Tri tregime nga Ali Podrimja

KODI ETIK I BALLKANSVE

Vetëm unë e dija se Lumi të nesërmen mund të binte nga qafa ime dhe unë të mos e shqetësoja më Europën. Në cep të shtratit prej druri rrija ulur. Në fund të korridorit të një spitali ballkanik dy fëmijë të lodhur, gati të këputur, zgjasnin duart e verdha. Merrnin terapinë e citostatikëve. Nëpër dritën e zbehtë tërhiqeshin pastaj ngadalë, pa nxjerrë zë. Mbylleshin në dhomat e tyre.

Pak më vonë shfaqej Vëllami. Do të na gëzojë me diç të re ndoshta. Shkallëve dëgjohet. Luhatet tamam si Isa tek udhëtonte galopëve me kalë për në Vlorë. Pëshpërit të njëjtat fjalë, që i kisha dëgjuar kushedi sa herë. Shkëput shikimin nga fëmijët që lëngonin dhe që ishin në dorë të Zotit. Pas një kohe e përcollëm Lumin nga nuk kthehet më, ndërsa Balsha vazhdoi udhëtimin. Zoti kishte qenë në anën e tij. Ky do të shkruajë më vonë dhe libra. Kur e pëshpëris emrin e tij tani ma kujton atë fatprerin.

Bregut të Cemit tek shëtisnim nga shihet Mbishkodra e derdhur kodrinave deri atje poshtë buzë Liqenit, Vëllami pajtohej se Balsha mban emrin e një princi shqiptar. Dhe në gaz shtonte: ndoshta edhe unë jam shqiptar, ilir… Ma lexonte poezinë, të cilën ma kishte dedikuar. Përmes saj qëronte hesapet me Çarshinë serbe, me komneniqët. Ballkani është përzierje e madhe, thoshte. Ky konstatim u bë lajtmotiv në ca poezi të disidentit malazias Jevrem Bërkoviq, i cili do të kalojë kufirin shqiptar në kohën e jogurtrevolucionit për të shpëtuar kokën nga serbomëdhenjtë. Nga Tirana e kishin përcjellë Dritëro Agolli dhe Xhevahir Spahiu, të cilët iu kishin gjetur në momentet më të rënda të ekzilit. Komunikimi mes Prishtinës dhe Tiranës ishte zhvilluar përmes Romës.

Tri net e tri ditë nuk kisha mbyllur sytë aty pranë urës, ku ishte vrarë Isa. Armën e ftohtë e kisha vënë në dritare. Kërkoja qoftëlargun, që na kishte kurthuar. Shqiptarët janë të pushkës, vëllam, do të vdesim si Bora e Ramizi, kishte shtuar ai. Më kishte ardhur të qesh: Ata moti kanë vdekur, poet. Ne do të vdesim për shkak të etikës. Zuvdi Berisha me Balshën përgjonin në dritaren tjetër se ç’ndodhte jashtë: Smrt šiptarima! Smrt Izdajici! Gruaja e Vëllamit, një malësore e rrallë, kishte shkruar Z.Cana, na sillte kafe pas kafeje të mos na zënë në gjumë çetnikët e jogurtrevolucionit.

Balsha është autor i disa librave. Përmes tij kërkoj Lumin tim aty në fund të korridorit të errët të një spitali ballkanik. Ai nuk u kthye ende…

Kishin ikur vitet dhe lexoj në një gazetë të Beogradit shqetësimin e Vëllamit ndaj gjestit të pakontrolluar të të birit, i cili kishte lënduar edhe kujtimin tim për Lumin. Teksti i Jevrem Bërkoviqit është plot revoltë. Nuk mund të pajtohej me të birin se lëndoi rëndë dinjitetin atëror dhe kombëtar: “Me dhembje të madhe në shpirt – alarmon opinionin ai – mbase me dhembjen më të madhe që deri më tani kam pasur, e shkruaj dhe e nënshkruaj këtë tekst – ndizet shqetësimi i tij – E shkruaj se duhet: kam obligim moral ndaj miqve të mi në Mal të Zi e më gjerë, ndaj lexuesve dhe ithtarëve të mi, t’i njoftoj se paraqitja e birit tim, Balshës, në sheshin (serb) të poetëve në Budua është vendim i tij… Paraqitja e tij më ka goditur mua si baba, edhe si njeri, si shkrimtar i ndjekur, edhe si luftëtar i denjë për Malin e Zi sovran e të pavarur… Është e mundur biri im, Balsha, të paraqitet në këtë shesh famëkeq (të Ularoviqit) të poetëve serbë, duke lënë anash (jashtë etikës, memories së tij) të gjitha ato fakte, ç’është e vërteta, një histori kriminale-gjenocidale…! Sheshi i poetëve është menduar dhe themeluar në ditët më të rënda të invazionit të mitingjeve serbomëdha në Mal të Zi… Në Sheshin e poetëve në Budua, e drejta, në sheshin e nacionalizmit serbomadh, të çetnikizmit të xhindosur fashisoid… propaganduesit e spastrimeve etnike, të krimeve dhe të varrezave masive, të përdhunimeve shtazarake dhe të turpit malazias… Nuk mund t’ia shpjegoj vetes si Balsha im, në etikën dhe krenarinë e tij, harroi edhe faktin rrëqethës se për çdo verë nga ai shesh, nga ajo turpësi, nga ajo pështymore, pështyhet në babanë e tij…”

Bardi malazias kërkon përgjegjësi nga i biri të deklarohet haptas se çfarë e shtyri të merrte pjesë në atë shesh. Letrën e Balshës nuk dua ta hap. Lëndon kujtimin për dy fëmijë që çdo ditë merrnin terapinë e citostatikëve aty në fund të korridorit të një spitali ballkanik. Nuk dua për hir të Vëllamit, i cili beson në etikën njerëzore, në pastërtinë e trimërinë e individit. Krijues i vërtetë nuk mund të jetë ai që nuk është në gjendje ta dënojë dhe pjellën e vet kur prish kodin etik të Kombit. Tek ne rrënohet e dezekuilibrohet çdo gjë jona. Shkelin shpesh kodin edhe ata, nga të cilët nuk pritet. Do të thotë se ne pakëz kemi mësuar nga baballarët tanë. Kot krenohemi se jemi të besës dhe të trimërisë. Për disa morali është një shami, të cilën duhet larë vazhdimisht. Është burrëri të mos e mashtrojmë veten se mund të na i rrahin teneqetë…

E ka një tregim Dritëro Agolli, që vështirë mund të haset edhe në letërsinë botërore. Ai quhet “Balada e maleve”. Motivi është nga alpet shqiptare, nga Cepi Verior i Ilirisë, konkretisht nga Bjeshkët e Namuna. Kishte tre djem një nënë. Njëri nga ata e pren në besë mikun. Nëna sapo e zbulon fajtorin i udhëron dy të tjerët ta vrasin vëllanë. Në prag ishte derdhur fyerja. Vëllezërit e shpiejnë atë rrëzë malit, por pushka nuk dëgjohet. Si të shtijnë në vëlla?! Nëna nga kulla vrap del, ia rrëmben armën njërit. Në lule të ballit e shikon të pabesin dhe ia shkrep. Atë që kishte ndodhur mund ta kërkoni në antikitetin tonë për të cilin Europa heziton t’i besojë dhe Ptolemeut se shqiptarët na janë pasardhës të ilirëve dhe se denbabadem gjallërojnë në këto dhera.

Aty pranë Kishës Shqiptare në Budua, gjendej sheshi të cilin Vëllami e përmend e ku çoi krye neoçetnikizmi. Moti ishte dëgjuar aty edhe fjala jonë. Me një antifashiste tërë natën ishim rrokullisur buzë Ujit të Madh. Ishte koha kur rrënonim diktaturën nga brendejashtë dhe kur Jevremi vinte dorën në zemër e betohej në kokë të Balshës. Tek lexoja shqetësimin e tij dyshoja dhe në origjinën e Taras Bulbës. Me siguri ai nuk ishte i gjakut të Stepës…

Lumi do t’i kishte njëzet e tre vjet. Unë vazhdoj, megjithatë, ta bind Europën se ai ekziston dhe gjendet diku në askund.

(1996).

NJERIU QË KRIJONTE EDHE RE

Martin Camajn e kishte pyetur ai i Kepit të Ilirisë së Epërme se kush ishte zotëria, që kishte zënë vend aty në midis salle dhe përcillte me vëmendje çdo fjalë. Në gaz kishte çelur gojën temalsi: I Tanushëve asht… Dhe kur kishte marrë fund mbrëmja, Martini krahhapur ishte nisur në drejtim të zotërisë, që ishte ngritur duke duartrokitur. Pastaj ishim njoftuar. Zotëria fare qetë kishte shtuar: Unë jam Pali. Pali i Tanushëve. Martini kishte ndërhyrë me humorin therës verior: Pse nuk thue i shtëpisë së Dukagjinëve? Dhe fjala kishte rënë për Gjin Tanushin, pastaj për Tanush Topinë e deri te më i riu në djep.

Zotëria i veshur me shije e që mbante në dorë të djathtë sheshirin e zi, m’u kishte drejtuar: Ke dalë poet ndonjëherë në Palabardh? Unë isha shtangur kur dëgjova fjalën Palabardh, fshat ky që gjendet bri Gjakovës. Nuk di si m’u kishte ndezur llamba e kujtesës. Përpara më kishte dalë një Palabardh tjetër për të cilin ishte lidhur fort fati i një piktori me emër Lombarda.

Me vjet nuk kishte ditur kush se nga e kishte origjinën piktori plak, megjithëse ishte shkruar shumë, por gjithçka me hamendje. Tek kur i afrohej fundit të jetës, atij i kishte folur gjaku. Haptas kishte thënë nga është e kush është. Rebelimin e piktorit plak shtypi bulevardesk serb e kishte heshtur, qëndrimin e tij duke e shpallur shkallim se, ku mund të jetë piktor i madh e shqiptar!

Kur Pali i Tanushëve kishte pyetur prapë se a kisha qenë në Palabardh, shkurtimisht i kisha rrëfyer historinë e piktorit plak, i cili në pëlhura të tij vend dominant u kishte dhënë viseve shkëmbore: Oh, zot, sa të derdhur jemi, kishte këlthitur zotëria me sheshir të zi në dorën e djathtë. Dhe, pasi kishim ngritur edhe nga një gotë, kishim pyetur se ku do ta kalojmë natën. Ku tjetër, në Kullë të Tanushëve. E kush do ta presë shiritin nga ju? Martini na kishte shikuar me rend. Buzëqeshja e tij me atë humorin e mbishkodrës ishte ngrirë në mes tij e meje.

Asnjëri nga ne nuk kishte paramenduar se në mbarim të një vjeshte të vonë, diku në Bavari, do të zinim vend rreth oxhakut dhe dukagjinçe do ta zbardhnim natën. Kishte ardhur dikur koha kur duhej ngjitur dhe emri. Nuk ka më mirë se në Dardani të humbasësh, kisha thënë. Pse këtë nishan të mos e ngjallim këtu edhe për shpir të Shën Albanit, që bredh ende dherave gjermane? Tërë natën oxhaku kishte ndejur ndezur dhe ne kaçakçe rreth sofrave mbi qilima Peje kishim imituar e kujtuar edhe kohët, që nuk kthehem më; se ca ishin ngatërruar nëpër fjalët tona e ca i kërkonim.

Nuk kisha mundur të mos bëj edhe një sy gjumë në Dardani. Ballë oxhakut një verë, kur bëhej luftë në Ballkan, kisha fotografuar edhe Petritin e vogël aty. Më kishte besdisur për çdo detal, që kishte parë, por unë vazhdimisht i kisha thënë: Po. Po. Po. Në mesditë, te Guri i Martinit kishim vënë një tufë lule. Nuk iknim vetëm ne. Ndërronte imazhi ngapak edhe rreth nesh…

I ardhmi nga larg ma lëshoi mbi tavolinë një letër. E njoha shkrimin. Më qortonte miku pse nuk isha parë moti në Dardani: Nuni nuk i han fjalët. Pak më poshtë shkruante edhe rreth Palabardhit. Pas do ditësh, në fund të një stacioni, zbrita nga treni. Në dorë të djathtë ai mbante sheshirin e zi dhe të majtën në zemër. Bri tij piktori i Meleshit lëkundej e qeshte me mustakë gjithnjë e më të holla, duke pyetur edhe për gurë të sokakut.

Tri ditë e tri net më folën për do fakte të reja rreth origjinës së Palabardhit e deri te rrënja e Tanushëve. I Meleshit ç’kishte bërë t’ia ngjallte të parët. Kishin shkuar deri te Kristaq Rama. Kishin paguar figurinën e Tanush Topisë, pastaj u kishin rënë këmbët e zbrazur xhepa derisa i kishin gjetur vend aty buzë Ujit të Madh: Le ta rrahin edhe tash e tutje erëra e valë! Kishte shtuar Pali, i cili kishte filluar t’i përngjajë ngapak Kinta Kuntës: Të dijë çdo gjë për fisin e tij.

Tek zbritje nga Mirdita një natë, kishte hyrë në mesin e të rinjve, që i matnin gjokset me Ujin e Madh. Do ta qerasë atë që ma thotë se kush e ka thënë këtë: Kosova është gjaku im që nuk falet. I Meleshit më tregonte se Pali nuk ishta ndarë aq mirë, por asgjë nuk iu kishte dhimbësur. U kishte thanë se ai, që e ka thënë këtë, e kam mik. Ashtu! Kishte pëshpëritur njëri nga fituesit.

Nga dritarja jugore shihet më mirë udha e pafund. Të bëhet se ajo bie pingul mbi Ballkanin e errët. Dikur ai hapi derën. As mirëmëngjes nuk thotë. Ndalet aty në midis odës së burrave. Në dorë mban tabakanë shkodrane, filxhanin e kafesë. Pakëz në gaz, më vonë foli: Ikni, vërtet? Edhe bujaria ka kufij, trim – i them. Po atje bën luftë! Neve kurrë nuk na ka munguar trimëria, por lojën na kanë luajtur të mëdhenjtë. Nuk na kanë lënë të zgataraqemi sa duhet. Nuk di pse i frikëson lashtësia jonë! Pi kafenë. Atje bëhet edhe plojë! Ç’burrë të mos e përjetoj edhe këtë. Zjarri duhet disiplinuar. Shikoj nëpër dritare. Do të thotë? Atje i kam varret e mia. Vetëm me tabut mund të më shkoqin nga aty… Ta kam lakmi, megjithatë. Kthehesh… Ka vjet që nuk kam qenë – tha me një zë, që nuk e kisha dëgjuar më parë. Asgjë nuk kishte patetikë. E shikoja se ai digjej në vete. Para meje fliste një grusht hi: Nëse del në Gjakovë, mos lë pa kthyer në kullën time. Pesë-gjashtë herë e kanë ngritur me gurë të Bjeshkëve të Namuna dhe disa luftra i ka mundur. Pastaj, pastaj kam një lutje: ma sjell pakëz dhé nëse kthen ndonjëherë. Nuk di si të shpëtoj nga ëndrrat.

Më rrëmbim rroka plaçkat. Zbrita shkallëve thuaj se më ndiqte qoftëlargu. Ai nuk dinte të mbante vetëm sheshirin e zi në dorën e djathtë e tjetrën në zemër. Dinte të krijonte edhe re. Njëra u mbyll edhe në këtë tekst. E shikoni? Nuk më lë t’i bie në fund. Fjalët janë qullur. Duhet t’i shtrydh më parë e të vazhdoj aty ku mbeta. Aeroplani likpërmjet çante një mal hakaret të akullt në pikë të verës…

(Münhen, 1994).

TE SHTËPIA E ZOTIT

Njerëzit kishin humbur edhe saktësinë e kohës. Deri te Shtëpia e Zotit na kishin thënë atje poshtë nuk ka as dy orë. Por ikte ora e katërt e Abazalia nuk shihej. Në jetën time kurrë nuk kisha sharë më shumë se atë ditë. Tamam i ngjaja një karrocier. Ngjiteshim të shikonim Shtëpinë e Hirësisë. Gjarpëronim lugjeve të panumërta si komitët pa kapuça. Gazika e vjetër kineze tërfaste si një kafshë e këputur. Na shtrëngonin përreth bjeshkë të zhveshura pa asnjë hije, të qelavta, gungore me një ngjyrë të rëndë guri, e cila ndërronte nuancat pas çdo kthese. Kisha të drejtë ndoshta që shaja: dora e njeriut nuk kishte ndërtuar asgjë. Vetëm bunkerë të panumërt lëviznin si sy të gjallë.

Gazika e vjetër kineze mezi përbirohej xhadesë së baba sulltanit. Nja tridhjetë km. deri në brez të Malit i bëmë hiq më pak se katër orë. Njerëzit kishin harruar edhe kahjet se çdo lidhje me Zotin kishin ndërprerë dhe nuk di a e kishin parë bile në ëndërr. Shkilnim të njëjtën udhë, që kishin bërë Naimi, Noli e burra të tjerë. Asnjëri nuk kishte arritur në Majë. I kishte lënë fuqia apo iu kishin frikësuar lartësisë? Nuk ia kishin parë fytyrën Zotit, as kishin pirë ujë në kroje të tij.

Abazalia ishte endur kodrave tek bisedonte me shpezë e rrufe, herë-herë kryemëkrye i kishte tubuar majët dhe u kishte pëshpëritur diçka. Supozohej se Hirësia ishte ankuar dhe kishte qitur menç ata, që kishin kënduar për të. Pak realitet, pak frymë, pak bekim kishte nëpër fjalët e tyre.

Ecnim disi si nëpër ëndërr. Filozofi kishte rënë në mendime: Diktaturat gjithkund janë të ngjashme – thoshte. Së pari i ngrisin tempujt vetes e pastaj mendojnë për milet. Skarparioti bënte me dorë: ja deri këtu ka arritur Naimi, ndërkaq atje Noli. Biseda e tij ishte pakëz e përçartë. Me atë psehun e tij, siç dukej, merrej filozofi. Unë isha ndarë. Më tërhiqte një forcë e padukshme. As një pëllëmbë mali nuk më dukej më i lartë se Ura e Shenjtë.

Dikur ishte shpëluar Tomori. Së pari ia pamë flokun e thinjur, pastaj filloi t’i nxirrte edhe gjymtyrët e tjera. I pushtonim kodrat një pas një. Ciatje e shpezëve na përcillte. U shfaq më vonë edhe Zogu i Kombit i mbërthyer në ajër. Lëvizte çudshëm. Nuk mund i shkoqëm më sytë nga ai. Me krahët e mëdhenj na kishte mbuluar tërë kohën. Kishte gati një orë, që e kishim lënë gazikën e vjetër kineze me zorrë të nxjerra aty te një bërryl i Malit.

Tek një pishë nuk e pashë më Zogun e Kombit. Mbi trupin tim të dërmuar ishte shembur diçka që nuk ishte as sirenë, as floçkë; ishte diçka e gjallë prej gjakut e mishit. Me flokë të gjata më kishte mbuluar mua Konstantinin, që kisha braktisur varrin tim të gjallë. Dikur më kishte zgjuar zëri i skarpariotit. Ishte bërë rrëmujë në shtypin e majtë pse nuk e kishim marrë edhe Dritëro Agollin. Udhëtimin do ta bënte më të lehtë dhe më antik. Ç’kishim faj? Logjika shqiptare nuk ishte liruar ende nga paragjykimet partiake. Ne ishim ngjitur atje për ta takuar Hirësinë tonë, të cilit nuk ia kishin ndërtuar një dhiare bile!

Parafytyroja Avenynë e pestë në New York, sheshet e Parisit, të Vjenës, të Bonit, të Pekinit, të Moskës; Omoninë e Sintagmën e Athinës. Ku mund ta inkuadronim sheshin e Zotit tonë? U bë çështje më vonë: Tynzot mos e kishte harruar gjuhën shqipe?

Nga një ndërtesë e ulët pamë një re të bardhë, e cila u ngrit telartë. Veneruam pastaj se dikush dilte nga ajo. Për pak kohë u shurdhua Maja: Abazalia ishte ulur në një shkëmb guri. Kishte tretur shikimin kushedi ku; kërkonte ndoshta Zogun e Kombit. Ne ishim ngritur pa frymë, kush vrap e ca në bërryla. Vrapoi edhe vasha me flokë të gjata, e cila nuk ishte as sirenë, as floçkë. Ma kishte zgjatur dorën. Rrokadylas ishim shembur para këmbëve të Hirësisë.

Ishte hera e parë që takoja Zotin tim. Shumë më i ri ishte se zotërat e tjerë, që murmuronin rreth nesh. Nuk e kishte lënë as fuqia. Një gjysmë shekulli e kishin mbërthyer atje lart. Më vonë vërejta se kishte nisur t’i rrudhte sytë. E luta vashën të m’i kthejë syzat, Hirësinë ta shpëtojmë nga verbimi. E mora për dorë atë dhe u nisëm në tempullin nga kishte dalë pakëz më parë ajo re e bardhë.

Para muzgut u lëshova tatëpjetë Tomorit. Në bërrylin, ku gërrhatte gazika e vjetër kineze, më arritën edhe të tjerët. Prapë ishte dukur Zogu i Kombit mbi ne, nga i cili nuk u ndamë më. Më kanë treguar pastaj se gazikën e vjetër kineze e kishin gjetur të varur për një tra të Demir Zykos tek këndonte Urën e Çabesë. Vasha e bukur e kishte nemur se nuk mund na arriti në shkretëtirën e ëndrrës…

Njerëzit kanë problem më shumë me kohën se me perënditë.

(Uji i Zi, 1994).

Marrë nga përmbledhja me tregime “Fundi i mitit”. Ndalohet riprodhimi i paautorizuar i përmbajtjes së kësaj faqeje.

Please follow and like us: