale, sipas Sokratit, “nuk mund ta bëjnë një njeri as të urtë dhe as injorant.”
Ky dialog i vogël është një pjesë e përsosur e dialektikës, në të cilën thënia e “parimit të përbashkët” nuk mund të shpëtojë nga përfundimi. Kjo parashikohet nga ëndrra e Sokratit dhe parodia e Homerit. Personifikimi i Ligjeve është një nga figurat më fisnike dhe më të guximshme të fjalës që ndodhin te Platoni.