Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj: Dukuri të kryengritjeve shqiptare 1910-1912

Kryengritjet e mëdha të viteve 1910-1912 përbëjnë etapën e fundit dhe vendimtare të luftës së armatosuar të popullit shqiptar për liri e pavarësi nga sundimi turk. Qëllimi kryesor i kryengritjeve ishte sigurimi i autonomisë e më pas i pavarësisë. Duke patur qëllime çlirimtare ato siguruan pjesëmarrje të gjerë të popullsisë në luftë. Kryengritjet nisën me veprime mësymëse duke synuar azgjësimin e forcave turke në Shqipëri dhe sigurimin e autonomisë.

Fillesat e kryengritjeve të para

Këto nuk arritën të përhapen e të shtrihen në të gjithë Shqipërinë, por mbetën të kufizuara, përkatësisht në Kosovë dhe në Malësinë e Madhe. Secila nga ato u përfshi nga dy moment të rëndësishme të veprimeve luftarake. Në momentin e parë nisi faza e nismës, e sulmeve dhe moment i luftimeve mbrojtëse. Momenti i nismës nuk vazhdoi gjatë, nuk i kapërcyen kufijtë e zonës ku shpërthyen kryengritjet dhe brenda disa mujave, kryengritësit u gjendën përballë forcave të shumta turke të ardhura nga Rumelia, Anadolli e pjesë të tjera të shtetit turk. Me gjithë qëndresën dhe këmbënguljen shumë të madhe që treguan kryengritësit, në fund u thyen. Vetëm kryengritja e vitit 1912 pati vijimësi dhe ia arriti qëllimit. Gjatë kryengritjeve të vitit 1910 në Kosovë, e cila shpërtheu në fillim të muajt prill morën armët rreth 30.000 luftëtarë, të cilët vepruan në çeta e grupe në rajone e drejtime të ndryshme. Në këtë periudhë duke pasur epërsi ndaj forcave turke në qendrat administrative Prizren, Prishtinë, Mitrovicë, Pejë, Gjakovë etj., kryengritësit mësymë në këto drejtime, çliruan disa prej tyre dhe rrethuan e bllokuan forcat turke në disa të tjera duke vënë faktikisht nën kontrollin e vet të gjithë Kosovën.

Nga mesi i prillit shteti turk hodhi kundër kryengritësve forca të mëdha, që arritën mbi 100 batalione me efektiv të përgjithshëm 40.000-45.000 veta. Këto forca u ndeshën me 9.000-10.000 kryengritës kosovarë nga 24 prilli deri më 11 maj në grykën e Kaçanikut dhe të Caralevës. Më tej pasi thyen qëndresën e tyre gjatë qershorit deri në gusht, forcat turke zhvilluan operacionin në Kosovë, në rrafshin e Dukagjinit, në Lumë e Dibër. Në fillim të vjeshtës kryengritja ishte shtypur. Gjatë kryengritjes të vitit 1910 sidomos gjatë betejave të mëdha të saj, të Kaçanikut, Caralevës turqit pësuan humbje të mëdha material dhe mbi 10.000 ushtarë e oficerë të vrarë e të zënë rob. Kryengritja e Malësisë së Madhe shpërtheu në fund të marsit dhe vazhdoi deri në korrik 1911. Në të morën pjesë të gjitha forcat e mundshme luftarake të Malësisë së Madhe, rreth 4.000 luftëtarë. Momenti i nismës ishte 24 marsi e që vazhdoi deri më 10 prill. Gjatë kësaj periudhe kryengritësit në fillim në çeta dhe më vonë të bashkuar në dy grupe, të Hotit e Grudës dhe të Kastratit e Shkrelit mësymë përkatësisht në drejtimet Hot-Tuz dhe Kastrat-Koplik. Duke sulmuar befasisht, me veprime të shpejta, kryengritësit brenda tre-katër ditëve të para çliruan krejt Malësinë e Madhe, duke përfshirë Tuzin, Fushën e Krajës, Fushën e Koplikut dhe Vermoshin. Gjatë gjithë muajt prill, si rezultat i ardhjes të forcave të shumta turke, afërsisht 30.000 kryengritësit kaluan në mbrojtje. Në muajt prill-maj deri nga mesi i qershorit u zhvilluan një varg luftimesh të përgjakshme kundra katër divizioneve turke që zhvilluan mësymjen bashkëqendrore. Kryengritësit luftuan me një vendosmëri dhe energji të rrallë, e thuajse i gozhduan në vend forcat turke, duke i zbrapsur shumë herë e në shumë drejtime, sulmet e tyre me gjithë epërsinë e madhe që ata kishin 7-8 herë, më shumë se e kryengritësve. Nga mesi i muajit korrik luftimet morën karakter pozicional, ndërsa më tej erdhën duke rënë derisa në fillim të gushtit në bazë të një marrëveshje dypalëshe u bë armëpushimi.

Kryengritja e vitit 1912 pati karakter më masiv

Kryengritja përfshiu të gjithë Shqipërinë, por rolin kryesor e luajti përsëri Kosova. Ajo shpërtheu në fillim të muajt maj, kryesisht nga grupet e kryengritësve kosovar, të cilët deri nga fillimi i qershorit rrethuan forcat turke në Gjakovë e në Pejë. Gjatë muajit qershor rreth 5.000 kryengritës që kishin rrethuar këto qytete, të sulmuar mëse nga 20 batalione turke u detyruan të tërhiqen në malësi të Rugovë, Pllavë, Guci, Tropojë, Drenicë, Sanxhak etj. Vetëm nga fundi i qershorit pas një goditje të fuqishme prej kryengritësve të krahinave të Tropojës kundër katër batalioneve turke në Qafën e Prushit, kryengritësit në Kosovë dhe në mbarë Shqipërinë shpërthyen në sulme e mësymje me forca të shumëfishuara. Megjithëse me një raport thuajse të barabartë forcash, rreth 60.000 luftëtarë në secilën palë, kryengritësit morën dhe e ruajtën nismën deri në fund. Në Kosovë, forcat kryengritëse, në përbërje të tri grupeve të mëdha: të Rrafshit të Dukagjinit, Drenicës, Prishtinës, të Fushë Kosovës arritën 10.000-15.000 luftëtarë secili, zhvilluan mësymjen bashkëqendrore drejt Prishtinës. Më tej, pasi çliruan gjithë Kosovën ato u drejtuan për në Shkup dhe çliruan viset shqiptare rreth Shkupit. Po kështu grupet e Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut deri nga fundi i gushtit në bashkëveprim me njeri-tjetrin çliruan Krujën, Tiranën, Elbasanin, Korçën, Përmetin, Vlorën, Fierin etj. Në këtë mënyrë nëpërmjet kryengritjes së përgjithshme më 1912 u realizuan përmbysjet e pozitave strategjike të ushtrisë turke në Shqipëri dhe u hap rruga drejt shpalljes së Pavarësisë.

Strategjia e kryengritjeve

Detyrat strategjike kryengritjet i zgjidhën dhe i plotësuan duke u mbështetur në forcat e popullit shqiptar dhe në përputhje me mundësitë e rrethanat konkrete të vendit. Metoda bazë ishte ajo e kryengritjeve massive, e shpërthimit të luftës dhe e veprimeve luftarake në të gjithë vendin. Plani strategjik i kryengritjeve të viteve 1910-1912 përshkohej nga ideja e çlirimit. Ajo mbështetej në zhvillimin e veprimeve masive luftarake, në vijimësi, duke shfrytëzuar luftën për një kohë të gjatë, të zhvillohej mësymja që të arrihej dëmtimi i rëndë i taborëve ushtarakë turke dhe pastaj të detyroheshin ato të kapitullonin dhe të largoheshin prej Shqipërisë. Për këtë qëllim ata u mbështetën në pjesëmarrjen e të gjithë masave popullore, në mobilizimin dhe organizimin e formacioneve popullore të mëdha luftarake. Kështu në vitin 1910, efektivi i forcave luftarake në zonën e Kosovës, Lumës, Dibrës, gjatë momentit të nismës arriti rreth 30.000 luftëtarë; kurse gjatë Kryengritjes së Përgjithshme në vitin 1912 vetëm në Kosovë numëri i luftëtarëve arriti rreth 40.000, ndërsa në të gjithë Shqipërinë mëse 60.000 luftëtarë. Njësitë bazë të formacioneve ishin çetat patriotike, të cilat me thirrjen për t’u hedhur në kryengritje u bashkuan dhe krijuan grupe të mëdha; në vitin 1910 dhe 1911 me efektiv nga 2.000-6.000 luftëtarë, kurse në vitin 1912 nga 10.000-15.000 luftëtarë. Megjithëse grupimet, kryengritësve ishin formacione luftarake vullnetare të përkohshme dhe nuk kishin strukturë ushtarake të rregullt. Gjatë veprimeve luftarake ruajtën kompaktësinë, realizuan mirë bashkëveprimin me njeri-tjetrin. Kështu në vitin 1912 ndërsa grupimet mësymëse në Rrafshin e Dukagjinit dhe Kosovë në kordinim me njeri-tjetrin, grupimi që drejtohej nga Idriz Seferi zuri grykat e Kaçanikut, Caralevës, të Gjilanit etj., për të ndalur çdo ekspeditë turke që mund të vinte nga drejtimi i Maqedonisë së Veriut.

Problemin e armatosjes dhe të furnizimit me ushqim të kryengritësve, udhëheqësit kryengritës e mbështetën kryesishtnë popull. U bënë dhe disa përpjekje për blerjen dhe marrjen e armëve nga jashtë, por ato qenë fare të parëndësishme kundrejt nevojave që kishin kryengritësit. Një nga tiparet dalluese të kryengritjeve të mëdha 1910-1912 ishte lufta për kapjen dhe zotërimin e nyjeve dhe pozitave më të forta, nga mbrojtja e të cilave varej mbarëvajtje e kryengritjeve. Më 1910 në Kosovë rajoni kyç për të cilin u bënë betejat më të përgjakshme ishte në Fushë-Kosovës, rreth qytetit të Ferizajt dhe nyjet rrugore rreth tij, Kaçanikut, Ceraleve, drejtimi Ferizaj-Gjilan etj. Ideja e kryengritjeve ishte që për të zotëruar këtë rajon të azgjësonin grupimin turk prej 16.000 veta që u vendos atje nga mezi i prillit. Zotërimi i këtij rajoni kyç nga ana e kryengritësve do të bënte të pamundur zhvillimin e operacionit turk në viset e Kosovës e të Shqipërisë së Veriut. Nga viti 1912 strategjia e kryengritësve shtroi nevojën e përmbysjes në tërësi të pozitave ushtarake strategjike turke në Shqipëri dhe sidomos në Kosovë ku ishin përqëndruar forca e mjete të shumta turke. Një nga çështjet e strategjisë së kryengritjeve ishte sigurimi i udhëheqjes dhe drejtuesve ushtarkë të kryengritjeve. Gjatë kryengritjeve të Kosovës dhe të Malësisë së Madhe për udhëheqjen e luftës u formuan grup ose këshill drejtues prej krerëve të krahinave përkatëse në krye të të cilave u vunë patriotët dhe luftëtarët e shquar Isa Buletini, Idriz Seferi, Hasan Budakovës, Mehmet Shpendi, Ded Gjon Luli, Bajram Curri, etj. Po kështu drejtimi i çetave e grupeve luftarake realizohej nga krerët malësorë dhe prijsat popullorë me cilësi të larta morale, me autoritet e përvojë luftarake të pasue dhe aftësi ushtarake.

Gjatë kryengritjeve të përgjithshme në vitin 1912 u sigurua një udhëheqje politike e vetme mbarë shqiptare e cila u muarr me përgatitjen, organizimin dhe drejtimin në tërësi të luftës. Për drejtimin e veprimeve luftarake në rajonet të ndryshme u formuan dhe shtabe ushtarkë kryesorë, për Kosovën, Lumën e Dibrën; për Shqipërinë e Mesme dhe për Shqipërinë e Jugut. Këto shtabe organizuan, udhëhoqën, koordinuan dhe drejtuan veprimet luftarake në zonat përkatëse. Krahas këtyre shtabe ose qendrave të operacioneve kryesore për çdo krahinë dhe grup luftarak kryengritës u krijuan bërthamat drejtuese ushtarke të përbëra prej patriotësh, prijsash popullorë dhe ushtarakë shqiptarë të dezertuar dhe të larguar nga ushtria turke.