Tri ese nga Astrit Lulushi

Mesjeta

Gjatë kohërave mesjetare, disa mbretëri dhe perandori të fuqishme luftuan për dominim në skenën globale. Ndërsa është e vështirë të përcaktosh një vend të vetëm “më të fortë”, ajo që padyshim la një gjurmë të rëndësishme gjatë kësaj epoke ishte Perandoria Bizantine.

E njohur gjithashtu si Perandoria Romake Lindore, doli nga hiri i Perandorisë Romake Perëndimore në shekullin e 5-të. E shtrirë në tre kontinente – Evropë, Azi dhe Afrikë – ajo mburrej me një vendndodhje strategjike që e lejoi të kontrollonte rrugët kryesore tregtare midis Lindjes dhe Perëndimit.

Një nga pikat më të forta të Perandorisë Bizantine qëndronte në aftësinë e saj ushtarake. Perandorët si ilirët Justiniani I dhe gjenerali i tij Belisarius filluan pushtimet, duke rimarrë territore të gjera që kishin humbur nga pushtimet barbare. Nën sundimin e tyre, perandoria arriti zenitin e saj territorial, duke përfshirë rajone aq të gjera si Italia, Afrika e Veriut dhe pjesë të Spanjës.

Bizantinët filluan taktikat inovative ushtarake, të tilla si përdorimi i zjarrit grek, një armë ndezëse shumë efektive që i ndihmoi ata të zmbrapsnin pushtimet e shumta arabe. Ushtritë e tyre ishin të disiplinuara dhe të stërvitura mirë, duke përdorur një kombinim këmbësorie, kalorësie dhe harkëtarësh. Këto arritje ushtarake e bënë Perandorinë Bizantine një forcë të frikshme për t’u llogaritur gjatë mesjetës.

Një burim tjetër fuqie për bizantinët ishte trashëgimia e tyre kulturore dhe intelektuale. Bizanti ruajti dhe pasuroi njohuritë e grekëve dhe romakëve të lashtë, duke shërbyer si një urë lidhëse midis botës klasike dhe Rilindjes. Perandoria ishte e njohur për arkitekturën, artin dhe letërsinë e saj, me struktura madhështore si Hagia Sophia dhe mozaikët bizantinë që ende qëndrojnë si dëshmi e zgjuarsisë së tyre.

Tregtia luajti një rol jetik në prosperitetin e Perandorisë Bizantine. Kryeqyteti i saj, Kostandinopoja (Stambolli i sotëm), u bë një qendër e zhurmshme tregtare, duke lidhur Evropën me Azinë. Perandoria kontrollonte rrugët kritike tregtare, duke përfshirë Rrugën e Mëndafshit, e cila sillte mallra, ide dhe pasuri nga Lindja. Kjo fuqi ekonomike kontribuoi në ndikimin e saj të përgjithshëm dhe ndihmoi në mbajtjen e sipërmarrjeve të saj ushtarake.

Pavarësisht nga pikat e saj të forta, Perandoria Bizantine u përball me sfida të shumta gjatë gjithë ekzistencës së saj. Ajo luftoi kërcënimet e jashtme nga grupe të ndryshme, duke përfshirë Kalifatet Arabe, Turqit Selxhukë dhe më vonë, Kryqtarët. Përpjekjet e brendshme dhe intrigat politike përbënin gjithashtu pengesa të rëndësishme për perandorinë.

Ndërsa përfundimisht iu nënshtrua turqve osmanë në 1453, ndikimi i Perandorisë Bizantine në historinë mesjetare nuk mund të nënvlerësohet. Trashëgimia e saj jeton përmes sistemit të tij ligjor, arkitekturës dhe kontributeve kulturore, të cilat vazhdojnë të frymëzojnë dhe magjepsin njerëzit në mbarë botën.

Është thënë se sikur Skënderbeu do të kishte qenë në Përshkëndijime (persiatje) për familjen 141 mbrojtjen e Konstandinopojës, Bizanti nuk do të kishte rënë.

Të tjerë thonë se nëse nuk do të kishte rënë në rrethimin e vitit 1453, do të kishte rënë gjatë rrethimit të ardhshëm ose rrethimit pas tij.

Pika kthese ku perandoria romake lindore kaloi pikën pa kthim ishte lufta civile 1352-1357 që pasoi luftën civile bizantine të 1341-1347. Lufta vuri përballë perandorin bizantin Gjon Palaiologi kundër perandorit Gjon Kantakouzenit dhe djalit të tij të madh Mateo Kantakouzeni. Palaiologu doli fitimtar si perandori i vetëm i Perandorisë Bizantine, por shkatërrimi i shkaktuar nga lufta civile e la shtetin bizantin në gërmadha.

Anadolli kishte rënë në pjesën më të madhe në duart e turqve osmanë, por Trakia, Maqedonia, Thesalia, pjesa më e madhe e Atikës dhe Pelopenezit dhe Epiri (Arbërisë) ishin në duart e perandorisë lindore dhe një shtet i unifikuar, homogjen po regjistrohej në pjesën evropiane të perandorisë.

Lufta civile e zhbëri këtë pasi fraksionet e ndryshme kërkuan ndërhyrje të huaja, e cila preu pjesë të perandorisë. Serbia bëri sulme territoriale në Maqedoni dhe Thesali, ndërsa fraksioni Kantakuzen ftoi osmanët në Evropë. Më pas, vdekja e zezë (murtaja) goditi perandorinë, duke rezultuar në humbjen e popullsisë dhe më 1453, Bizanti ra plotësisht nën sundimin osman.

Metaforë

Filmat e sotëm fanta-shkencë mbi udhëtimet në sistemet planetare, shpesh merren me parashikime të racave qê ndeshin. Një seri televisive e filmit Star Trek, riviziton Ilirët, një specie e manipuluar gjenetikisht që luajti një rol në një nga episodet më të errëta të Star Trek: Enterprise.

Një racë humanoide e avancuar teknologjikisht, ilirët, kishin një qasje të re ndaj kolonizimit. Në vend që të ndryshonin përbërjen e planetëve të kolonizuar, ilirët ndryshuan veten e tyre në mënyrë që të mund të përshtateshin me pothuajse çdo mjedis që mund të mbështeste jetën.

Ndërsa qëllimet e tyre nuk ishin keqdashëse, përdorimi i ndryshimit gjenetik ishte kundër rregullave të Federatës së Bashkuar të Planeteve në vazhdën e Luftërave Eugjenike në Tokë që panë ngritjen e tiranëve mbinjerëzor si Khan Noonien Singh (Ricardo Montalban).

Ky pozicion i Federatës do të rezultonte afatgjatë dhe i diskutueshëm, duke u shtrirë deri në shekullin e 24, kur ligji ndryshoi.

Kjo êshtë një metaforë e botës së sotme, ku njerëzit që përjetojnë skamje, padrejtësi e robëri, emigrojnë në nje vend tjetër, ku me punë i sigurojnë të gjitha ato që i mungonin, dhe ata ndryshojnë për mirë.

E kundërta ndodh me vizitorët e huaj Ata shkojnë në keto vende dhe imponojnë natyrshêm kushtet e veta, për të mirë, duke ndryshuar kulturën e veshjes, ngrënies, sjelljes dhe jetesës që gjejnê. Kjo seri Star Trek lë të kuptohet se në Tokë kulturat një ditë do të barazohen dhe njerëzve nuk do t’u duhet të emigrojnë nga vendi i tyre njësoj i begatë.

 Më falni për frëngjishten

Nuk ka mungesë të idiomave – ndërkombëtare nga “duke bërë siç bëjnë romakët” deri në gjendjen që këmbëngulni “të shkoni holandisht”. Njerëz nga të gjitha sferat e jetës – William Shakespeare, shenjtorët italianë dhe emigrantët amerikanë përfshirë – kanë luajtur një rol në shpikjen e këtyre shprehjeve të njohura.

Për mua është e gjitha greke.

Përdorimi aktual: Për të mos kuptuar diçka.

William Shakespeare e popullarizoi këtë frazë në tragjedinë Jul Cezari, e shfaqur për herë të parë në 1599. Është folur nga Casca:

Kasi: A tha ndonjë gjë Ciceroni?

Casca: Ai fliste greqisht.

Cassius: Për çfarë efekti?

Casca: Ata që e kuptonin i buzëqeshën njëri-tjetrit dhe tundnin kokën; por, nga ana ime nuk e kuptova, ishte greqisht.

Në këto rreshta, Casca përshkruan një fjalim që u mbajt qëllimisht në greqisht, kështu që jo të gjithë mund ta kuptonin. Romakët e lashtë zakonisht ishin dygjuhësh në latinisht dhe greqisht, por përdorimi i greqishtes kishte rënë nga Mesjeta. Rreth kësaj kohe, shprehja “Graecum est; non legitur” – “Është greqisht dhe prandaj është e pamundur të lexohet” – filloi të dilte. Përfundimisht, “greke” u përdor për t’iu referuar çdo gjëje që nuk mund të kuptohej. Idioma u përkthye nga latinishtja në anglisht dhe në epokën elizabetiane të shekullit të 16-të, ishte një frazë popullore që do të ishte kuptuar nga kushdo që shikonte shfaqjen e Shekspirit. Sot, gjuhë të tjera e kanë adoptuar idiomën dhe e kanë bërë të tyren, me disa ndryshime.

Ekuivalentët ndërkombëtarë të “It’s all Greek for me”: Gjermanisht: Das kommt mir spanisch vor – “Kjo më duket spanjisht”. Greqisht: “Për mua, kjo duket si kineze”.

Më falni për frëngjishten time.

Përdorimi aktual: Për të kërkuar falje për përdorimin e gjuhës profane ose fyese.

Pse nuk themi “Më fal spanjishten time” ose “Më falni italishten time”? Kjo idiomë e ka origjinën në Mesjetë, kur Duka i Normandisë që fliste frëngjisht – i njohur më mirë si Uilliam Pushtuesi – pushtoi Anglinë në vitin 1066 dhe solli me vete gjuhën frënge. Frengjishtja ndikoi në shumë aspekte të anglishtes sepse shihej si gjuha më e bukur dhe fjalët e përditshme u kthyen në terma prestigji – “shtëpia” u bë “rezidencë”. Kështu, në bisedat e përditshme, anglishtfolësit thoshin “Më falni frëngjishten time” në një mënyrë fjalë për fjalë, për të theksuar përdorimin e tyre të frëngjishtes. Nga mesi i shekullit të 18-të, fraza u përdor më shumë në mënyrë metaforike në vend të fjalë për fjalë. Një shembull i kësaj gjendet në një botim të vitit 1895 të Harper’s Weekly në një diskutim me një turist amerikan: “A nuk ju interesojnë pallatet”? e pyeta. “Pallatet qofshin të mashtruar! Më falni frëngjishten time”.

Gati 100 vjet më vonë, një nga përdorimet moderne më të paharrueshme të frazës ishte në filmin e vitit 1986 Ferris Bueller’s Day Off, kur Cameron (miku më i mirë i Ferrisit) thotë: “Më falni frëngjishten time, por ju jeni një…”.

Kur jeni në Romë, bëni siç bëjnë romakët.

Përdorimi aktual: Për të përqafuar zakonet lokale në një vend ose situatë të panjohur. Kjo idiomë zakonisht thuhet, ndërsa provoni gjëra të reja. Nuk jeni të sigurt për të provuar një delikatesë ushqimore të panjohur rajonale gjatë pushimeve tuaja?

“Kur në Romë…”.

Shprehja nuk është ekskluzive për Romën, megjithëse – përdoret për t’iu referuar vendeve dhe përvojave të reja në mbarë botën.

Fraza mund të jetë krijuar në shekullin e katërt nga Shën Ambrozi (i Milanos) gjatë një bisede me Shën Agustinin, i cili sapo kishte mbërritur në Milano dhe nuk i njihte zakonet vendase. Thuhet se ai u trondit kur zbuloi se kleri nuk agjëronte të shtunave (siç bënin në Romë). Shën Ambrozi i dha një këshillë: Në një vend të ri, është thelbësore të përshtatesh me zakonet vendase. Fraza siç e njohim u shfaq për herë të parë në anglisht shekuj më vonë, rreth vitit 1530.

Bëhuni holandez.

Përdorimi aktual: Për të ndarë faturën; për të paguar për veten tuaj.

Nëse shkoni në kinema me një mik dhe të dy paguani për biletën tuaj, mund të thoni se “po bëheni holandez” – por fraza ka të ngjarë të mos ketë të bëjë me holandezët nga Holanda. Në fakt e ka origjinën në SHBA nga fraza “Drekë/darkë holandeze”, pas traditës holandeze të Pensilvanisë (emigrantë nga Gjermania dhe Zvicra, jo nga Holanda) për të sjellë ushqimin e tyre në tryezë. Idioma “going Dutch” është pak më e re, që daton të paktën në vitin 1914.