1935/Kur Lasgush Poradeci debatonte me Fulvio Cordignanon…
Kudret Kokoshi
Ka shkuar më shumë se një vit. Një mëngjes vjeshte ndodhem në “Libraria Argus” në Tiranë për të blerë disa revista të huaja. Në Librari ndodhen, përveç meje, i zoti, Canco-ja, dhe një djalosh esmerë melankonik, që mundohet të thëthijë një cigare.
Pas pakë hynë dhe një prift katolik që, pas veshjes së tij, kujtoj se ësht pjesëtar i Urdhërit të Jezuitëve. Canco-ja e përshëndet, kurse “djaloshi esmerë e melankonik” me sjelljen e tij tregon se nuk ka njohje me jezuitin. Unë, në këmbë, po çfletoj një rivistë italjane.
Midis Cancos dhe “djaloshit” hapet një bisedim, kuptimin e të cilit unë s’e kap dot tërësisht, por, me sa kuptoj, argumenti që rrihet është mi materialitetin dhe banalitetin e kësaj jete.
Por ja që “muhabeti” bëhet i tërheqshmë për ndërhyrjen e fetarit që me një nënqeshje të hollë, ironike i thotë Cancos duke i u drejtuar “djaloshit”: “Zotnija qënka shumë praktik!” Heshtje.
Cigari hidhet për dhé dhe shtypet prej këmbës nervoze të “djaloshit”; fytyra e tij mvrejtet e trishtuarë; syt e zi dhe të thellë çkelqëjnë, kurse buzët kanë një të dridhme të lehtë dhe të shpejtë. Unë veshtroj i habitur, Cancoja paraqet “Lasgush Poradeci – at Fulvio Cordignano”.
Të dy emrat tingëllojnë fort.
“Ah, ju jeni Lasgush Poradeci? Gezonem, gezonem tepër”, thot at Fulvio Cordignano, dhe Lasgushi përgjegjet me një shënjë koke. Unë kam lënë rivistën dhe, në këmbë, vështroj dhe dëgjoj, i tërhequr nga fama e personazhëve që kam përpara dhe nga vlefta e bisedimit që paramendoj se do të zhvillohet midis ‘tyre, Dhe nuk gabohem.
* * *
At Fulvio Cordignano flet: “Unë jam tepër i interesuar mi Letratyrën e Atdheut t’uaj. Kam bërë disa studime t’imta mi Poetët e Shqipërisë; kam hartuar një fjalorth Shqip, dhe tash jam tue pregatit një historië mbi letratyrën Shqiptare, sepse ajo e fundit, shkruarë prej Petrottë-s, ka shumë të meta, dhe prandaj e pavleftëshme. Unë, në këto vjet që ndodhem në Shqipëri jam munduar të msojë gjuhën t’uaj, dhe sot e zotëroj në të gjitha hollësirat e sajë”.
Me gjuhë të ngadalshme dhe me një tingllim pak esotik dhe t’ëmbël, at Fulvio Cordignano flet pa i prerë njeri fjalën. Kur pushon, Lasgush Poradeci i drejtohet atij: “Më epni leje të flas për tre minuta?”
Dhe Lasgushi foli: “I nderuari zot Cordignano – më falni, por unë s’dij të shprehem në gjuhë fetare – më dëgjoni. Ju në një koment kritik që keni bërë mbi poemën “Skënderbeu” të Naim Frashërit, keni thënë se ky poem ësht artistikisht i pavlefshëm; keni thënë se varsi i përdorur n’atë poem ësht shtat rokshi; që ë-ja në shqipe ësht e pa prononcueshme s’formon rokje; keni thënë se e vetmja pjesë e vlerëshme e atij poemi ësht ajo kur në armë-pushimin Heroi ynë vendos dhe martohet. Po prap keni shtuar e thënë se edhe këtu bukurija e artit humbet nga shkaku i ndjenjës së qelbëtë të dashurisë që dominon shpirtin e Heroit! Oh, z. Cordignano, sa gabime, sa gabime! Poemi “Skënderbeu” i të madhit Naim Frashëri përmban thesare artistike të pa-çmuarshmë që çdo shpirt shqiptari dhe intelekt artisti lehtazi i zbulon! Poemi “Skënderbeu” o zoti Fulvio Cordignano, nuk ësht shkruar në shtat rokshin por në tetë, sepse versi epik shqiptar ësht tet rokshi, dhe ë-ja në shqip ka foní të plotë…”.
“Oh këtë nuk e dija” – pret Fulvio Cordignano me zë të hollë dhe të … turpëruarë.
“Ju e cilësoni,” – vazhdon me rrëmbim Lasgush Poradec, “ndjenjen e dashurisë së qelbëtë! Por nuk dini, o zoti Fulvio Cordignano, që dashuria ësht ajo ndjenje sublime dhe hyjnore që lumturon njerin? Nuk e dini që dashuria ësht hovi kozmik që u jep jetë jetave? Nuk e dini që pa ndjenjën e dashurisë eksistenca jonë ësht e varfër dhe e kotë? Nuk e dini që dashuria ësht dielli i shpirtit? Nuk e dini se po të mungojë dielli shuhet çdo krijesë? Oh, qysh nuk e dini, o z. Cordignano, që Krishti i juaj vet ka thënë “Shumëzohuni!”? Kjo fjalë a nuk mbërthen në kuptimin e thellë të sajë gjithë shprehjen më të lartë të dashurisë?”
Nga goja e Lasgush Poradecit rrjedhin me nj’armonië t’ëmbël fjalët – Lasgushi është më këmbë, skuqur në fytyrë, i nxehur, me sy që çkelqejnë – Unë e pashë atë ditë; unë u ekzaltova nga fjala e Poetit dhe e Shqiptarit!
At Fulvio Cordignano, i tronditur, i mundur pëshpërit “Nuk mundë t’u përgjigjem” – Dhe “djaloshi esmer, melankonik” vazhdon:
“Më falni zoti Cordignano, në po u çqetësojë, por akoma do u bënj disa pyetje: – Ju keni bërë një fjalorthë – Mi ç’element u mpështetët për hartimin e këtij fjalorthi?”
“Mi fjalorthin e Kristoforidhit”, përgjigjet ati.
“A e dini greqishten e ré?”
“Jo”
“Jo? Atëhere si mundet të kuptoni Kristoforidhin, at i nderuar, kurse baza e fjalorthit t’Elbasanit ësht pikërisht gjuha e Greqishtes së ré?”
“Por unë dij Greqishten e vjetër”.
“Oh, jo, jo, zoti Gordignano, s’ësht njësojë, sepse midis dy gjuhërave ka një ndryshim të thellë!”
“Ju thoni,” – vazhdon poeti i Pogradecit, “se po përgatitni një histori të leteraturës shqiptare.- Bazat ku i merrni, ç’auktorë konsultoni?”
“Justin Roten, Jung-un, Petrotte-n” përgjegjet me shpejt Cordignano.
“A e dini se ekziston nonjë libër tjetër mi këtë argument?”
“Jo”
“Më vjen keq që s’e dini, at i nderuar, dhe po u-a themë unë – Po u them unë se në vitin 1916 një Shqiptar i Italisë, i math si Poet dhe i math si Shqiptar, Zef Schirò, ka botuar një histori të vlefshme të leteraturës s’onë – Si mundet pra, si mundet, po u pyes, o signor Cordignano, të shkruhet sot një libër mi historinë e letrave shqiptare pa njohur kontributin e Zef Schiro-it?…”
Kështu i foli Lasgush Poradeci at Fulvio Cordignanos, dhe ky nuk mundi t’i përgjigjet.
Me Lasgushin foli zemra, foli mëndja e gjithë Shqipërisë, sepse të huajt para se të komentojnë dhe të shkruajnë mi né dhe mbi veprat t’ona, duhet që të na njohin thellësisht, përndryshe ngjajnë ekivoke gjithmonë në dëmin t’onë.
Por unë bëj sot edhe një pyetje: Pse, pse at Fulvio Cordignano dhe të tjerët atje lart në Shkodër, që kanë doktrinë të thellë dhe interesohen për letrat Shqiptare, pse pyes unë, pse deri sot nuk kanë emrin e Lasgush Poradecit?
Enigmë!
Arbënia më 1936