Jorgo BULO: Burime kulturore të lëvizjes kombëtare dhe vepra e Thimi Mitkos

 

 

Shekulli XIX, shekulli i lëvizjeve nacionale në Ballkan, kur popujt e gadishullit dilnin njëri pas tjetrit nga zgjedha e pushtimit osman dhe formonin shtetet e tyre të pavarura kombëtare, i gjeti shqiptarët të vonuar në këtë proces. Katër shekuj e ca pushtimi osman, që iu shtuan shekujve të sundimit të perandorive romake e bizantine dhe pushtimeve të tjera, kishin lënë vragë të thellë në historinë e shqiptarëve që ballafaqoheshin në situatën e re të përçarë, pa një traditë shtetërore kombëtare dhe pa një traditë unitare zhvillimi gjuhësor e kulturor, pa shkollën e tyre kombëtare dhe pa fenë e kishën e tyre “kombëtare”, pa një qendër të vetme, të rëndësishme politike e intelektuale, me një mendësi individualiste e regjionaliste të trashëguar nga psikologjia e bajrakut dhe e fisit, për pasojë, pa një vetëdije kombëtare të zhvilluar në masën që t’u bënin ballë sfidave të kohës.

Por sidoqoftë populli shqiptar kishte ardhur në shekullin XIX i gjallë si njësi etno‐shoqërore, me identitetin e vet gjuhësor e shpirtëror, me kujtimin e një shteti mesjetar dhe të një mbretërie të humbur, d.m.th. me trashëgimin e madh historik të epokës së Gjergj Kastriotit‐ Skënderbeut, falë të cilit shqiptarët kishin përballuar trysninë për shkombëtarizimin e tyre, me ndjenjën e thellë të lidhjes me trojet e tyre që i kishin mbrojtur në shekuj, qoftë edhe me dhimbjen e thellë të një procesi të pandërprerë rrudhjeje (restrikcioni), çka nuk mund të mos provokonte më tej një nacionalizëm shpërthyes ose të përligjur, aq sa mund të përligjet çdo nacionalizëm i provokuar nga një shovinizëm virulent i të tjerëve.

Ky kontekst rrethanash të brendshme dhe të jashtme, shqiptare dhe ballkanike, i vinin në rrezik fatet dhe të ardhmen kombëtare të shqiptarëve; ato nuk i ndihmonin synimit të tyre të natyrshëm për të formuar shtetin kombëtar të pavarur e të njësuar mbi bazën e bashkësisë së jetës ekonomike e shpirtërore dhe të njësisë territoriale. Ato shtronin imperativin e gjetjes së rrugëve të afirmimit të së drejtës historike të shqiptarëve, të identitetit të tyre si komb. Rruga për arritjen e këtij qëllimi kalonte përmes zbulimit të vlerave identitare të shqiptarëve si një popull i lashtë me tradita të thella historike e kulturore. Kjo ka qenë magjistralja nëpër të cilën ka ecur formimi i kombeve, sepse siç shkruan Anne ‐Marie Thiese në librin e saj “Krijimi i identiteteve kombëtare ‐ Evropa e shekujve XVIII‐XIX”, “i gjithë procesi i formësimit të identitetit ka konsistuar në përcaktimin e pasurisë së çdo kombi dhe në përhapjen e kultit të saj” (Thiesse 2004: 11). Nëse lindja e vërtetë e një kombi, në kuptimin modern të fjalës, është çasti kur një grup individësh ka arritur tek e vërteta e ekzistencës së tij dhe merr përsipër të provojë këtë gjë, t’i kthejë idetë e veta në ideologji të bashkësisë së vet dhe të bindë “të tjerët” për këtë të vërtetë, njerëzve që i hynë “aventurës” së zgjimit kombëtar të shqiptarëve do t’u duhej të përshkonin një rrugë të gjatë e të vështirë, do t’u duhej të zhvarrosej dhe të inventarizohej trashëgimia kombëtare, ose të shpikej kur nuk ekzistonte, t’i bëhej e njohur ajo botës dhe të mundësohej realisht një ripërtëritje kulturore, që do të ushqente gjithë aksionin dhe programin e një lëvizjeje politike, kulturore dhe mendore të frymëzuar nga një vetëdije kombëtare.

Përveç një protonacionalizmi spontan popullor, të themi, por pa vetëdijen e nacionit, dhe të një preromantizmi ideologjik të kultivuar në shek. XVIII në mjedise intelektuale të arbëreshëve të Italisë. (Këtë tezë e ka zhvilluar prof. Mateo Mandala’ në studimet e tij të kohëve të fundit: Mandala 2005: 227‐250; 2005, 1‐2: 11‐41). Rilindja Kombëtare e Shqiptarëve u parapri nga një përpjekje e re për afirmimin e vlerave themeluese identitare, të trashëgimit historik e kulturor, por dhe të krijimit të vlerave të reja e të një kulture të re kombëtare për nga gjuha, përmbajtja dhe fryma e saj. Në lagjen e njerëzve që iu përkushtuan kësaj përpjekjeje u përfshi dhe Thimi Mitkoja (1820‐1890), një tregtar ortodoks nga Korça që, edhe për shkak të lëvizjeve të tij të shumta (sidomos në Vjenë, po dhe në Athinë, Bukuresht, Trieste, Venedik, Manastir e përfundimisht në Egjipt) ra në kontakt me idetë e zgjimit nacional të popujve të Ballkanit dhe me punën e një vistre albanologësh të huaj (por edhe bashkatdhetarë) që i kishte interesuar shqipja dhe kultura tradicionale e shqiptarëve, shumicën për interesa shkencore, por dhe për i interesa politike, sidomos të fqinjëve me ta. Mesi i shekullit XIX, kur Mitkoja u gjend në “tavën” e një çështjeje kombëtare që po piqej, interesimi i botës së huaj shkencore për albanologjinë ishte thuajse në kulmin e vet, çka nuk mund të mos zgjonte dhe interesin e vetë shqiptarëve për çështjen e tyre, të identitetit të tyre dhe të së ardhmes së tyre. Më 1854 Johan Georg fon Han, themeluesi i albanologjisë shkencore, botoi veprën themelore në këtë fushë “Studime shqiptare” në 3 vëllime, 10 vjet më pas botoi të përkthyera në gjermanisht dy vëllime me përralla greke e shqiptare e më pas (1872, 1879) dhe dy vëllime me titull “Studime për gojëdhënat”, duke dëshmuar interesin e tij të veçantë për gjuhën dhe folklorin e shqiptarëve. Sa ka qenë në kontakt të drejtpërdrejtë Mitkoja me të nuk mund të provohet, por me veprën e tij s’ka dyshim, aq më tepër kur kohët e fundit është provuar se teksti i baladës “Mbeçë, more shokë, mbeçë”; një nga perlat e folklorit shqiptar, është gjendur në arkivin e Mitkos, i regjistruar prej tij, por çuditërisht i papërfshirë në “Bletën shqiptare”, ndërsa riprodhohet thuajse pa asnjë ndryshim nga Hani në “Studime shqiptare” (1854) (Vila 2005, 3‐4: 161‐182).

Po më 1854 F. Bopi botonte studimin “Mbi gjuhën shqipe dhe lidhjet e afrisë së saj” ku vërtetoi se shqipja bënte pjesë në familjen e gjuhëve indoeuropiane dhe zinte vend të veçantë në atë familje. Kurse G. Lajbnici, që në krye të shek. XVIII kishte tërhequr vëmendjen për individualitetin e shqipes si gjuhë me status të veçantë në familjen indoeuropiane. Për të plotësuar këtë pamje, më 1855 mjeku gjerman në flotën mbretërore greke, K. Reinhold, boton në Athinë një libër me titull “Netët pellazgjike”, me shënime gramatikore, një glosar dhe tekste folklorike shqiptare. Po ndërkaq janë zgjuar vetë shqiptarët të mbledhin lëndën gjuhësore a folklorike, dhe në mos e botofshin vetë, t’ua shërbejnë të tjerëve. Dihet se pranë Hanit qëndronte Kristoforidhi, mësuesi i tij i shqipes, kurse tekstet e përmbledhjes së Reinholdit janë mbledhur a krijuar nga prifti arvanitas At Vasil Saqellari. Ndërkaq në diasporën arbëreshe ky interesim ka filluar më herët, dhe është kthyer në “epidemi”. Pa folur për punën e të parëve të Darenjve që në shek. XVIII për mbledhjen e folklorit dhe të traditave arbëreshe, mjafton të përmendim kërkimet e De Radës qysh në vitet ’30 të shek. XIX për mbledhjen e folklorit, të katundit të tij dhe botimin më 1866 të përmbledhjes “Rapsodi të një poeme shqiptare”, për të vazhduar me një listë të gjatë, jo vetëm mbledhës të folklorit por edhe autorë studimesh për prejardhjen, zakonet dhe traditat e shqiptarëve si F. Avati, N. Filja, A. Mashi, V. Dorsa, G. Krispi, G. Skiroi, natyrisht të frymëzuar dhe nga vepra e Elena Gjikës (Dora d’Istria) për shqiptarët, duke tërhequr në çështjen e tyre edhe figura të mëdha të botës italiane të kulturës si N. Tomaseu, G. Pitre, A.de Gubernatis e të tjerë. Mik i De Radës, Zef Jubani në Veri, në mes të shekullit pat nisur mbledhjen e folklorit vendës dhe boton më 1871 në Trieste librin “Përmbledhje këngësh popullore dhe rapsodish poemash shqiptare”, duke ndjekur, të paktën me titullin e librit, modelin e De Radës. Një pjesë të lëndës së mbledhur për jetën dhe traditën e shqiptarëve ai ia pat dhënë konsullit francez në Shkodër Hekard, të cilit i shërbeu për librin e tij “Histori dhe përshkrim i Shqipërisë së Epërme ose i Gegërisë (Paris 1858). Me një pjesë të mirë të grigjës së njerëzve që u morën me studimet shqiptare, vendës a të huaj, Th. Mitkoja kishte lidhje të drejtpërdrejta si me Majerin, Jarnikun, Kristoforidhin, Kupitorin, De Radën, Dh. Kamardën, Th. Krein, Dora d’Istrian, F. Krispin, J. Vreton, S. Frashërin, N. Frashërin e të tjerë. Pas vendosjes në Egjipt në fillim të viteve ’60, duke gjetur atje dhe një truall të begatë folklorik 1), një klimë atdhetare midis shqiptarëve të vendosur atje por dhe rryma divergjente midis tyre edhe si rezultat i ndikimit të fortë të diasporës greke dhe kulturës helenike, do t’u kushtohet kërkimeve të rrënjëve e të vlerave shpirtërore identitare të kombit e do të bëhet edhe njëfarë promotori i një lëvizjeje kulturore në koloninë shqiptare. Interesi për mbledhjen e folklorit do të ketë qenë tek ai më i hershëm se ç’mendohet. Në arkivin e tij është gjetur një radhua i kompletuar, ndoshta gati për botim që në vitin 1868, me titull “Këngë shqipe erotike dhe heroike të përmbledhura nga Efthimi Mitko” (Vila 2001: 145‐162).

Hap pas hapi me zhvillimin e studimeve albanologjike nga të huajt nisi të hedhë shtat e të formohet albanologjia shqiptare e cila, duke marrë përsipër misionin e njohjes, e të ndërtimit dhe të mbrojtjes së identitetit kulturor e gjuhësor kombëtar, pa përjashtuar kërkimet në fushë të traditave historike, sidomos të epokës skënderbejane, shënoi ndoshta fillimet e nacionalizmit modern të shqiptarëve dhe u bë kali i betejës në arenën e luftës për afirmimin e tyre kombëtar. Një nga kalorësit e kësaj beteje të madhe ishte dhe Th. Mitkoja, vepra e të cilit iu kushtua kërkimit jo vetëm të burimeve folklorike të identitetit shqiptar, por shumë më gjerë, duke përfshirë gjuhën, historinë, kulturën materiale të shqiptarëve dhe të historisë e të gjenezës së tyre si popull. Zhvillimi historik i një etnie që nis ta dallojë veten nga të tjerët, si dihet, nuk fillon në epokën e ndërgjegjësimit të vet kombëtar, por shumë më herët, të paktën qysh kur nisin të shfaqen ndër ta shenjat e para, në mos të një vetëdijeje, të paktën të një intuite protonacionale. Kur ideologët dhe protagonistët e një lëvizjeje kombëtare, arrijnë të formulojnë kërkesat dhe programin e lëvizjes, nënkuptohet se është pjekur procesi i vetëidentifikimit etnik. Vepra e rilindësve dhe e njërit prej më të shquarve prej tyre, Th. Mitkos, iu kushtua realizimit të një projekti kombëtar për afirmim, në fazën e pjekurisë së këtij procesi.

(1 S. Dineja në parathënin e librit të tij Valët ge detit (1908) shkruan: Karakollët e Kajros qenë plot gegë e toskë, këngët e vallet nuk reshtnin, buzuku, tamburaja e bakllamaja buçisnin më të katër anët … na dukej sikur gjendeshim në Shqipëri (Dine 1908: 2).

Për të mos u shtyrë më thellë në historinë e formimit të shqiptarëve si bashkësi me individualitetin e vet etnik, duhet t’i referohemi momentit kur ata e ndjejnë veten përfundimisht të dalluar prej “të tjerëve”, duke iu referuar gjuhës që ata flisnin, shqipes. Prej këtej, lindi dhe etnonimi shqiptar, me sa njohim deri sot i dokumentuar së pari më 1702, në parathënien e veprës Dittionario Italiano ‐ Albanese, të misionarit françeskan Francesko Maria da Leçe (fakt i vënë re së pari nga prof. Mateo Mandalà), dhe më pas në aktet e Kuvendit të Arbrit mbajtur më 1703 dhe botuar më 1706 (Demiraj 2010). Teza se shkaku i këtij ndërrimi, nga etnonimi i vjetër arbër në etnonimin e ri shqiptar, qëndron në nevojën që u ndje me ndërrimin e besimit (Myderrizi 1965: 164), nuk i qëndron kritikës. Po të ishte se arbërorët u vetëquajtën shqiptarë për shkak të apostazisë, konvertimit masiv në islam gjatë shek. XVII, me emrin e ri ata do t’i kishin quajtur pushtuesit osmanë të cilët vazhduan deri në fund t’i emërtonin arnautë, emërtim që etimologjikisht lidhet me arbër, arbërorë. Ky fakt e bën të pabesueshme hipotezën se këtë etnonim e parapëlqeu popullata shqiptare e islamizuar për t’u dalluar prej pjesës tjetër të krishterë, ose prej trashëgimit të vjetër historik kristian. Ky konstruksion niset nga një faktor “i jashtëm” fetar dhe jo nga vetë etnonimi shqiptar (nga shqip + tar)2, që do të thoshte ai që flet shqip. Ai që fliste shqip e dallonte veten jo prej shqiptarit të krishterë, por prej “tjetrit”, i krishterë a mysliman, që nuk fliste shqip. Për të mos iu referuar vetëm mësimit të Biblës për kullën e Babelit, se miku nga armiku dallohet përmes shqiptimit të fjalës shibboleth (Hobsbaum 1996: 51) le të sjellim në vëmendje ritualin arbëresh të identifikimit të arbëreshit nga lëtini (italiani) duke i vënë këta të fundit të shqiptonin fjalën e shqipes qiqër. Italianët, që nuk mund ta shqiptojnë këtë fjalë, shënohen me thëngjill. Afërmenç, që njerëzit që jetojnë afër njëri‐tjetrit, identifikojnë veten si folës të një gjuhe, kurse anëtarët e komuniteteve të tjera identifikohen ose vetëidentifikohen si folës gjuhësh të tjera, ose si njerëz që nuk flasin po atë gjuhë (barbaroi, nemci etj.) (Hobsbaum 1996: 51) Pse shqiptarët duhet të bëjnë përjashtim nga ky rregull i vetëidentifikimit për të shprehur përkatësinë ndaj një realiteti shekullor gjuhësor dhe jo ndaj një realiteti të sapokrijuar fetar?

(2 Në Sheper (Zagori) dëgjon të përdoret etnonimi gërqishtar që mund të ketë njohur evolucionin: greqisht > gërqisht, me një metatezë dhe errësim të e në ë, dhe më tej gërqisht + tar > gërqishttar > gërqishtar me të cilin banorët atje identifikojnë fqinjët e tyre minoritarë, greqishtfolës (me ta i ndan një kodër e quajtur Kodra e sinorit) kur nuk duan të përdorin trajtën përkeqësuese skulo (ndoshta nga: të shkulur, të ardhur, jo anas, jo autoktonë). Ky fakt gjuhësor relativizon pohimin se funksionin e prapashtesës tar “në llojin e vet nuk e ndeshim në asnjë rast parallel brenda sistemit të ndërtimeve antroponimike të shqipes” (Demiraj 2010: 34).

Tezën e disa studiuesve dhe të kohëve të fundit si Natali Kleje (Clayer) e E. J. Hobsbaum (Hobsbaum 1996: 53‐54), se “mund të vihet në dyshim fakti që gjuha të ketë qenë një ngjizës i vërtetë protonacional te shqiptarët” (Clayer 2009: 23), e relativizon edhe përdorimi i shqipes gjatë shek. XVIII nga një shkollë poetike që ishte në thelb produkt i ndikimit kulturor të pushtuesit osman, nga poetët të ashtuquajtur bejtexhi (N. Frakulla, M. Çami, S. Naibi etj). Këta poetë, që sollën në poezinë e tyre mendësinë orientale, trajtuan motive të filozofisë e moralit islam, ndoqën modelet e poezisë orientale dhe e shkruan shqipen me alfabet arab, megjithatë shkruan shqip, pra patën vetëdijen ta dallonin veten nga “ata”, nga “të tjerët” me të cilët jepnin e merrnin duke jetuar bashkë në një perandori shumëkombëshe. Madje mburreshin se ishin të parët që lëvronin gjuhën e tyre të bërë “arab”, sado që ishin pjesë e atij procesi duke e mbytur shqipen e tyre me orientalizma. Divan, kush pat folurë shqip?

Ajan* e bëri Nezimi!

……………………………………….

Poezia shqipe, Vëllimi 1, 1965: 20).

Kjo gjuhë që shkruante jo pa krenari Nezim Frakulla (1685‐1760), nga më të shquarit poetë të kësaj shkolle. Ndjenja e gjuhës, elementi i parë i protonacionalizmit të shqiptarëve, që i bënte ata të ndjeheshin një etnitet i dalluar nga të tjerët, dhe që u bë elementi kryesor i programit kulturor të rilindësve për të afirmuar identitetin e tyre kombëtar, nuk mund të vinte në vend të dytë, pas ndjenjës së fisit, siç pretendohet në studimet e sipërpërmendura. Argumenti që sjell E. J. Hobsbaum, se edhe Naim Frashëri vë në vend të parë gjakun jo gjuhën kur shkruan “Të gjithë ne jemi një fis i vetëm, një familje e vetme: jemi të një gjaku, të një gjuhe” nuk mund të merret për bazë po të kemi parasysh se Naimi ishte poet dhe në këtë rast fjala gjak kishte për të një ngarkesë më të madhe emocionale dhe po të dimë se të shumtën e herëve ai i referohet gjuhës si një nga elementet dalluese etnike kryesore. Në copën e këndimit “Gjuha shqipe” për mësonjëtoret e para ai shkruan: “Gjuha është që i ndan njerëzitë më kombe. Gjithë njerëzitë, që flasin një gjuhë, janë vëllezër, janë një komp, një farë e një fis dhe kanë një shpirt, një gjak, një zëmrë, një vetijë e një zakon dhe një mëmëdhe” (Frashëri 2007: 61). Pra sa i dallon gjuha kombet nga njëri‐tjetri, aq i lidh e i bashkon njerëzit e një kombi, thënë ndryshe, po prej Naimit “se Shqipja Shqipërija dhe Shqiptarësija janë të bashka dhe një për gjithë Shqipëtarëtë” (Frashëri 2007: 256). Nuk mund të flitet për burimet kulturore të ideologjisë së Rilindjes Kombëtare pa pasur parasysh gjuhën. Kulti i gjuhës dhe gjuha si elementi bazë i vetëdijes etnike të kombit është, si u tha, një nga pikat themelore të programit kulturor të lëvizjes kombëtare shqiptare. Ideologu i kësaj lëvizjeje, Sami Frashëri, shkruante se “gjith’ata njerëz që gjendenë më një vënt, e flasinë një gjuhë, e që kanë një palë zakone e një farë të rrojturi, thuhenë një komp” ((Frashëri Sami 1998: 241).

Nga sa u tha kuptohet se për rilindësit asnjë faktor tjetër në procesin e formimit të popullit shqiptar si një bashkësi historike me tiparet e veta dalluese etnokulturore nuk mund të kishte rëndësinë e gjuhës, por dhe të produktit të saj të shkruar ose gojor. Dokumentimit të kësaj dëshmie të fundit iu kushtua ndër të tjerë Mitkoja me kërkimet e tij folklorike, për çka do të flitet, më poshtë. Po këtu është rasti të përmendim një fakt tjetër që provon se ç’peshë kishte gjuha në krahasim me faktorët e tjerë (fisi, lidhjet e gjakut etj.) në proceset e formimit të kombësisë dhe të paravetëdijës protonacionale të shqiptarëve. Po të ishte se elementi fisnor, tribal, do të kishte në vetëdijen e tyre peshën themelore, ata nuk do ta quanin bashkësinë e tyre komb që do të thotë nyje, e që shpreh konceptin e njësisë dhe jo të racës a gjakut, si termat nacion (nga naissance) ose rod, narod, që kanë një bazë biologjike dhe shprehin lidhjet e gjakut. Fjala komb e shqipes e përdorur së pari nga rilindësit është parapëlqyer prej tyre sepse buron nga ai element themelor që i lidh, i bashkon shqiptarët, siç është gjuha, dhe jo nga elemente të tjera si dallimet fetare, fisnore a krahinore që i ndanin. Dhe ndeshjen midis faktorëve divergjentë e konvergjentë në historinë e shqiptarëve e fitoi faktori gjuhë që u bë baza e identitetit dhe e njësisë së kombit, e formimit të kulturës kombëtare së cilës iu kushtuan veprimtarët e Rilindjes Kombëtare, nga Veqilharxhi, Z. Jubani, De Rada, Naimi, Samiu, P. Vasa, Mitkoja e sa e sa të tjerë. Rilindësit e patën vetëdijen a intuitën të kuptonin rezultanten historike e kulturore konvergjente, pa harruar faktorët divergjentë (ndarjet fetare etj.) dhe të mbështeteshin te konvergjenca e faktorëve kombformues për të rindërtuar identitetin e kombit të tyre, “të shpërndarë, por një” sipas arbëreshit V. Dorsa. Studimet e historianëve shqiptarë dhe veçanërisht ato të prof. Aleks Budës, që ia kushtoi një pjesë të jetës së tij shkencore ndriçimit të procesit të formimit të popullit shqiptar, të gjuhës dhe të kulturës së tij, kanë arritur në përfundimin se në fund të antikitetit të vonë dhe në krye të Mesjetës së hershme, populli shqiptar, si një unitet i ri në formim e sipër, kish arritur t’u bënte ballë forcave shthurëse të jashtme e kontradiktave të brendshme. “Ky formacion, shkruan ai, u zhvillua duke shpërthyer guaskën e ngushtë të shoqërisë fisnore, domethënë duke fshirë e shkrirë njerëz fisesh, klasash e krahinash të ndryshme, por me tipare gjuhësore ‐ kulturore të afërta” (Buda 2002: 14). Shqipja në këtë mes lozte një rol prioritar. Me mënyrën si ajo pat reaguar ndaj latinishtes dhe më vonë sllavishtes, si një gjuhë unitare në strukturën e saj themelore gramatikore, dëshmonte “se ishte formuar me tiparet e veta dalluese etnokulturore popullsia që e fliste” (Buda 2002: 15). Me këtë analyze përputhet plotësisht edhe përfundimi në të cilin arrin historiani Stavro Skëndi kur shkruan: “Te shqiptarët të ndarë nga pikëpamja e fesë, gjuha ka qenë faktori më i fuqishëm i identitetit kombëtar… Banorët ishin shqiptarë mbi të gjitha sepse flisnin gjuhën shqipe (Skëndi :51).

Gjuha për njerëzit që vunë themelet e lëvizjes kombëtare, të ideologjisë dhe të kulturës së saj, nuk ishte vetëm tipari kryesor i identitetit kombëtar dhe faktori themelor i zhvillimit të kulturës e arsimit kombëtar, por dhe dëshmi e lashtësisë së shqiptarëve si popull. Duke bërë të tyren tezën romantike të prejardhjes pellazgjike të shqiptarëve (deficitare për nga argumentet, por jo për nga patosi retorik me të cilin mbrohej), ata bashkonin në një argument të vetëm lashtësinë e shqipes si degë e familjes së gjuhëve indoeuropiane, të provuar tashmë nga Bopi (1854), me lashtësinë e shqiptarëve si pasardhës të pellazgëve mitikë. Por teoria e prejardhjes pellazgjike u përdor dhe u interpretua në mënyra të ndryshme nga qarqe të caktuara pas të cilave qëndronin shpesh motive politike, edhe brenda lëvizjes kombëtare.

Në një kohë kur helenizmi, me gjithë disa tipare pozitive që mund të kish pasur në fazën kur borgjezia greke krijoi shtetin e vet kombëtar, po kthehej në platformë ideologjike të politikës së megali idhesë, teoria pellazgjike u përdor prej atyre qarqeve për të provuar se shqiptarët si dhe grekët ishin pasardhës të pellazgëve, se shqipja dhe greqishtja ishin motra, por e para më e prapambetura dhe më e papërpunuara në krahasim me greqishten dhe për pasojë se s’kish nevojë që shqiptarët të mbaheshin pas këtij dialekti “të degraduar” të pellazgjishtes, duke pasur greqishten e kultivuar. Kjo nuk do të thoshte as më shumë as më pak por kthimin e shqiptarëve në gjirin e “helenizmit”, (pra në një situatë historikisht të arsyetuar, sipas tyre), “jo vetëm në kuptimin e një rrethi kulturor, por edhe në kuptimin politik” (Buda 2002: 74). Këto ide bënin trysni dhe provokuan rryma divergjente edhe brenda lëvizjes kombëtare të shqiptarëve, siç e dëshmon dhe polemika e zhvilluar në vitet 1860‐61 në gazetën “Pellazgos” që dilte në Lami të Greqisë, e drejtuar nga Anastas Byku, nga Lekli i Gjirokastrës. Ndërsa A. Byku, ndonëse shprehu mospajtim me disa pika të orientimit të propagandës “heleniste”, në thelb shfaqi ide që binin në kundërshtim me rrymën e madhe të ideve të lëvizjes kombëtare. Këto ide u kundërshtuan nga “filoalbanistët” që nuk pranonin identifikimin e shqipes me greqishten dhe të shqiptarëve me grekët (Buda 2002: 68‐80). Në këtë mes nuk mund të mos mbahen parasysh raportet Burimet kulturore të lëvizjes kombëtare dhe vepra e Thimi Mitkos | 13 midis ortodoksisë dhe ndërgjegjes kombëtare, domethënë nuk mund të mos kihet parasysh fakti se ortodoksët e Shqipërisë “kishin një ndërgjegje të krishterë ortodokse, por nuk kishin një ndërgjegje kombëtare greke” (Skëndi : 182).

Si anëtar i një shoqërie “filoalbaniste” Th. Mitkoja fjala vjen, ndonëse i afektuar nga mrekullia e qytetërimit helen dhe nga hegjemonizmi kulturor helenik, ndjente për shqiptarët rrezikun e “thithjes” (asimilimit) dhe “të vdekjes politike e shoqërore të kombit të tyre, e gjuhës, dokeve, zakoneve dhe e traditave të tyre” (Mitko 1981: 560). Zhvillimet, sidomos pas dështimit të Lidhjes së Prizrenit, që ishte pa dyshim shprehja më domethënëse kolektive e ndërgjegjes së zgjuar kombëtare të shqiptarëve, bënë që Mitkoja të hiqte dorë nga ideja iluzore e një federate shtetërore greko‐shqiptare sipas modelit të monarkisë dualiste austro‐hungareze. Ky evolucion është pjesë e procesit të diferencimit brenda lëvizjes kombëtare midis rrymës “filoalbaniste” dhe rrymës “filohelenike” me të cilën më vonë, sidomos në koloninë shqiptare të Egjiptit, do të kishte punë një atdhetar intransigjent i idesë kombëtare, siç ishte A. Z. Çajupi. Kurse P. Vasa, një nga ideologët e parë të lëvizjes kombëtare, do të përkrahte tezën pellazgjike për të dëshmuar lashtësinë e polemit të vet, duke kundërshtuar përpjekjet e identifikimit të gjenezës së përbashkët të shqiptarëve dhe grekëve e të burimit të njëjtë të gjuhës së tyre. Sipas tij, pasardhës të drejtpërdrejtë të pellazgëve janë vetëm shqiptarët, kurse helenët e ardhur më vonë, as gjuha e tyre, nuk kanë asnjë lidhje me ta dhe me pellazgjishten, përkundrazi, ai sjell një varg argumentash që, sipas tij, provojnë “lashtësinë e popullit shqiptar dhe ekzistencën e tij vetjake jashtë familjes helenike” (Vasa 1989: 290). E vetmja gjë e përbashkët e grekëve me pellazgët, pohon P. Vasa, mund të ishin hyjnitë pagane në fushë të besimit, kurse në fushë të gjuhës glosa me rrënjë nga burimi i përbashkët indoevropian, d.m.th. nga arianishtja e sanskritishtja 3).

Përvijimi i një rryme albanofile që, ose mbështetej në rezultatet e albanologëve të njohur si Hani, Pukëvili e të tjerë, të cilët nuk e pranuan teorinë e prejardhjes pellazgjike të shqipes, ose e pranonte atë për të provuar lashtësinë e popullit shqiptar, duke kundërshtuar interpretimet tendencioze të rrymës helenofile, dëshmon për një diferencim të thellë brenda lëvizjes kombëtare lidhur me thelbin e çështjes: mbrojtjen e individualitetit entik e gjuhësor të shqiptarëve.

(3 Edhe Marko La Piana kishte vënë re se pasuesit e teorisë pellazgjike ” të pushtuar nga ideja e afinitetit dhe e birësisë së afërt të shqipes me greqishten, që vihen re ndërkaq, ndonëse pjesërisht, në disa dukuri të qarta e të pamohueshme, përfunduan në stërzmadhimin e tepërt të asaj afrie, dhe përfshinë në tipin grek, ose pothuajse atë grek, atë që ishte shumë larg dhe që u përket sigurisht elementeve krejt të ndryshme nga greqishtja”. (Guxeta 2007: 118).

Metafora e madhe e shkollës romantike e kthimit te rrënjët dhe e rizbulimit të shpirtit të etnisë, si u tha, nxiti veç të tjerave kërkimet folklorike dhe në përgjithësi zgjimin e interesit për kulturën tradicionale popullore, si shprehje e gjenisë krijuese dhe e individualitetit të bartësve të kësaj kulture. Shqiptarëve u mungonte një botim si një monument madhor që të paraqiste para vetes e të tjerëve këtë pasuri që jetonte në kujtesën, në këngët, baladat, përrallat, legjendat dhe eposin e tyre, e përcjellë gojarisht por e pahulumtuar, e papërmbledhur dhe e pavënë në qarkullim shkencor. Popuj të tjerë, që e kishin kaluar më herët epideminë osianike, i kishin mbledhur gjymtyrët e eposeve të tyre, ose i kishin paraqitur ato si të tilla përmes një mistifikimi mbresëlënës. Të ndodhur përpara kërkesës urdhëruese për të rindërtuar identitetin e kombit të tyre dhe për ripërtëritjen e tij kulturore perms rigjallërimit të traditave të një kulture kombëtare, njerëzit e Rilindjes, iniciuan një aksion kulturor që do të jepte shpejt rezultatet e para, nisën të mblidhnin dhe të botonin trashëgimin folklorik të popullit të tyre. Një nga frytet monumentale të këtij aksioni ishte botimi i “Bletës shqiptare”, më 1878, mu në ditët e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Kjo vepër ishte kurorëzim i një rruge të gjatë të folkloristikës shqiptare, fillimet e së cilës nisin nga shek. XVII (1635) me veprën Frank Bardhit, për të ardhur te botimet folklorike të De Radës, Jubanit, Skiroit e të tjerëve. Nisma e botimit të një korpusi folklorik ishte për Mitkon pjesë e projektit të madh të rizbulimit të rrënjëve të kombit, të pasurisë, vitalitetit dhe forcës shprehëse të shqipes, të origjinalitetit të folklorit shqiptar dhe të pasurive etnografike, të dëshmive të kulturës materiale të mbetura në rrënojat e qyteteve a të katundeve të rrafshuara në rrjedhë të kohëve e të stuhive historike që kish përjetuar ky vend. Inventari i pasur i arkivit të Mitkos, zbuluar në Aleksandri, dhe sjellë në Shqipëri më 1986 (Bulo 1998: 205‐218), dëshmon për interesin e tij të hershëm për mbledhjen e fjalës shqipe e të pasurisë së saj frazeologjike. Kurorëzimi i kësaj pune ishte hartimi i një fjalori shqip‐greqisht dhe greqisht‐shqip, dorëshkrimi i të cilit ndodhet tashmë i depozituar në Arkivin e Shtetit në Tiranë. Nga një vështrim i parë del se me fjalorin shqip‐greqisht të Mitkos nuk kemi të bëjmë me sprova të veçanta leksikografike (të tipit të fjalorthit që shoqëron “Bletën shqiptare”) por me një punë jete, me një vepër të konceptuar si diçka tërësore dhe bërë gati për botim 4).

(4 Vepra duhet të ketë qenë e gatshme për botim, në mos më herët, të paktën në vitin 1886 (Po aty, f. 213).

 

(Dorëshkrimi i këtij fjalori që kemi dorëzuar në Arkivin e Shtetit arrin rreth tremijë faqe). S’ka fjalë se ky fjalor, pas atij të Kristoforidhit, përbën veprën më të madhe dhe më të rëndësishme, me sa njohim gjer më sot, në fushën e leksikografisë sonë të Rilindjes. Fjalori është i tipit shpjegues, me frazeologji shqipe e me përpjekje për të dhënë vlerat semantike të fjalës në pozicione të ndryshme të përdorimit të saj, çka besojmë se e bën atë një vepër me interes të veçantë jo vetëm për leksikografinë tonë historike. Duke qenë vepër e një folkloristi, që njihte mirë gjuhën popullore, kjo vepër, që për fat të keq ka mbetur ende e pabotuar dhe e pashfrytëzuar nga specialistët, duhet të paraqesë një pasqyrë të pasurisë leksikore të shqipes gjatë shekullit XIX. Kur flasim për veprën e Th. Mitkos, krahas profilit të një atdhetari të dashuruar pas fjalës shqipe, duhet të kemi parasysh edhe profilin e etnologut e të kërkuesit në fushë të kulturës materiale. Asgjë që flet për historinë, lashtësinë dhe kulturën e popullit të vet nuk është e huaj për Mitkon; nuk janë të huaja dëshmitë që sjellin rrënojat e kështjellave të katundeve për rreth Korçës, nuk janë të huaja të dhënat që sjellin kodikët e ruajtur në manastiret e Voskopojës, Vithkuqit a Hoçishtit, nuk është i huaj historiku i disa qendrave banimi të vjetra, as prejardhja e emrit të fshatit Dardhë, që e lidh me Dardanët e vjetër, as antroponimia e shqiptarëve, as toponimia e arealit të Korçës me rrethina e më gjerë dhe as topografia e Korçës. Por mbledhja e visarit folklorik, e traditave të letërsisë gojore, ka qenë kryemotivi i gjithë aksionit dhe i përkushtimit atdhetar e intelektual të Th. Mitkos. Krahas “Bletës” që arriti të botonte më 1878 dhe “Bletës së vogël” që nuk arriti ta botonte po ia dërgoi J. U. Jarnikut për botim, janë mijëra faqe dorëshkrime me tekste folklorike, që ruhen në arkivin e Mitkos. Duke punuar mbi këto tekste, ai humbi sytë e shkoi nga kjo jetë me brengën se nuk e pa të botuar atë pasuri që kishte qëmtuar e mbledhur si bleta mjaltët.

Në kohën kur Mitkoja e të tjerë iu vunë punës për mbledhjen dhe publikimin e visarit folklorik, kishte kaluar një shekull prej “revolucionit” që pat shkaktuar shkolla e Herderit e frymëzuar nga emocioni romantic dhe nga ndjenja e lirisë së popujve dhe e afirmimit të tyre kombëtar. Me vetëdijen se kënga e popullit ishte arkivi i kujtesës së tij e se atje gjendeshin themelet e ripërtëritjes kulturore, Mitkoja me “Bletën shqiptare” i rikthente gjeninë popullit të vet dhe dëshmonte ekzistencën e shqiptarëve si komb. Botimi i një libri me thesarin shpirtëror të shqiptarëve ishte një argument që rrëzonte pretendimet e qarqeve antishqiptare sipas të cilave ky ishte një popull “pa libër” domethënë pa kulturë, pa histori dhe letërsi, një popull që, si thuhej, “ua kishte ngrënë librin lopa”. “Bleta shqiptare” ishte një provë se shqiptarët kishin librin e tyre të shkruar dhe të pashkruar, pasqyrë e zhvillimit të tyre historik e shpirtëror, e kulturës dhe e qytetërimit të tyre. Larmia e madhe e lëndës folklorike të përfshirë në këtë libër: këngë rituale, balada, këngë të dashurisë, këngë të dasmës dhe këngë të vajit, këngë historike dhe lirika shoqërore, këngë të nizamëve e këngë të kurbetit, gjëegjëza, fabula, anekdota dhe përralla, të mbledhura nga bartës të të gjitha arealeve rurale dhe urbane dhe të të gjitha trevave, nga Veriu e Jugu, nga arvanitët dhe nga arbëreshët e Italisë, plotësonin mozaikun e madh që shprehte shpirtin popullor dhe njësinë shpirtërore të kombit. Mbizotëron në këtë mozaik repertori i folklorit rural, i freskët në figuracion me një pasuri figurash që nxjerrin kryet befas si manushaqet midis gurëve, po të parafrazonim De Radën, me një peizazh magjepsës rustik që shërben si sfond i idileve dashurore, dramave njerëzore ose gjesteve heroike të trimave të çartur a rebelëve kryengritës, udhëheqës të kryengritjeve fshatare a lëvizjeve “separatiste”, si Pashai i Tepelenës e Bushatllinjtë e Shkodrës, Rrapo Hekali a Zenel Gjoleka dhe dhjetra trima të tjerë që kanë mbetur në këngë si një emër mbi një gur varri të harruar. Janë kështu këto balada e këngë epike tronditëse dëshmi e ngjarjeve historike, janë historia e ngulitur në kujtesën popullore; ato na kujtojnë thënien e Zhorzh Sandit se “fshatari është i vetmi historian që na mbetet nga kohërat e shkuara”. Këtë aspekt të rëndësisë së një dokumentacioni historik të këngëve epike dhe jo vetëm epike, e plotëson në veprën e Mitkos, sidomos një sistem i tërë shënimesh historike, komentesh e realesh, me vlerë për lokalizimin e ngjarjeve e të personazheve të tyre dhe të gjithë atmosferës së kohëve të mugëta të një historie të pashkruar.

Zbulimi i folklorit kishte rëndësi të veçantë për zgjidhjen e një problemi kulturor kombëtar të dorës së parë: formimin e shqipes letrare si gjuhë e kulturës së shkruar të shqiptarëve. Si edhe gjuhë të tjera ballkanike, shqipja e shkruar që herët, madje që me veprat e të parëve autorë të saj të njohur (Buzuku, Bogdani e të tjerë) kishte shfaqur një prirje të fortë për të vënë në bazë të saj gjuhën popullore. Rilindësit, jo thjesht në mënyrë intuitive por edhe me vetëdije e kërkonin gjuhën popullore te folklori, në shqipen e folur. Sami Frashëri, ideologu i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, autor i abetares dhe i gramatikës së shqipes, reformator i gjuhës turke, mbi bazën e turqishtes popullore, me një kthjelltësi që të kujton teoritë gjuhësore të iluministëve ballkanas të kohës, të cilët në betejën midis “vulgaristëve” dhe mbështetësve të “arkaizmit” e shihnin të ardhmen e gjuhëve të tyre letrare te thesari I gjuhës popullore, shkruante se letërsia dhe gjuha letrare kombëtare rrënjët e tyre duhet t’i kenë në popull, se “fjala nuk mund të ndikojë në qoftë se nuk thuhet në gjuhën e popullit, dhe në qoftë se nuk arrin të shprehë ndjenjat e tij” (Kaleshi 1970: 208; Çollaku 1986: 164‐165).

Nga ky vështrim tradita folklorike pati një rëndësi të veçantë në proceset e ngjizjes së kulturës kombëtare, si një prej burimeve të rëndësishme që ushqyen zhvillimin e gjuhës dhe të letërsisë kombëtare. Shqipja letrare e Naimit me shokë trashëgoi mekanizmin e brendshëm dhe shpirtin e shqipes popullore, thithi elemente e trajta që e pasuruan atë dhe e ngritën në rrafshin e një gjuhe moderne të kulturës moderne të shqiptarëve. Duke qenë dëshmi e shpirtit të popullit, e historisë së tij dhe e forcës krijuese të shqipes, visari folklorik i botuar në klimën e lëvizjes letrare romantike të Rilindjes, nuk mund të mos lozte një rol themelor në atë që mund të quhet “një revolucion estetik” në zhvillimin e letërsisë së kultivuar, si një proces ndikimi e vazhdimësie në motive, në trajtat e ligjërimit popullor dhe të metrikës popullore. Aq i thellë është ky process osmoze i traditës popullore me fjalën e kultivuar në letërsinë shqipe, si dhe në letërsitë e tjera ballkanike ku poetët, siç shkruan prof. E. Çabej “kanë dalë prej tokës së poezisë popullore” (Çabej 1994: 53), sa është e vështirë, qoftë nga pikëpamja e frymës dhe përmbajtjes, qoftë nga pikëpamja e poetikës, të heqësh një vizë të qartë e të sigurtë ndarëse midis tyre.

Kjo marrëdhënie e ngushtë midis traditës folklorike dhe letërsisë kulte në procesin e ngjizjes së saj si letërsi kombëtare, sidomos mbështetja në poezinë popullore tradicionale “e kuptuar si model estetik e system ideologjik referimi” (Guxeta 2007: 130), favorizonte vetvetiu prirjen romantike të letërsisë shqipe të shek. XIX që shënoi kapërcimin e saj nga faza parakombëtare në fazën kombëtare me formimin e shkollës së romantizmit nacional në kulturën shqiptare.

“Bleta shqiptare” e Th. Mitkos, ky monument unikal në historinë e folkloristikës shqiptare, nuk përfshin, si u tha, tërë korpusin e lëndës folklorike që mblodhi Mitkoja; një pjesë e saj mbeti e pabotuar në arkivin e Mitkos, një pjesë tjetër u shpërnda andej‐këndej prej autorit për të ushqyer interesat shkencore të albanologëve si Majeri, Jarniku e të tjerë, dhe kjo lëndë, natyrisht me “Bletën”në ballë, ka luajtur një rol themelor për të zgjuar edhe botën e huaj shkencore nga gjumi i indiferencës për fatet e një kombi të vjetër, por të harruar, dhe për të pohuar legjitimitetin e aspiratave të tij kombëtare përmes dëshmive të trashëgimisë historike e kulturore.

 

BIBLIOGRAFI

BUDA, Aleks (1986), Shkrime historike, 2, Tiranë.

BUDA, Aleks (2002), Shkrime historike, 3, Tiranë.

BULO, Jorgo (1998), Në gjurmët e rilindësve: Magjia dhe magjistarët e fjalës, Tiranë.

CLAYER, N. (2009), Në fillimet e nacionalizmit shqiptar ‐ Lindja e një kombi me shumicë myslimane në Evropë, Tiranë.

ÇOLLAKU, Sh. (1986), Mendimi iluminist i Sami Frashërit, Tiranë.

ÇABEJ, Eqrem (1994), Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes, Tiranë.

DEMIRAJ, Brdhyl (2010), Shqiptar, Tiranë.

DINE, Spiro (1908), Valët e detit.

FRASHËRI, Naim (2007), Vepra 2 (Botimet “Toena”) Tiranë.

FRASHËRI, Naim (2007), Vepra 5 (Botimet “Toena”) Tiranë.

FRASHËRI, Sami (1988), Vepra 1 (Botim i Akademisë së Shkencave) Tiranë.

GUXETA, A. (2007), Shqyrtime letrare, Tiranë.

HOBSBAUM, E. J. (1996), Kombet dhe nacionalizmi që nga 1780‐a, Tiranë.

KALESHI, Hasan (1970), Le role de Chemseddin Sami Frachery dans la formation de la langues littéraires: turc et albanais: Balcanica I, Beograd.

MANDALÀ, Mateo (2005), “Pietro P. Rodotà e Paolo M. Parrino e la costruzione d’identità degli arbereshë nel sec. XVIII” në Albanologische und Balkanologische Studien. Festschrift für Wilfried Fiedler, Hamburg; Vepra e pabotuar e Gjergj Guxetës dhe fillimet e Albanologjisë në shek. XVIII. “Studime filologjike”, nr. 1‐2: 11‐41.

MITKO, Thimi (1981), Vepra, Tiranë.

MYDERRIZI, Osman (1965), Emri i vjetër kombëtar i Shqipërisë në tekstet e vjetra shqip me alfabet latin dhe arab, “Studime historike”, nr. 1: 164. SKËNDI, S. (pa vit botimi), Studime kulturore ballkanike, Tiranë.

THIESSE, Anne‐Marie (2004), Krijimi i identiteteve kombëtare ‐ Evropa e shekujve XVIII‐XIX, Dukagjini, Pejë..

VASA, Pashko (1989), E vërteta për Shqipërinë dhe Shqiptarët (1879) në Vepra 3, Prishtinë.

VILA, B. (2001), Një dorëshkrim i hershëm i Thimi Mitkos, “Studime filologjike”, 2001, nr. 3‐4: 145‐162.

VILA, B. (2005), “Mbeçë, more shokë, mbeçë” dhe tekste të tjera folklorike nga arkivi i Thimi Mitkos, “Studime filologjike”, nr. 3‐4: 161‐182.

X x x x x (1965), Poezia shqipe, Vëllimi 1, Tiranë.

 

/albshkenca.org/