Astrit Lulushi: Historia e Musinesë

 

(Përkthim nga anglishtja) 

Musine Kokalari (1917-1983) ishte e para shkrimtare dhe aktiviste politike në Shqipëri. E lindur në Adana në Turqinë jugore, në një familje me origjinë gjirokastrite, Kokalari fitoi një shije për librat dhe mësimin që në fillim të jetës, sepse vëllai i saj Vejsimi drejtonte një librari në Tiranë në mesin e viteve 1930. Në janar 1938, pasi ndoqi Institutin Nënë Mbretëresha në Tiranë, ajo mori një bursë për të studiuar letërsi në Romë dhe u diplomua atje në vitin 1941. Jeta në qytetin e përjetshëm i dha asaj një pamje kalimtare në një botë magjepsëse të krijimtarisë intelektuale dhe Qëllimi i vetëm i jetës pas kthimit të saj në Shqipëri ishte të bëhej shkrimtare. Në të vërtetë, në vitet 1941-1944 ajo botoi tre vëllime prozë, një arritje unike për një grua shqiptare të asaj kohe. Po aq i pazakontë ishte roli i saj politik gjatë Luftës së Dytë Botërore në përpjekjet për të themeluar një Parti Socialdemokrate Shqiptare. Me përfundimin e luftës, Kokalari drejtonte librarinë familjare dhe u ftua të bëhej anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, krijuar më 7 tetor 1945 që drejtohej nga Sejfulla Malëshova. Gjatë gjithë kësaj kohe, ajo u përhumbur nga vrasja e dy vëllezërve të saj, Mumtaz dhe Vejsim, më 12 nëntor 1944 nga partizanët komunistë dhe kërkoi sinqerisht drejtësi dhe ndëshkim. E lidhur ngushtë me themelimin e Partisë Socialdemokrate Shqiptare në vitin 1943 dhe mediumit të saj të shtypit “Zëri i lirisë”, ajo u arrestua më 17 janar 1946 në një epokë terrori të shoqëruar me rënien e Malëshovës, dhe më 2 korrik 1946 u dënua nga gjykata ushtarake e Tiranës me njëzet vjet burg si “sabotatore dhe armike e popullit”.

Pesëmbëdhjetë vitet e ardhshme të jetës i kaloi në burgun famëkeq në Mat të Burrelit – e izoluar dhe nën mbikëqyrje të vazhdueshme – e persekutuar dhe i provokuar nga oficerët e burgjeve të varfër dhe të pashkolluar. E thyer, ajo u lirua në tetor 1961 dhe u punësua si pastruese e rrugëve në qytetin krahinor të Rrëshenit. Musine Kokalari, dikur një rrëfimtare e talentuar e përrallave dhe figurë politike në ngritje, u persekutua deri në fund të ditëve të saj. E sëmurë përfundimisht me kancer, iu mohua trajtimi i duhur deri në vdekjen e saj në vitin 1983. Në këtë tekst, të regjistruar fshehurazi në vitin 1972, Musine Kokalari tregon jetën e saj dhe përpjekjet për të themeluar një Parti Socialdemokrate, botuar në gazetën “Zëri i lirisë”, 1 shkurt Tiranë,

1. Objektivi parësor i Partisë Socialdemokrate është sigurimi i drejtësisë sociale dhe lirisë politike.

2. Partia Socialdemokrate mban një qëndrim evolucionist përsa i përket kolektivizmit ekonomik.

3. Objektiva të tjera parësore të Partisë Socialdemokrate janë sigurimi i tokës së mjaftueshme për fermerët për të punuar dhe eliminimi i shfrytëzimit, spekulimeve dhe parazitizmit. Ai synon gjithashtu të sigurojë ushqim, strehim dhe nevoja të tjera për klasën punëtore për ta bërë jetën e tyre të jetueshme. Reforma agrare – do të ndërmerren hapat fillestarë për ndarjen e tokës. Partia do të përpiqet të zbatojë një skemë të sigurimeve shoqërore për t’i ofruar mbrojtje të gjitha shtresave të shoqërisë.

4. Liri politike nënkupton sigurimin e të drejtës së çdo qytetari për lirinë e fjalës, lirinë e mendimit, lirinë e shtypit, lirinë e iniciativës private dhe lirinë e votës (opozita parlamentare). Partia do të përpiqet të hedhë bazat për të kontribuar në edukimin demokratik të të gjitha shtresave të shoqërisë shqiptare dhe për t’i përgatitur ato për regjimin e ardhshëm, nën të cilin do të mbretërojë drejtësia sociale dhe liria politike. Arsyeja kryesore për kufizimet e lirive politike është mungesa e drejtësisë sociale.

5. Përsa i përket marrëdhënieve me kombet e tjera, Partia nuk do të udhëhiqet nga nacionalizmi i ngushtë egoist, por nga një patriotizëm i thjeshtë që përputhet me ndjenjat e respektit dhe dashurisë për kombet e tjera dhe do të mbështesë idenë e krijimit të një konfederate ballkanike sa më shpejt. sa më shumë që të jetë e mundur.

6. Një objektiv tjetër i Partisë është lufta kundër të gjithë pushtuesve për pavarësinë e Shqipërisë së bashkuar brenda kufijve të saj etnikë. Idealet e periudhës së Rilindjes ishin ende shumë të gjalla. Demokratët shikuan drejt tyre dhe gjetën thirrjen e tyre, pra idealet e evolucionit dhe përparimit. Njerëzit u ndërgjegjësuan për mundësinë e zhvillimit gradual. Megjithatë, paralelisht me këto ide, Revolucioni i Tetorit futi në Shqipëri ide të tjera revolucionare dhe grupe komuniste u shfaqën aty-këtu, ndonëse jo kudo në vend, të cilët u përmbaheshin parimeve të paqarta dhe jo uniforme. Pushtimi italian rezultoi në luftë më shumë se çdo gjë tjetër. Të gjithë ata që kishin emigruar nën Zogun, u kthyen në vend dhe donin të arrinin atë që të mundi në situatën e re. Ata ishin në favor të një lufte demokratike, të mbështetur nga aleatët, për ta bërë Shqipërinë një demokraci kushtetuese, në përputhje me pikëpamjet e të gjithë demokratëve në mbarë botën. Grupet komuniste ranë dakord dhe krijuan Partinë Komuniste Shqiptare, e cila mbështeti një luftë të armatosur të vazhdueshme dhe të pakompromis. Fati tragjik i demokratëve u la në udhëkryq. Ata ranë dakord me luftën e armatosur, por panë se Fronti, si forca drejtuese në vend, dominohej nga Partia Komuniste, e cila synonte marrjen e pushtetit. Elementi nacionalist përfaqësohej pak a shumë nga Balli Kombëtar, një organizatë heterogjene pa formë organizative specifike, por me një platformë të gjerë demokratike që e interpretonte të ardhmen e vendit si një demokraci parlamentare dhe jo nën komunistët. Ky grup njerëzish me prirje të ndryshme politike e konsideronte veten si patriotë të thjeshtë, pa asnjë kualifikim qoftë reformist apo të ngjashëm.

Komiteti qendror, i cili u përfol se ishte krijuar, u mblodh rreth figurës së Lumo Skëndos, djalit të Abdyl Frashërit, i cili përfaqësonte trashëgiminë e vendit, sepse ishte manifesti politik i Sami Frashërit që vazhdoi të frymëzojnë Shqipërinë demokratike. Kishte respekt të pafund për Lumo Skëndon. Ai ishte një figurë e njohur. Programi dhjetëpikësh i Ballit Kombëtar ishte mjaft demokratik.

Mbaj mend që fola me të një herë në librarinë e tij para se të hynte në ilegalitet. Ai u ankua se agjentët jugosllavë kishin hyrë në Shqipëri dhe po e merrnin vendin nga brenda.

“Komunistët po mbahen duke u bërë premtime fshatarëve dhe punëtorëve të thjeshtë, Musine, tha ai. Jemi përballë mundësisë që gjithçka të shkojë në drejtimin e tyre dhe të ketë gjak. Unë jam kundër komunistëve, që po përhapin idetë e tyre këtu”.

“Mid’hat Bej, i thashë, ti flet vetëm për patriotizëm”.

“Por kjo është çështja kryesore sot, u përgjigj ai. Nëse e marrim luftën apo presim taktikisht që të mos lëndohemi, është çështje patriotizmi. Komunistët nga ana e tyre përdorin patriotizmin dhe premtojnë se do të marrin pushtetin kur të çlirohet Shqipëria dhe kam frikë se do ta mbajnë këtë premtim”, shtoi ai.

“Koha do ta tregojë”, u përgjigja. “Por fjala patriotizëm nuk mjafton për të frymëzuar fshatarët dhe punëtorët. Është thjesht një shpresë e kotë. Fjala patriotizëm, në thelb, i përket së shkuarës. E ardhmja kërkon ndryshime sociale dhe ekonomike që duhet të shkojnë paralelisht me patriotizmin”.

“Kur do të vesh sandale fshatare dhe do të shkoj fshat më fshat për ta shpëtuar fshatarin nga mjerimi dhe injoranca e tyre”, tha ai. “Por ju duhet ta thoni këtë tani, gjatë luftës. Ju duhet të vendosni stilolapsin dhe shpatën pas fjalëve tuaja”. “Rreziku kryesor janë komunistët”, tha ai. “E dini, nuk kam asgjë për të humbur sepse nuk kam asgjë përveç librarisë dhe disa sendeve personale që kam ndërmend t’ua lë trashëgimtarëve të mi. Por diktatura e kuqe do të jetë e pamëshirshme dhe lumenj gjaku do të rrjedhin. Do të ketë një masakër të vërtetë. Për mendimin tim, çështja nuk ishte aq te bashkimi i Ballit Kombëtar dhe Frontit Nacionalçlirimtar, por krijimi i një aleance demokratike bazë. Për këtë kam folur kur me Nehmije Xhuglinin (më vonë e njohur si Nexhmije Hoxha) dhe diskutuam se si të intensifikojmë luftën kundër pushtuesit. Unë sugjerova që ne mund të bashkoheshim në Frontin Nacionalçlirimtar jo si individë, por si një grup demokratik ose, më mirë akoma, si parti (socialdemokratët) që përfaqësonin rrugën e mesme që mund të tërhiqte forca të pavendosura dhe me ta, ne mund të bashkoheshim në një aleancë. me Partinë Komuniste si pjesë e Frontit Nacionalçlirimtar. Ajo nuk u pajtuan, duke thënë se nuk është koha për të krijuar parti të tjera, por për të luftuar pushtuesit. “Por cili është problemi?” Unë kundërshtova. “Ju jeni komunistë dhe merreni me çështjet sociale sipas koncepteve tuaja. Ne jemi demokratë dhe i trajtojmë çështjet sociale në mënyrën tonë, duke mos harruar sigurisht rëndësinë e luftës kundër pushtuesit”.

Takimet i bënim në shtëpinë e mësueses që merrte pjesë, si dhe Mefarete Frashëri, Afërdita Asllani dhe Gjokoroce. Tre të parët më mbështetën, ndërsa ky i fundit nuk tha asgjë. Në atë kohë punonim bashkë për të nxjerrë numrin e parë të një reviste të quajtur Gruaja Shqiptare. E kisha shkruar parathënien dhe kisha përgatitur një tregim të shkurtër të quajtur Hieja e djalit, por Nexhmije vazhdonte të bënte telashe. Ajo donte të ishte ajo që do të jepte të gjitha urdhrat që ne thjesht duhej të zbatonim, dhe të mos bënte asgjë tjetër. Kjo klimë ishte ajo që më shtyu përfundimisht të largohesha nga Fronti Nacionalçlirimtar përpoqa të bashkoheshim si grup dhe më pas të krijonim një Parti Socialdemokrate brenda tij, që të merrnim pjesë në luftën kundër pushtuesit. Në atë kohë, rastësisht hasa avokatin Skënder Muço, të cilin e kisha takuar te porta e burgut në vitin 1932. U njoha edhe me profesorin e letërsisë Isuf Luzaj dhe me gjuhëtarin e talentuar Selman Riza. Të gjithë ishin të shqetësuar për drejtimin që po merrte lufta, veçanërisht në rajonin e Vlorës, ku grupet e armatosura kishin filluar të debatonin me njëri-tjetrin dhe, sipas asaj që më thanë, komunistët i sulmonin dhe përpiqeshin t’i shpërndanin. Ndonëse të gjithë e respektonin Lumo Skëndon, ata dëshpëruan plogështinë e udhëheqjes së tij dhe donin organizim dhe unitet më të mirë. Në qarkun e Vlorës, autoriteti i Hysni Lepenicës, të cilit ata iu nënshtruan, konsistonte në përpjekjen për të gjetur një ekuilibër midis palëve që nuk pajtoheshin ose më mirë midis liderëve të tyre ambiciozë. E respektonin shumë, pasi njihej si modest dhe patriot. U qëllua dhe u vra në Grehot nga italianët.

Me këta burra, unë solla edhe një herë idenë e një koalicioni demokratik. Unë propozova që, duke u mbështetur në programin me dhjetë pika, të formojmë një Parti Socialdemokrate. Ata ranë dakord dhe, pas shumë debatesh, unë dhe Isuf Luzaj hartuam programin e partisë. Më pas zgjodhëm Skënderin për t’i marrë gjërat që andej. Unë shkova të bisedoja me Mid’hat beun, por ai nuk ishte aty, ndaj fola me Hasan Dostin, që ishte zëvendësi i tij. Dosti ishte një njeri i arsimuar, modest dhe i qetë, i cili vetë nuk tregoi ndonjë iniciativë të veçantë në këtë çështje, por thjesht tha se ishte dakord me çdo gjë që thoshte Mid’hat Beu dhe nuk shoi asgjë tjetër. E ngrita temën e themelimit të një Partie Socialdemokrate. Ai u përgjigj se Mid’hat Beut nuk i pëlqente kjo ide dhe nuk e miratonte. Unë kundërshtova se nuk kishim nevojë për miratimin e tij, sepse programi me dhjetë pika e parashikonte tashmë mundësinë. Më pas botuam një broshurë ku njoftonte krijimin e partisë. U zhvillua vetëm një takim, i cili u organizua nga Skënder Muço. U mblodhëm në një shtëpi në rrugën e Elbasanit. Fatkeqësisht, nuk më kujtohet emri i pronarit,  cili ishte pjesëtar i Frontit. Rreth gjashtëdhjetë veta morën pjesë. Përveç të zotit të shtëpisë, ishte Qiriako Harito, anëtar i Frontit dhe shumë aktiv në të. Fjalën e hapjes e mbajti Skënderi. Ai shqyrtoi situatën, foli për luftimet e zhvilluara në qarkun e Vlorës, për domosdoshmërinë e bashkimit të popullit, për përpjekjet për të arritur një marrëveshje me Frontin për një luftë më intensive dhe për krijimin e një Partie Socialdemokrate (ne të katër ishim në grupin fillestar).

Kur ai mbaroi, më kërkuan të lexoja programin. Ishte një moment mjaft delikat. Pronari i shtëpisë foli: “Jemi anëtarë të Frontit, po punojmë, sakrifikojmë jetën. Ju thjesht po na përdorni si fasadë.” Ai ishte vërtet i zemëruar me idenë. Skënder Muço u ngrit me nxitim dhe u kthye nga ata të dy. “Epo, a do të na bashkohesh edhe ti në Partinë Socialdemokrate?” Qiriako Harito ishte në një pozicion mjaft të vështirë dhe i kapte fjalët. Shoku tjetër llomoti, duke vazhduar dhe dhe duke mos gjetur fund. Asnjë nga burrat nuk tha asgjë. Kështu u ktheva te Skënderi. “Ky është surogati i Sulo Kozelit dhe Sotir Polenës, të cilët më pyetën: “A je ti socialdemokrat?” “Po,” u përgjigja. “A keni shkaktuar përçarje në radhët tona?” pyetën ata. “Kush tha kështu? Ku është prova juaj?” u përgjigja unë. “Ju nuk keni luftuar,” thanë ata. “Ju nuk na dhatë mundësinë për të luftuar”, iu përgjigja unë. “Çfarë bëre, atëherë?” “Isha i zënë me shkrim. Kam botuar një libër për fëmijë.” “Nje liber?” u përgjigj i padituri Sulo Kozeli. “Lufta bëhet me penë dhe me shpatë. Ti përdor krahë, por nuk di të përdorësh stilolaps.” Më kthyen në qeli. Na dërguan në rrugën e Dibrës, ku më liruan, por më pas më arrestuan sërish. Këtë herë më vizitoi Beqir Balluku. Më 28 nëntor 1944, u lirova edhe një herë. Dy vëllezërit e mi të pafajshëm ishin vrarë. Isha në shtëpi gjatë çlirimit përfundimtar të vendit, por kisha frikë për jetën time. Kështu filloi tragjedia e një jetese demokratike nën diktaturën e proletariatit. Ajo shënoi fundin e periudhës së Rilindjes dhe të përpjekjeve demokratike të individëve humanë që donin të mbronin të varfërit, të mbronin punëtorët për t’i shpëtuar ata nga skllavëria fizike dhe intelektuale, për të mbrojtur dinjitetin e tyre njerëzor. Kishte filluar një epokë dhune dhe gjakderdhjeje që do të shkatërronte vetë konceptin e demokracisë; ishte koha e epshit për gjak.

Koncepti i ri i diktaturës së proletariatit, ndonëse fillimisht nuk u zbatua plotësisht, në periudhën e luftës dhe më pas u kontrast me konceptin e demokracisë progresive, iluministe. Ishte një pozicion oportunist i mbajtur nga shumë njerëz gjatë luftës antifashiste. Kampi demokratik, i përfaqësuar nga Balli Kombëtar, ishte tronditur, ndërsa Partia Komuniste që drejtonte Frontin Nacionalçlirimtar u përqendrua në një luftë të pandërprerë dhe të pakompromis me pushtuesit. Ata demokratë që u nënshtruan, iu bashkuan përpjekjeve të luftës dhe humbën rëndësinë e tyre politike, dhe ata që guxuan të ngriheshin në mbrojtje të pluralizmit politik shpejt u përballën me plumbin ose përfunduan në burg. Ata që mbetën me Ballin nuk luajtën më asnjë rol të rëndësishëm në luftë. Shqipëria kishte hyrë tashmë në fazën e pasluftës, në të cilën forcat e Lindjes dhe Perëndimit po përpiqeshin të ruanin pozicionet e tyre dhe grupet e brendshme nuk kishin zgjidhje tjetër veçse të vendosnin për besnikërinë e tyre ndaj demokracisë perëndimore ose lindore. Njerëzit filluan të shqyrtonin se çfarë ishte në të vërtetë komunizmi dhe pyesnin fshehurazi (siç do të dilte më vonë) se çfarë drejtimi do të merrte Partia Komuniste dhe ata që udhëhoqën rezistencën, deri në çfarë mase do të pajtoheshin me njëri-tjetrin dhe me shokët e tyre sovjetikë. Me fjalë të tjera, se si marksizmi shkencor, i pavëmendshëm ndaj parimit të barazisë, do të funksiononte në një vend të vogël mes atyre që përpiqeshin për pushtet.

Më pas iu drejtova Sami Çeribashit: “Dhe po ju njerëz?” “Ne kemi lidhje me ata që janë ende duke luftuar në male.” “Pra, ju jeni në rezistencë, të katër, supozoj.” “Po, Shaban Balla, Çoku, Ali Kavaja dhe unë”. “Mirë. Ju keni forcat tuaja, objektivat tuaja, punët tuaja të brendshme. Unë nuk kam nevojë të di asgjë tjetër për ju. Unë jam një socialdemokrat. Unë kam shokët e mi dhe kemi një platformë dhe objektiva tona. Këto janë çështjet tona të brendshme. Të gjithë jemi mbledhur këtu këtë mbrëmje për të hartuar një shënim. Ne jemi një koalicion demokratik dhe duam të marrim pjesë në zgjedhje me parti të ndryshme. Pra, ne duhet të formulojmë një notë dhe t’u bëjmë thirrje aleatëve që të ndërhyjnë me qeverinë për të shtyrë zgjedhjet që ne të marrim pjesë në to. Nëse fitojmë apo humbim, do të vendosë populli”. “A jeni dakord,” e pyeta.

“Po,” u përgjigjën të gjithë me entuziazëm.

“Secili grup prej jush duhet t’i mbajë për vete idealet dhe sekretet e tij dhe të mos përfshihet në biznesin e të tjerëve.”

“Me të drejtë,” u përgjigjën të gjithë. Mora një stilolaps dhe formulova Shënimin.

Të katër zogistët, katër burrat e rezistencës, Musa Dizdari, një miku im me orientim socialdemokrat, dhe unë të gjithë firmosëm dokumentin. Për shkak se kisha insistuar që t’i mbajmë gjërat për vete dhe të mos përfshijmë njerëz të tjerë, shtova me shkrim dore edhe emrat e dy shoqëruesve të mi demokratë, duke menduar se nëse gjërat do të shkonin sipas planit, ata nuk do të ishin kundër kësaj. Nëse gjërat do të shkonin keq, ata nuk do të vuanin, dhe në të vërtetë nuk do të pësonin, sepse më vonë gjatë marrjes në pyetje deklarova se nuk kishin asnjë ide për koalicionin demokratik.

Një kopje të dokumentit Shaban Balla ua ka transmetuar anglezëve dhe një kopje tjetër amerikanëve. Unë fola me oficerin Palmer në një rast vetëm për të kërkuar mbështetjen e tij për këtë ndërmarrje nëse donin që zgjedhjet të ishin demokratike, siç pretendonin ata. Megjithatë, aleatët nuk ndërhynë fare me qeverinë. Ata heshtën. Ky do të kishte qenë një rast i vërtetë që ata të demonstronin se dëshironin zgjedhje shumëpartiake. E megjithatë, ata nuk bënë asgjë. Pse? Ndoshta sepse nuk donin që ne të arrestoheshim pasi do të na tregonin emrat. Reagimi i tyre ishte një gabim në çdo rast. Një nga një na arrestuan të gjithë dhe nuk mbeti njeri që të mbështeste idenë e shtyrjes së zgjedhjeve që ne të marrim pjesë në to. Tani na akuzuan për diçka shumë më të keqe: një komplot për të rrëzuar qeverinë. Nëse do të ishin plotësisht të sinqertë, anglezët dhe amerikanët nuk do ta kishin problem ta bënin të ditur se partitë demokratike nuk po lejoheshin të merrnin pjesë në zgjedhje. Ata kishin një dokument si dëshmi për ekzistencën tonë dhe zgjedhjet nuk ishin demokratike sepse partitë e tjera nuk morën pjesë.

Ata e humbën debatin publik dhe me heshtjen e tyre na bënë të akuzohemi për një krim të rëndë. Nuk dua të them se ne ishim viktima të tyre, sepse ishte vendimi im që të bëja një përpjekje të tretë për të formuar një Parti Socialdemokrate. Ata humbën sepse të tjerët punuan shumë drejt idealeve të tyre në mënyrë të organizuar; ata kishin luftuar dhe sakrifikuan. Epërsia e tyre morale ishte e padiskutueshme dhe e merituar, dhe rënia jonë ishte po aq e merituar. Shumë njerëz të mirë që erdhën pas nesh humbën jetën për asgjë. Më arrestuan më 23 janar 1946, menjëherë pas zogistëve dhe grupeve të rezistencës që u arrestuan më 10 janar. Hetuesi ngriti çështjen e Shënimit. Nesti Kerenxhi, Siri Çarçani, Edip Çuçi dhe Kadri Hazbiu ishin të përfshirë në akuzat e bëra ndaj meje. Nuk e kisha të vështirë të mbroja veten dhe ata u përpoqën shumë për të mbajtur akuzat e tyre për përpjekjen time për të rrëzuar qeverinë. Filloi marrja në pyetje. Më pyetën për Shënimin. Ata kishin folur tashmë me njerëz të tjerë para meje, por këta të fundit nuk kishin qenë aq të qartë sa të mbroheshin. E nisa si vijon: “Ne hartuam notën në emër të tre grupeve për t’ua dërguar aleatëve të cilët ju i lejuat të vëzhgonin votimin sepse supozohej të ishte demokratik. Ne e bëmë këtë që një koalicion demokratik me platformat e tij të ndryshme të prezantojë kandidatët e tij dhe që ne të marrim pjesë në zgjedhje, nëse ato mund të shtyhen për një kohë.

”Kurioz, – u përgjigj Nesti Kerenxhi, i cili ishte kreu i Sigurimit. “Ju vini nga një familje demokratike, antizogiste. Si arritët t’u bashkoheni këtyre monarkistëve?”

Ata nuk dhanë asnjë reagim, të pasigurt se çfarë duhet të thonë. “Ju u përpoqët të rrëzoni qeverinë,” thanë ata. “Jo, ajo që ne kërkuam ishte shtyrja e zgjedhjeve. Nuk kisha fare grup pas meje, vetëm dy burra. Si mund ta kishim rrëzuar qeverinë?”

“Ju po përdornit klasën në pushtet, duke përfituar nga forcat e tyre për të marrë drejtimin,” kundërshtuan ata. “Kjo nuk është e vërtetë. Unë as nuk e dija se çfarë forcash kishin. Po sikur të kishin shumë forca? Nëse nuk arritën t’ju likuidonin kur gjermanët ishin këtu, si mund ta bënin këtë tani?” “Ata, gjithashtu, ishin pas një shtyrjeje.” “Unë jam përgjegjës vetëm për atë që them vetë. Unë nuk mund të mbaj përgjegjësi për objektivat e njerëzve të tjerë. Nëse do të kishin mundur të rrëzonin qeverinë në pushtet, të jeni të sigurt se do të na fshinin edhe ne dhe idetë tona nga faqja e dheut.” “Pse nuk e dërguat notën qeverisë?” ata pyeten. “Ne nuk do të të kishim arrestuar.” “Nuk mund ta bënim këtë. Nëse do t’ia kishim dërguar notën qeverisë, njerëzit do të kishin pretenduar se ishte e gjitha e paracaktuar nga komunistët për të zbuluar se kush ishte pas grupit. Të gjitha grupimet dhe programet e tyre do të dilnin më pas. Nëse do të fitonin zgjedhjet, mirë, dhe nëse do të humbnin, gjërat do të përfundonin këtu. Me notën, ne donim të detyronim aleatët të mbanin një qëndrim. U dërguam shënimin me shpresën se do të shpallnin: “Në Shqipëri ka grupe që duan të marrin pjesë në zgjedhje. Zgjedhjet duhet të jenë të lira. Të gjithë duhet të lejohen të marrin pjesë.’ Por ata nuk e bënë këtë, dhe tani kam detyrën e vështirë të justifikoj përmbajtjen e shënimit.” “Ju po mbillni farat e përçarjes.”

“Aspak. Ne nuk drejtoheshim nga elementë brenda Frontit. Më trego personin që do të deklarojë se po nxisnim telashe! Ne donim që Fronti të udhëhiqej nga një parti, Partia Komuniste, ose Partia Socialdemokrate ose një tjetër. “Ne ishim ata që po luftonim”, thanë ata. “Kështu ishim edhe ne. Ndoshta jo me armë, por në mënyra të tjera. Ne nuk kemi bashkëpunuar me pushtuesit. Ju e dini mirë se unë nuk kam bërë asgjë kundër jush dhe as kam bashkëpunuar ndonjëherë me pushtuesit. Ju do të më dënoni, jo se jam fajtor për asgjë, por sepse ju komunistët nuk do të lejoni asnjë parti tjetër dhe për ta justifikuar këtë pretendoni se ne po përpiqeshim të rrëzonim qeverinë. Unë jam i pafajshëm. Unë nuk jam komunist dhe kjo në vetvete nuk është krim. Ju fituat zgjedhjet dhe unë kam përfunduar në burg. Më arrestove dhe thua se jam fajtor. Nuk mund ta pranoj këtë.” “A dëshironit të kishit ambientet tuaja botuese?” ata pyeten. “Po,” u përgjigja. “Por kush do të kishte bashkëpunuar me ju në këtë shtyp?” “Çfarë pyetje pa kuptim. A nuk mund të shtypim një gazetë? Nëse do të kishim fituar, do të kishim botuar një gazetë në të cilën njerëzit do të kishin shprehur mendimet e tyre. Më pas do të shihni se kush po shkruante. Ju kurrë nuk deklaruat se të gjithë duhet të ishin komunistë. Ju thatë se po mbroni shtypin e lirë.” “Dhe ju mbroni shtypin fashist.”

“Unë nuk jam fashist. Unë jam për një kulturë demokratike. Unë jam ndjekës i të nderuarit Sami Frashëri. Unë nuk jam komunist. Është diçka që nuk e kuptoj.” “Le ta përfundojmë këtë. Po të kishe dërguar notën në qeveri, nuk do të ishe arrestuar. Nuk e kishit menduar ndonjëherë se do të përfundonit në burg?” “Isha pothuajse i sigurt për këtë. Por të paktën e di pse jam në burg. Nëse jam dënuar gabimisht, do ta di edhe këtë.” Pozicionin tim e mbrojta edhe me shkrim. Prokurori i shtetit Gjon Banushi dhe gjyqtari Frederik Nosi përsëritën akuzat e tyre në gjykimin e zhvilluar në Gjykatën e Lartë dhe unë i mbrojta idetë e mia deri në fund. Gjyqi special filloi më 2 qershor. Kryetar i trupit gjykues ishte Frederik Nosi dhe prokuror i shtetit Nefzat Hasnedari. Filluan me grupin e Sami Çeribashit, pastaj monarkistët dhe në fund me mua. Gjykatësi pyeti: “Kush e shkroi shënimin?” “Musine bëri,” thanë ata. “A është e vërtetë kjo, Musine?” “Po,” u përgjigja. “Kush i shtoi emrat e tjerë?” “Musine,” u përgjigjën ata. “A eshte e vertete?”“Po, – iu përgjigja, – shtova emrat e të gjitha grupeve që donin të merrnin pjesë, me platformat e tyre politike”. “Por kishte katër persona në secilin grup, kështu që pse e bëtë të gjithë punën vetëm?” pyeti gjyqtari. “Katër ishin të mjaftueshme për secilin grup. Sa më pak ishin, aq më pak mund të përfundonin në burg. Por të gjithë ishin të lirë të merrnin pjesë.” Erdhi dita e llogarisë dhe unë e gjeta veten në bankën e të akuzuarve. Unë shkova përpara te mikrofoni. Gjyqtari Frederik Nosi më pyeti: “A i pranoni akuzat?” “Sipas logjikës tuaj politike, po. Sipas timeve, jo.” “Mjaft me sofizmat tuaja!” bërtiti Frederik Nosi. “Nuk ka kuptim të më pyesni mua atëherë. Lexo dokumentet e gjyqit, – deklarova i kënaqur me veten time dhe u ula në vendin tim. Fjalët përmbyllëse ishin të ashpra. Çfarëdo që diskutohej, më kthehej gjithmonë. Mendova se do të më dënonin me vdekje. Përveç kësaj, prokurori më akuzoi për mëkatet e të tjerëve Më pas erdhi dita që të akuzuarit të mbroheshin. Unë e refuzova avokatin dhe përgatita mbrojtjen time. Ata nuk e kishin idenë se çfarë po bënin. Prokurori më akuzoi se kisha krijuar një grup për të rrëzuar qeverinë dhe bëri thirrje që të më dënonin me tridhjetë vjet burg. Me fjalën në dorë, iu afrova mikrofonit dhe fillova të lexoj si vijon: “Këtu në këtë gjyq janë tridhjetë e gjashtë persona të akuzuar. Katër grupe, tre prej të cilave kanë vetëm një gjë të përbashkët – një shënim dërguar aleatëve në mënyrë që zgjedhjet të shtyhen dhe një koalicion demokratik të mund të marrë pjesë në to. Nuk bëhej fjalë për rrëzim të qeverisë. Ishte thjesht për zgjedhje demokratike.” Të dy gjyqtari dhe prokurori u ngritën në këmbë dhe më ndërprenë. “Ne nuk do t’ju lejojmë të vazhdoni me këtë mbrojtje.” “Nëse më ndaloni dhe nuk lejoni një të burgosur të mbrohet, unë do të ulem sepse nuk kam zgjidhje tjetër”, thashë. U ktheva në vendin tim. Menjëherë pas kësaj, oficeri Manoli erdhi dhe më konfiskoi mbrojtjen. ia dhashë.

Më kërkuan një fjalë përmbyllëse. Kërkova drejtësi. Gjyqi zgjati 15 ditë. Në fund, gjykatësi më dënoi me njëzet vjet dhe më burgosën. Në burg kishte pak gra, kryesisht kriminelë të vegjël. Rregulloret filluan të zbatoheshin me ardhjen time. Vizitat nuk lejoheshin më në portë. Mund të flisje vetëm nga një dritare e vogël në vetë portën. Shumë njerëz erdhën për të më vizituar, por ata i linin vetëm anëtarët e familjes të flisnin me mua. Tre muaj më vonë, më izoluan në një qeli nën shkallët që të çonin në zyrën e drejtorit. Një nga të burgosurit, të cilin e shihja nga dritarja ime e vogël në oborrin e burgut, më tha se po merrnin në pyetje Xhemal Farkën për mua. e kuptova. Ai nuk tha asgjë për mua dhe unë nuk thashë asgjë për të. Në vitin 1947, kur u arrestuan deputetët, më vunë sërish në izolim. Jonuz Mersini erdhi nga komanda e përgjithshme për të më parë. “Fol,” urdhëroi ai. Unë iu përgjigja: “Çfarëdo që bëra është në transkriptin e gjyqit. Nuk kam asgjë tjetër për të thënë.” Vinte vërdallë edhe Kadri Hazbiu. Ai më tha: “Nuk po flet sepse ke frikë se do të të qëllojmë”. “Asnjë humbje. Do të jetë fundi i vuajtjeve të mia”. “Ti je ai që dëshiron të jesh në burg.” “Jam këtu pa e pyetur. Nëse je penduar që nuk më ke torturuar më herët, më ke akoma tani. Nëse doni të më qëlloni, unë jam në dispozicionin tuaj. Nuk ka kush të më mbrojë. Ju e keni mjekuar aktakuzën dhe mund të bëni çfarë të doni.”Më mbajtën në izolim ditë e natë në errësirë për një vit. Në tualet hasa në një gazetë dhe mësova se vendi ynë i kishte prishur marrëdhëniet me Jugosllavinë. Ishte mbajtur seanca e tetë plenare dhe më kishin thirrur të bëja një prezantim të shkurtër të platformës socialdemokrate. Në shtator 1948, më çuan nga burgu në një gjykatë speciale dhe u habita nga gjithçka që më akuzuan. Unë thashë se nuk e di se për çfarë po flisnin. M’u kujtua ajo që më kishte thënë dikur një oficer: “Nëse do t’i besojmë gjithçka që njerëzit thanë për ty, do të të kishim varur të paktën tre herë”. Në gusht të vitit 1949 në krye ishte Halim Xhelo. Me Erifilin më dërguan në burgun e Burrelit. Ishte kohë provokimesh. […] Unë dola nga burgu më 8 tetor 1961. Rrugës për në Rrëshen ndërruam automjetet katër herë, gjithmonë të shoqëruar nga të njëjtët dy policë. […] Nëna ime erdhi të jetonte me mua atje, por ne ishim shumë të izoluar nga të gjithë të tjerët. Ata nuk do të na thoshin më shumë se ‘përshëndetje’ dhe kaq ishte. Këtu filloi një epokë vuajtjesh dhe punës së rëndë. Dy vjet më vonë, nëna ime vdiq në Tiranë, ku kishte shkuar për një vizitë për disa ditë. Më dhanë leje 24-orëshe për të marrë pjesë në funeralin dhe e pashë të vdekur, për herë të fundit. […] Rrëshen, dhjetor 1972 [Ekstrakt nga: Si u formua Partia Social-Demokrate. Redaktuar nga Platon Salim Kokalari.

Përktheu nga anglishtja Astrit Lulushi.