Rudolf Marku në intervistë me maturantët: Letërsia është spiritus mundi
I ftuar në Festivalin Shqiptar të Letërsisë, zhvilluar në datat 18-20 prill në Shëngjin, Lezhë, poeti, romancieri, eseisti, përkthyesi i poezisë botërore në gjuhën shqipe, Rudolf Marku, zhvilloi një bashkëbisedim me të rinjtë e rretheve letrare të shkollave të mesme të Shqipërisë. Shkrimtari vjen në një rrëfim ndryshe për librin, letërsinë, të fshehtat e krijimtarisë, magjinë e leximit dhe komunikimit.
Kur ka qenë momenti i parë, përveç hartimeve, e cila ka qenë një skemë klasike e shkollarisë, që ju ka lindur ideja për të shkruar një poezi, një tregim, pra diçka letrare? Kur ka qenë indicia e parë?
Së pari, dua të them se jam i gëzuar që jam me ju! Kam pasur shumë raste që kam komunikuar me lexuesit e mi. Kam kënaqësi kur flas me moshat tuaja dhe do t’iu inkurajoja të bënit pyetje sa më provokuese, sa më të këqija. Njeriu kur pyet nuk pyet për të zbuluar tjetrin. Në mënyrë të pavetëdijshme pyetësi prezanton veten e vet.
Zakonisht fillohet me poezi. Çuditërisht për mua e para ka qenë një poemë, e ndikuar nga leximet. Si çdo shkrimtar në botë e kam filluar me leximin. Mendoj që impulsi i parë për të shkruar vjen prej librave. Qysh në moshën 10-vjeçare kam pasur bibliotekën timen. Kam pasur impresione të jashtëzakonshme nga leximet e librave të Mark Twain, “Aventurat e Hakëlberi Finit” dhe “Aventurat e Tom Sojerit”, nga librat e Daniel Defoe apo të Xhonatan Suift, “Udhëtimet e Gulliverit”.
E para poemë imja ka qenë për udhëtimin në oqean të një personi, të cilit i mbytet anija dhe shkon në një ishull. Pak a shumë një variant i Robinson Kruzosë, shprehur në vargje, krijuar në mënyrë subkoshiente. Isha 11-12 vjeç. Ia jap mësuesit të letërsisë, i cili nuk tha asnjë fjalë. E humbi siç duket. Kështu ishte raporti im i parë me shkrimësinë por edhe me kritikën letrare.
Kam pasur fatin të kem më vonë një mësues tjetër, i cili gjatë orës së mësimit tha shprehimisht: “Më kujtohet o nxënësit e mi, o fëmijët e mi, mësuesi im Ndre Mjeda”. U habita. Mësuesi im kishte qenë nxënësi i Ndre Mjedës, i cili më dukej aq i largët në kohë.
Kam kuptuar më vonë që mes nesh dhe historisë qenka vetëm një njeri. Nuk jemi shumë larg nga historia. Gjatë viteve, kur kam qenë i ftuar në një universitet gjerman, vura re se ata që ishin ministra të landeve ose të federales gjermane, i rrinin një profesori si kalamajtë e vegjël. Kur mbaroi, pyes shoqëruesin tim: “Kush ishte ky?” Ai më thotë: “Është shpikësi i kompjuterit”. Ishte Konrad Zuse. Pasi mbaroi, erdhi na dha dorën. “Juve zotëri nga jeni”, më pyeti mua. Iu përgjigja se jam shqiptar.
“A e di që është hera e parë që takoj një shqiptar”, më thotë.
E unë i përgjigjem: “Edhe për mua është hera e parë që takoj një shpikës kompjuteri”.
Unë kam një fotografi me shpikësin e kompjuterit, që ishte takuar gjithashtu disa herë me Hitlerin, i cili ishte i interesuar për kompjuterat.
Tolstoi, autori i “Lufta dhe paqja”, “Ana Karenina”, ka qenë një nga shkrimtarët më të mëdhenj që ka letërsia botërore. Po të kisha qenë unë me biografi të mirë dhe të kisha shkuar në Bashkimin Sovjetik për studime në 1972-shin, do të kisha takuar djalin e fundit nga 12 fëmijët që Tolstoi ka pasur me Sofian, gruan e tij. Edhe pse Tolstoi mund të na duket jashtëzakonisht i vjetër, në fakt historia është shumë afër me ne. Prandaj në poezinë time ka një rëndësi shumë të madhe sensi i historisë.
Kur kam qenë fëmijë i vogël, 6-7 vjeç, shkonim në kodrën e Kalasë së Lezhës, e cila ishte e mbushur me gërmime arkeologjike. Gjeja monedha të Filipit VIII të Maqedonisë. Atëherë ishte një njeri që shiste akullore, i cili e kishte emrin Buda, si Buda i famshëm i Indisë dhe Kinës. Me monedhat e varreve arkeologjike, dhe ngaqë ai nuk shihte mirë, shkonim dhe i blinim akullore. Kjo ka një simbolikë shumë të bukur. Dukej sikur monedhat e lashtësisë ishin moneta corrente. Ishin monedha që njiheshin ende në kohë. Dukej sikur Lezha ishte ende pjesë e Perandorisë Romake apo të perandorisë së Filipit.
Deri në moshën tuaj, njeriu nuk arrin me ta kuptojë sensin e historisë. Duket si diçka abstrakte. Karakteristikë e Lezhës është sensi i historisë. Shtëpia ime ishte vetëm 300 metra larg varrit të Skënderbeut. Mësuesi i Fizikës na linte takim të xhamia e Lezhës në orën 1 të natës. Ngjiteshim në minare, hidhnim trupa dhe provonim gravitetein. Formulat e Njutonit na i shpjegonte nga xhamia.
Ishte një fëmijëri e mrekullueshme që të zhvillonte fantazinë e të lidhte me historinë.
Ju keni qenë pjesë e Shkollës Poetike të Lezhës. Si lindi ky emër?
Lindi vetvetiu. Gjithmonë ka disa emërtime gjeografike. Në Angli është Shkolla Poetike e Liverpulit e përbërë nga tre autorë, bashkëkohës të mitë, të Preçit dhe Gjetjes. Janë Adrian Henri, Roger McGough and Brian Patten. I kam përkthyer unë për herë të parë në gjuhën shqipe, në 1986-ën. Emri i tyre është më tepër emërtim gjeografik sesa estetik.
Kishte një grup që shkruante në Lezhë, një në Tropojë. Por kjo e Lezhës njihej më tepër. Dukej se shkonte përtej bashkimit gjeografik Autorët e Lezhës shkruanin diçka tjetërsoj. Kishte një lloj veçorie brenda kufijve estetikë të botimeve që kishte në atë kohë, ishte një mënyrë tjetër e të shkruarit.
Ndonjëherë njerëzit e përdornin emërtimin tonë në mënyrë cinike dhe pezhorative. Fakti që ky term mbijetoi, tregon se kishte diçka të vërtetë. Jo në kuptimin e kërkimeve formaliste estetike, por kishte një veçori që dallohej prej të tjerëve. Nuk mund të thoshe Shkolla e Shkodrës apo e Vlorës.
Në atë kohë Lezha ishte kryeqendër nga pikëpamja e krijimtarisë. Shkodra mundohej ta shihte Lezhën si provincë. Në fakt, nga pikëpamja letrare, Shkodra ishte një provincë në krahasim me Lezhën. Aq sa unë thosha me ironi se, kur një njeri ishte zhdukur nga pamja dhe pyesnin çfarë u bë me filanin që se kemi parë, unë përgjigjesha: “Ka dy arsye, ose ka vdekur, ose ka shkuar në Shkodër”.
Çfarë këshille keni për të rinjtë e pasionuar pas letërsisë?
Këshilla nuk jap se nuk dua ta pranoj që jam gjysh e jap këshilla. Por më bëhet qejfi jashtëzakonisht nëse ka njerëz që janë të pasionuar pas letërsisë sot e kësaj dite, në kohën e elektronikës. Është diçka që të jep shpresë. Unë jetoj në Londër dhe shkoj ndonjëherë në një kafe në High Street Kensington dhe shoh një çift të moshës suaj.
I shoh dhe gëzohem që janë një çift, djalë e vajzë. Iu lumtë nëse kanë ikur nga shkolla për të qenë me njëri-tjetrin. I quaj Romeo dhe Zhuljeta. Por pasi rrinë ca, nxjerrin secili telefonin dhe nuk flasin me njëri-tjetrin për gjysmë ore. Si ka mundësi? Në moshën që duhet të griheshin me fjalë, ata heshtin? Ky është një mjerim i madh i kulturës teknologjike, shkatërrim i komunikimit mes qenieve njerëzore.
Magjia e letërsisë është magjia e komunikimit me disa personazhe fiction, që janë më realë sesa realiteti. Nëse do të më pyesësh cili është dallimi mes letërsisë dhe politikës, apo mes politikës dhe artit, unë të them se politikani, edhe në rastet shumë të rralla kur thotë një të vërtetë, e vërteta e tij është një gënjeshtër. Sot është e vërtetë, nesër është një rrenë. Jeta e kthen në rren.
Shkrimtari thotë një rrenë, sepse thotë një fiction, e përmes saj thotë të vërtetën e përjetshme. Ky është dallimi jashtëzakonshëm mes letërsisë dhe politikës. Nëse je entuziast leximin, ti mban gjallë magjinë e komunikimit. Prandaj, do iu thosha faleminderit atyre që kanë këtë pasion.
Cila është ajo vepër që keni shkruar me besimin se të tjerët do ta gjejnë veten, por thellë- thellë keni qenë skeptik dhe jo i bindur për të?
Unë në asnjë vepër nuk kam qenë skeptik. Asnjë shkrimtar në botë nuk ka shkruar një vepër për të cilën ka qenë i bindur se nuk është një vepër e mirë. Sepse nëse është i bindur për këtë, nuk e shkruan. Ai që ka vetëdije sado minimale për veprën e vet. Prandaj, çdo vepër që kam shkruar, e kam bërë me bindjen se po shkruaj një vepër të mirë.
Është një parim që e thotë filozofi Frederik Niçe: Pasi mbaron veprën, shkrimtari mbyll gojën dhe lë veprën të flasë. Unë nuk jam ndër ata shkrimtarë që ka qejf me shpjegu veprën e vet. Veprat duhet të flasin vetë. Ato që unë kam shkruar, kanë vlerat e tyre. Vepra e një shkrimtari matet me veprat më të arrira që ka letërsia. Shekspiri ka majat dhe ultësirat e veta. Edhe vepra e shkrimtarit ka një reliev gjeografik.
Shoh shkrimtarë që flasin për orë të tëra për veprën e tyre. Qoftë edhe për dy fjalë, autori duhet të skuqet.
A ka pasur ndonjë vepër arti apo film që ju ka frymëzuar për të shkruar një roman?
Jo, nuk ka pasur. Influenca e leximeve është e pranishme në nënvetëdijen e shkrimtarit, por jo se unë lexoj një vepër dhe do të bëj një të ngjashme me të. Nuk do të kishte sens.
Ju jetoni në Londër. A gjeni veten të integruar në poezinë, letërsinë apo në rrethet letrare angleze. A mund të gjeni një vend në letërsinë shqipe jashtë vendit si Martin Camaj, Ernest Koliqi në Itali, Ndre Mjeda në Poloni dhe Kadareja në Francë?
Në radhë të parë duhet të shpjegojmë se çfarë kuptojmë me integrim. Ti mund të jetosh në fshatin më të humbur dhe je i integruar me letërsinë botërore. Nuk është e domosdoshme të jetosh në një vend dhe të jesh i integruar atje. Unë nuk kam jetuar në Rusi, por më tepër e ndiej veten me shkrimtarët e mëdhenj rusë sesa me ata anglezë. Nuk është zhvendosja gjeografike që të integron.
Letërsinë angleze unë e kam njohur shumë më mirë kur kam qenë në Lezhë. Dija anglishten dhe qysh në 1979-ën unë kam lexuar James Joyce. “Të vdekurit” është një novelë që është bërë disa herë film nga regjisorët më të mëdhenj të botës. Unë e kam përkthyer natën e Vitit të Ri, në 1979-ën. Tani që jetoj në Londër nuk e kam lexuar më këtë autor, sepse duhet të lexoj vepra të tjera.
Ju thatë Ndre Mjeda në Poloni, por çfarë influence ka vepra e tij në poezinë polake? Absolutisht asnjë gjë. Dyshoj nëse Mjeda e ka njohur Adam Mickiewicz, poetin më të madh polak. Mjeda ka jetuar në Spanjë dhe ka një ide se poezia “Andrra e jetës” mund të ketë një ndikim nga poezia e Lopez, poetit të famshëm. Jam pak i dyshimtë për këtë, pasi e njoh mirë si autor, duke qenë se kam bërë temën e diplomës për të.
Koliqi ka jetuar në Romë. Ka qenë i ndikuar nga letërsia italiane kur ka jetuar në Shkodër. “Tregtar flamujsh” ka ndikime, për mendimin tim, nga Luigi Pirandello.
Ti mund të jetosh në një shpellë dhe komunikon me të gjithë botën. Sepse letërsia është shpirt. Shpirtrat komunikojnë në distancë. S’kanë nevojë për afërsi, ndalesa gjeografike apo gjuhësore.
Po sjell një rast. Në kohën kur shkruan Pjetër Budi, në Francë është një poet troubadour, një nga poetët më të mëdhenj që ka Europa, Francois Villon. Në këtë kohë, ata shkruajnë një poemë të ngjashme. A ka mundësi që Pjetër Budi ta ketë njohur poetin francez? Asnjë shans nuk ka pasur, sepse ai ishte një poet vagabond, që akuzohej për vrasje. Në momentin që e çuan në gijotinë i erdhi falja. Atëherë si ka mundësi ky komunikim midis tyre? Është komunikimi i shpirtit, spiritus mundi thuhet në latinisht. Është shpirti i botës që ekziston edhe komunikon.
Po kështu edhe rasti i Pjetër Bogdanit. Ai shkruan për Sibilat. Në atë kohë Mikelanxhelo është duke bërë Sibilat në muralet e Vatikanit. A ka ndonjë pikë takimi mes Mikelanxhos dhe Pjetër Bogdanit? Natyrisht që jo! Janë pikat e takimit të shpirtit, të frymës së botës. Dashur pa dashur komunikon me disa njerëz që nuk i njeh dhe nuk të bie rasti t’i njohësh.
Po ju jap edhe një rast tjetër. Dy motra gjatë Luftës së Dytë Botërore kërkonin njëra-tjetrën. Njëra prej tyre birësohet nga një familje amerikane dhe shkon në Amerikë, tjetra mbetet në Angli. Gjatë luftës vriten prindërit, motrat dinë veç për ekzistencën e tyre por jo vendndodhjen. Pas 40 viteve arrijnë ta gjejnë njëra-tjetrën. Vendosin të takohen në Londër dhe me to u bë një eksperiment. Pas takimit u vunë në dhoma të veçanta duke iu kërkuar të shkruanin ndjesitë e tyre. Kishin shkruar fjalë për fjalë të njëjtat gjëra. Pse ndodh kjo? Është spiritus mundus.
Nuk e them unë, e thotë shkenca. Sa më thellë të futesh në shkencë, aq më tepër ndesh gjëra që të duken mistere. Unë jam shumë i prirur t’i vë veshin shkencës. Im bir ka mbaruar Inxhinieri Mekanike dhe unë kam kënaqësinë më të madhe kur komunikoj me të për matematikën dhe fizikën.
A ndjeheni më i vlerësuar jashtë Shqipërisë sesa jeni në vendin tuaj?
Jo, nuk jam as i mbivlerësuar, as i nënvlerësuar. Njeriu ka një sens real kush është dhe nuk pret të mbivlerësohet apo nënvlerësohet. Mjafton të dish kush je dhe ajo është më e rëndësishmja. Nuk është e rëndësishme çfarë thuhet për ty, por ti të dish se kush je dhe të fokusohesh te ajo që je.
Nëse do të ktheheshit në fillesat e karrierës suaj, a do të bënit diçka ndryshe?
Absolutisht jo. Po të ndryshoj, nuk do të isha vetja ime. Gjëja që nuk më pëlqen është të mos jem vetvetja. Madje gabimet janë ato që i japin shijen më të madhe. Shpesh thonë çfarë gabimesh do të ndreqësh? A e dini çfarë janë gabimet?
Në laboratorë është uji sanitar që nuk ka asnjë mikrob. Mundohu ta pish dhe do shohësh se nuk ka shije, pasi ja kanë hequr mikrobet. Kështu është edhe jeta. Janë gabimet ato që i japin shije jetës së njeriut. Mos kini asnjë pishmanllëk për gabimet që keni bërë!
Nëse do të kishe mundësi të merrje me vete vetëm një libër, cili do të ishte ai?
Libri që do të doja ta kisha me vete është “Odiseja”. Kjo vepër ka vënë ADN-në e gjithë letërsisë botërore, europiane. Nuk ka asnjë vepër të letërsisë botërore që të mos ketë pak Odise. Marrim “Don Kishotin”, çfarë është? Është Odiseja. Don Kishoti merr kalin, bën një rrotullim në katundin e vet dhe kthehet në shtëpi. “Udhëtimet e Guliverit” është prapë një udhëtim. “Odiseja” është vepra më vitale që ka arritur të krijojë mendja e njeriut.
Cila është ajo vepër, ajo temë, ajo narrativë që e ke ndeshur diku dhe ke thënë: “Sa keq që se kam shkruar unë”?
Kur lexoj një vepër, admiroj ato teknikat. Leximi i shkrimtarit është përtej leximit të një lexuesi. Prandaj jam i interesuar për të parë se çfarë teknikash përdor autori. Në këtë pikëpamje çdo autor të mëson diçka që nuk e ke ditur.
Cila është ajo vepër që nuk do të doje ta kishe shkruar apo që e seleksionon për mirë?
Vepra që do të veçoja dhe që e quaj librin tim më të mirë është “Tre divorcet e zotit Viktor N”.