Sadik Bejko: Mësimi i malit

Babai shkruante letra jo më të gjata se tre-katër gishta. I pashkollë, rritur në malësi fare larg letrave, librave. Prapë jeta atë e kishte bërë me dije për ca shprehi dhe gjëra që asnjë libër në botë nuk t’i mëson. Dinte si ndizej një zjarr në mal, në shi a në dëborë. Dinte ku e ka vahun një lumë, që lumin ta kaloje dhe në të errur dhe me sy mbyllur. Dinte ku gurgullonte një burim, ku t’u hidhje një grusht ujë syve, të haje bukën e udhëtarit, të çlodheshe, të mbushje dhe pagurin. Dinte si ta pengonte kalin, kur i duhej ta kalonte natën anë një kodre a një livadhi.

Këto që thashë, i kam parë me sytë e mi. Shtatëdhjetë vjet më parë të dy me babain jemi ngjitur në majën e malit të Tomorrit. Kemi ecur me këmbë ditën në vapë, muzgut të mbrëmjes e mugullimës së agut. Ngjitur nëpër një rrugë dhish. Kalin që ai e mbante për kapistre, më pas vija unë me një manar, kurbani ynë që do ta prisnim në faltoren e majës së Tomorit. U nisëm nga shtëpia në ditët e gushtit, në ditët kur për çdo vit priten kurbane te shenjti i Tomorit. Ngjante sikur nga ne të katërt më i rëndësishmi ishte kurbani. Edhe mund ta gjykosh kështu. Pa atë, pa i bërë flinë Zotit të Tomorit, pse duhet ta merrnim mundimin gjer në majëmalin e lartë?

Dy ditë në udhë. Fjetëm në truall me këmbët ndaj një zjarri të shuar, me një batanije mbi supe, mbështetur në samarin e kalit me kurbanin të mbërthyer në gjokset tona. Jo se na mbante ngrohtë. Por… pa kurbanin ku do të shkonim? Kish kuptim udha? Kam qenë rreth 11 vjeç. Babai rreth 35 vjeç. Ai printe, kujdesej për mua, për kurbanin, për kalin. Kishte marrë dhe ushqim për ne… të katërt.

Qëllimi ishte të prisnim kurbanin.

Nuk dihet si dhe kur ai e kishte taksur manarin. Kishte qenë në hall të madh, në ngushticë dhe i kishte taksur kurban zotit të Tomorit që ta shpëtonte? Kishte pasur fëmijë të sëmurë e pa frymë?

Kishte kërkuar diçka dhe i premtoi Tomorit një fli për ç’dëshironte t’i realizohej? Nuk më tha gjë.

Mbasi bëje premtimin, u bë ç’u bë, fjalës së dhënë duhet t’i qëndroje. Kishe dalë ose jo prej hallit, prej sëmundjes, prej të keqes së madhe… premtimi për t’i prerë një kurban zotit të Tomorit duhej mbatur. Kur të vinte dita e prerjes së kurbaneve, niseshe për udhë.

Kurbanet në Tomor priteshin dhe për zakon, pa ndonjë shkak. Njerëzit vinin dhe nga katër ditë larg, nga mali i Gramozit.

U zgjuam pa gdhirë. Morëm një udhë zig-zag në një pjerrësi mali të thiktë që nuk mbaronte. Varg njerëzish me kurbane: sheleg i zi, mëshqerrë, dem, dash me brirë të kthyer kurorë… Babai më kishte vënë në kalë. Në krahun tjetër kurbani. Vetë mbahej nga bishti i kalit. Mugëtira e mëngjesit dhe e përpjeta e malit në atë rrugë dhish nuk mbaronin. Gati po na merrej fryma e fuqia.

Kur ra drita, ishim në një faqe mali disi të shtruar, kish marrë fund e përpjeta thikë. Vargani i njerëzve zgjatej e zgjatej malit. Flladet e ftohta të ngjethnin. Jo një, ishin dy vargje njërëzish: ca zbrisnin e ca ngjiteshin në krah të njëri tjetrit.

Do të më pranonte zoti i Tomorit? Njeriun që nuk ishte i pastër, mali e fluturonte në humnerat që vinin rrotull tek ngjiteshim. Fyryfyckat, erërat në formë rrethore, një grua të pabesë e kishin ngritur drejt përpjetë dhe e kishin vidhisur tej pa nam e pa nishan. Një të moshuar që për sy e faqe hiqej zotni burrë, por që netëve i futej në shtrat nuses së djalit, erërat e Tomorit e kishin ngurosur… e kishin lënë pa gojë e pa këmbë, pa të drejtën të bënte kurban në majë.

Do të më pranonte mua zoti i Tomorit? Isha i pastër? Para ca javësh kisha dashur të vjedh dardha, por nga frika e të zotit të mallit që na diktoi, pantallonat i kisha lagur. Isha i pastër?

Kur arritëm majën, isha kejt i mpirë. Babai më thoshte falu këtu, puthe këtë prag, lutu këtu… të kemi shtëpinë, katandinë, të kemi njerëzit e familjes, të na sjellë zoti shëndet e bereqet, të të kem ty djalin im me jetë, me fat të madh e mirësi!

Kishte taksur dhe një dyzinë me qirinj për prindërit e të dashurit dhe i vuri në një kamare guri. Dervishët do t’i ndeznin në të errur.

Ka ndodhur 70 vjet më parë. Në majë të Tomrit. Tempull katror prej guri, pa suva, pa çati. Përfundi një gur masiv i skalitur ku për së gjati shkruhej me shkronja të mëdha: JA ABAS ALI TOMORI!

Dervishi me fustanellë të bardhë e preu sakaq kurbanin tonë. Gjaku rridhte te një humbellë te këmbët e tij. Një gisht e ngjeu në gjak te thika e ma vuri pikë në ballë. Pastaj preu kurbanin në radhë.

Sa mbaruam lutjet, një dervish tjetër e kishte rrjepur, ia kishte hequr lëkurën kurbanit tonë. Lëkura është e jona, na tha. Edhe shpretka. Dervishët shpretkën e hanin të gjallë. Mishin, gjithë të përbrendshmet dhe plëndsin e zbrazur na i dha në duar. Babai i mori në një trastë pëlhure të bardhë.

Zbritëm me të shpejtë. Mishi i therur në samarin e kalit. Tatëpjetën e malit e rrëshqitëm si nëpër maja të thoit. Ramë, shkitëm lehtë, u ngritëm.

Në një pyll të Bargullasit ujërat të gurgullonin nëpër këmbë nga të gjitha anët. I lamë mirë e mirë , i pastruam mishrat në ujëra mali. I vumë në hell. Në zjarr. Helli, zjarri ishin gati nga ata para nesh. Të përbrendshmet kukurec. Në Bargullas zjarret nuk shuheshin ditë-natë. Mishin dhe kukurecin e pjekur babai i vuri në xhake, trastë e pastër beze. Me naxhaken (sëpatë) e vogël mishrat i preu në racione të pakta sa dy-tre gishtat e dorës.

U nisëm drejt shtëpisë. Gjashtë e më shumë orë larg. Rrugës na dilnin njerëz. Fëmijë, por dhe të moshuar. “Na jepni pak mish Tomori”. Babai u jepte mish sa dy-tre gishta. Njerëzit falënderonin. Kështu dhe më tej. Ishe i detyruar që mishin e Tomorit, të kurbanit, ta ndaje në të gjithë ata që ndeshje gjatë rrugës.

Xhakja me mish kishte firasur. Njerëzit dilnin dy në një rrafshinë, tre në një kodër, një i vetëm te ana e lumit. Po ngrysej. Të lodhur, të këputur. Njerëz dilnin nga mugu. Babai nga fundi i xhakes u jepte një fije brinje të hollë dhe ata prapë falënderonin.

Në shtëpi njerëzve tanë mund të mos u çonim as brinjët. Por ky ishte bekim. Mishin e kurbanit duhet t’ia falje malit, kodrës, rrugës. Në Tomor bëhej vetëm flija. Gjaku derdhej dhe e pinte dheu, bishat a zogjtë e lartësive. Mishin e pjekur duhet t’ua shpërndaje të tjerëve, atyre që si zogjtë në vjeshtë të zbrisnin në rrugë, me dorën zgjatur. “Vini nga Tomori? Pak mish kurbani…”.

Xhakja gati kish arritur fundin. Ndonjë brinjë mund të gjendej dhe për dhembët e tanëve, të shtëpisë. Të ndjeheshin dhe ata të bekuar.

Nuk ishim të kamur. Familje që arrinim të ushqeheshim. Manarin e rritëm, e ushqyem për t’ia bërë fli Baba Tomorit. Mishin e pjekur e ndamë. Po ta kishin pëlqyer atë mish dhe njerëzit që dolën në rrugë, ashtu si milingonat çupin frutat e tokës, do të ndjeheshim të kënaqur.

Nuk mbaj mend ç’ndodhi, kur arritëm në shtëpi. Na pritën gjer te dera… na morën në grykë njerëzit e shtëpisë? Më kishte zënë gjumi në samarin e kalit. Prej andej… më kishin vënë drejt e në shtrat.

Në ëndrra i ngjitesha malit.

Ndërsa më mbanin nga këmbët në tokë, dikush ma tërhiqte shtatin në një shtrirje jo vetën të trupit. Tendosje që të pëlqente dhe të kapiste… Trualli në majën vetëm me qiell përsipër nuk ngjante si i njeriut. Një zotërim i qiellit. Ç’donim aty? Jastëkë ajri na bëheshin shuall nën këmbët tona. Gjymtyrët merrnin një shkëputje nga nyjet e kyçet e trupit. Një masë qielli e mali ngjishej në ajrin e hapit tonë. Hovnim në një qafë, një shpat më lart, më lart prej tokës.

Ajrorë… gjysmë tokësorë? Re që viheshin si jastëkë nën sqetullat, nën krahët tanë. Me babain bujtnim në 2500 metra lartësi përmbi retë, tej mbi një majë mali. Pas dy ditësh i shkelmova retë, lashë shtresat e mbulesat. Ndjehesha i ripërtërirë dhe dola të luaj me shokët.

Mund të mburresha se kisha qenë në Tomor… por babai… më tha: Mos fol, ne e bëmë për vete, jo për ta shitur gjetkë!

Mali sapo më kishte dhënë një mësim. Udhëtimin, gjakun e rropatim majave, reve a qiellit, flinë ia ndajmë tokës, ua kemi borxh të panjohurve eshtërtharë, njerëzve fis me milingonat e dheut.