Erjon PAPAGJONI: Feja dhe kombi ndër shqiptarë

Të gjitha religjionet e mëdha në thelb janë universale, pronë e popujve të shumtë, rëndom të përhapura me dëshirë apo me fuqinë e armëve, përmes strukturave perandorake apo ndikimeve e depërtimeve të furishme politike e demografike nëpër periudha të ndryshme historike. Gjatë zhvillimeve të tilla religjionet e mëvetshme janë përfshirë e shkrirë si identitete të veçanta në strukturat identitetare perandorake ose panfetare si shtresime shpirtërore, herë mobiliare e herë të patjetërsueshme. Gjithsesi, në rrafshin e një optike gjithëpërfshirëse, lindja dhe prania e religjionit në historinë e njerëzimit mund të kategorizohet, së paku, në tri epoka të mëdha: a) religjioni paraqytetar në formën e miteve, kulteve, fetisheve, b) religjioni në formën e politeizmit (shumë perëndive a zotave) dhe c) religjioni në formën e monoteizmit (pranimi i një Zoti, Perëndie, Hyjnie).
Hapësira shqiptare ka qenë pikëtakimi më tipik i tri religjioneve të mëdha: katolicizmit, ortodoksizmit dhe myslimanizmit. Sot tri identitetet tona fetare janë pjesë e identitetit kombëtar, një realitet historik shqiptar, i prejardhur nga ndikimi, impakti, pranimi apo pushtimi i tri perandorive të mëdha: Romës, Bizantit, Osmanëve. Vetëdija fetare është një vetëdije kozmike. Ajo e tejkalon kombin konkret, ndërsa kombi e përvetëson atë, e bën pjesë shpirtërore të tij, qenësi antropologjike, kur aty gjen pjesë të vetvetes, e pranon atë, shkrihet me të. Nga ana tjetër, feja është pjesë e lirive të njeriut, e zgjedhur vullnetarisht prej tij, një liri subjektive, personale. Vetëm fanatizmi fetar dhe fondamentalizmi i shkojnë kundër interesit kombëtar, rrjedhimisht ato ndotin, cenojnë dhe shkatërrojnë identitetin kombëtar.
Feja dhe kombi janë dy nocione sa përbashkuese, aq dhe përveçuese për grupime të ndryshme sociale, gjer dhe për individë të ndryshëm, ateistë ose jo. E para ka të bëjë më shumë me identitetin shpirtëror, i dyti e tejkalon atë dhe përveç përmbajtjes shpirtërore përfshin edhe një qasje të fortë politike. Bashkimi i njerëzve në komunitete fetare ka në thelb një natyrë universale, gjithpërfshirëse, ndërkombëtare , ndërsa bashkimi i njerëzve në kombe të caktuara ka në thelb një natyrë tanimë jo ndërkombëtare, por brenda grupimesh që e dallojnë një komb nga një komb tjetër siç janë gjuha, territori i caktuar, identiteti etno-antropologjik, historia e përbashkët, shteti etj.

“Kemi shqiptarë me identitet katolik, shqiptarë me identitet ortodoks, shqiptarë me identitet mysliman, shqiptarë me identitet protestant dhe shqiptarë me identitet ateist, por të gjitha këto identitete të veçanta, më të ngushta, më të vogla, në sajë të të përbashkëtave të përmbajtura në secilin prej tyre bashkohen në atë përgjithësinë, në atë të përgjithshmen, në atë të tërën që i themi IDENTITETI KOMBËTAR SHQIPTAR. Ai që i ka të qarta këto, ai që ka kuptim për marrëdhënien e të veçantave me të përgjithshmen, nuk do të akuzojë se po ndan shqiptarët në të krishterë dhe në myslimanë…” – përcakton shkrimtari i shquar shqiptar Ismail Kadare në librin e tij “Identiteti evropian i shqiptarëve”.

Ndërsa Arbër Xhaferri plotëson: “Çdo njeri dhe çdo komb ka një sërë identitetesh, kombëtare, fetare, rajonale, fisnore etj. Problemi shfaqet kur duhet të përcaktohet identiteti dominant që ka përparësi ndaj subidentiteve të tjera. Rilindasit tanë i dhanë përparësi identitetit kombëtar që krijoi kohezion të brendshëm dhe arriti, që mbi këto premisa ta formojë shtetin kombëtar shqiptar. Kjo formulë, ky përcaktim ndërtoi unitetin kombëtar duke i eliminuar të gjitha përçarjet mbi baza fetare, krahinore dhe dialektore gjuhësore. Po të kishin zgjedhur ata formula të tjera ne nuk do të ishim ata çka jemi sot.
Nga kushtet e jetës dhe ekzistencës së tyre shqiptarët patën disa fe, fillimisht dy drejtimet e mëdha të krishterimit, katolicizmin dhe ortodoksinë dhe më pas, me pushtimin e trojeve të tyre nga perandoria osmane, edhe myslimanizmin, fe e cila u bë masive dhe arriti gjer në 75 përqind të popullsisë. Periudha e gjatë e pushtimit Osman, falë politikës së saj diskriminuese, e ndau popullsinë shqiptare në tri pjesë – ortodoksë, katolikë, muslimanë – duke e shpërfillur dhe superuar parimin etnik dhe duke aplikuar parimin e besimit fetar përkatësisht sistemit skualifikues të “miletit|” (kombësisë), ku myslimani shqiptar quhej turk, katoliku latin dhe ortodoksi grek. Një ndarje e tillë e kombit shqiptar në tri pjesë kishte brenda farën e përçarjes dhe disintegrimit, për të krijuar kështu tri identitete të ndryshme, rrjedhimisht për ta zhbërë atë duke e bashkangjitur dhe shkrirë me kombet e tjerë: turqit, grekët, italianët (apo austriakët). Veçanërisht rreziku ishte më i madh me Greqinë kufitare, por dhe me Turqinë si qendra e Kalifatit dhe procesin e turqizimit të shqiptarëve. Por shqiptarët nuk ranë në grackën e përçarjes, patën kthjelltësinë historike dhe dritën e të ardhmes, duke bërë dallimin midis kombit dhe atdheut nga përkatësia fetare.
“Në historinë drtamatike shqiptare, – pohon akademik Idriz Ajeti, – lagjja e madhe e barinjve shpirtëror s’e ka ndarë kurrë fenë nga atdheu, duke vepruar në dy fronte: në frontin shpirtëror dhe në atë patriotik”.
“Shekulli XIX bashkë me këtë ndarje fetare të popullsisë trashëgoi edhe peshën e rëndë të politikës teokratike të sulltanëve osmanë, që vinte shenjën e barazimit midis fesë e kombësisë dhe e trajtonte popullin shqiptar, me tri besime, të ndarë në tri kombësi të ndryshme. Kësaj politike i bën jehonë Patriarkane greke e Stambollit, si dhe qarqet drejtuese të shteteve fqinje dhe kishat e tyre respektive. Jeta shpirtërore (ndërgjegja fetare) e besimtarëve shqiptarë sundohej nga tri institucione fetare, tri shkolla dhe tri kultura të huaja. Këto institucione klerikale vareshin nga tri qendra universale të huaja, nga Halifati sulltanor, Patriarkana fanariote dhe Papati roman, prej të cilave asnjëra nuk e përkrahte idenë e një shteti kombëtar shqiptar”.
Rilindja Kombëtare duke e ndjerë rrezikun e madh të përçarjes dhe shuarjes së kombit nga politikat separatiste dhe obskurantiste të Perandorisë Osmane ndaj shqiptarëve, hodhi parullën “Feja e shqiptarit është shqiptaria”. Ky nuk ishte një parim kundër fesë si të tillë, pasi pranonte qenësinë e grupimeve të ndryshme fetare, por këto brenda kombit dhe si pjesë integrale e tij. Pra ishte një parim, si të thuash, afetar, i paanshëm, që nuk e konsideronte fenë si njësi bazë të kombit dhe të qenësisë së tij, por si pjesë përbërëse dhe të presupozuar. Ndryshe nga optika dhe koncepti rilindës, në raportin midis besimit fetar dhe kombit regjimi komunist me shpalljen e Shqipërisë si vendi i parë ateist në botë, ishte kundër fesë si të tillë. Ndalimi i dhunshëm i besimit fetar, në këtë rast, nuk e çonte kombin drejt një uniteti dhe kohezioni socialpolitik të natyrshëm dhe të padiskutueshëm. Përkundrazi, ai mbillte përbrenda farën e përçarjes: jo përçarjen fetare, por atë të një karakteri tjetër, përçarjen politike që lidhej me lirinë dhe të drejtat e njeriut.
Në kushtet e Shqipërisë, duke qenë se feja nuk unifikohet me kombin dhe anasjelltas, siç ngjet në rastet e kombeve të tjerë, ka lindur nevoja e një dallimi të prerë midis kombit dhe religjionit që aplikon kjo apo ajo pjesë e popullsisë. Në ecurinë e shekujve është krijuar vetiu, si rrethanë historike dhe si nevojë e brendshme mbijetese, një simbiozë dhe natyrë e dyfishtë e qenësisë: përkatësia kombëtare dhe përkatësia fetare, ku e para e dominon dhe e kushtëzon të dytën. E kundërta, do të ishte një rrënim me tërësej i kombit, çka edhe nuk ka ndodhur. Është kjo arsyeja përse shqiptarët e kanë pranuar njëri-tjetrin, qoftë me përkatësi fetare katolike, ortodokse, myslimane, pasi paraprakisht ata kanë pranuar të qenit e tyre shqiptar. Një tjetër arsye është fakti sepse fenë islame ata e kanë të importuar përgjithësisht përmes dhunës e masave shtrënguese të pushtuesit dhe jo të përqafuar me vullnetin dhe dëshirën e tyre. Ndërkohë, islami shqiptar ka pasur dhe ka specifikë: nuk është fanatik, as fondamentalist, përkundrazi, është pranues i “tjetrit”, i urtë dhe i butë, pajtues dhe tolerant. Kjo po ashtu mund të pohohet edhe për bashkëjetesën e tri feve, domosdoshmërinë e të qenit bashkë si njësi kombëtare me të njëjtën gjuhë, teritor, histori, zakone e kode…
Kushtet historike i kanë bërë shqiptarët të njohin njëri-tjetrin, të bashkëpunojnë e të bashkëjetojnë. Sipas mendimit të sociologut Bourdieu, së pari feja si parim i përfytyrimit dhe i ndarjes së botës sociale, siguron një rrugë të identifikimit dhe caktimit të grupeve themelore shoqërore, një sistem të fuqishëm për komunitetin imagjinar dhe një grup skemash, modelesh dhe metaforash për t’i dhënë kuptim sferës sociale. Së dyti feja, sikundër etniciteti dhe nacionalizmi, mund të kuptohet si mënyrë e organizimit shoqëror, si një shteg që formon, drejton dhe organizon marrëdhëniet sociale.
Një nga shenjat dalluese të pranimit të tjetrit, jo të përjashtimit, është jeta e përbashkët komunitare në njësi të ndryshme urbane, sidomos të punës dhe të bashkëveprimit. Dhe ajo, më thelbësorja, që shpjegon cilësinë e pranimit dhe bashkëjetesës, janë martesat e përziera midis shqiptarëve me fe të ndryshme, të krishterëve dhe myslimanëve. Ky fenomen i një shoqërie moderne plurifetare, në fakt është një veçori tashmë historike e kombit tonë, e ndodhur herët historikisht, por e kthyer thuajse në normë gjatë periudhës së komunizmit dhe që vijon të shfaqet gjerësisht në shoqërinë e sotme demokratike, falë një mendësie dhe stadi më të avancuar. Kjo sepse në realizimin e martesave të sotme nuk është trysnia ideologjike dhe politike faktori vendimtar, por bindja dhe afria shpirtërore mes çiftit, i çliruar nga kjo trysni si rrjedhojë e emancipimit shoqëror dhe e shkallës së qytetërimit të sotëm. Kremtimet e përbashkëta të festave fetare janë një tregues i dytë. Ndërsa një tregues të tretë, tejet masiv, shënojnë miqësitë familjare, shoqëritë e hapura, shkollat, komunitetet e ndryshme sociale, ato politike, grupet ndëraktive në biznes, në shërbime, në administratë, në punë dhe veprime të përbashkëta, në banesa, në organizata të shumëllojta etj.

Në këtë arsyetim duhet bërë e qartë se kategoria “komb” dhe kategoria “religjion” janë dy gjësende që sa e nënkuptojnë njëra-tjetrën, aq dhe e përjashtojnë, posaçërisht kjo lidhur me realitetin historik të shqiptarëve. Mund të jesh besimtar i zellshëm, sikundër je, po ashtu, një atdhetar i përkushtuar dhe e kundërta. Jo me domosdo një atdhetar i përkushtuar është dhe një besimtar i keq! Ose një besimtar i mirë mund (duhet!) të jetë medomosdo dhe një atdhetar i mirë. Sado me natyrë përfshirëse, janë dy identitete dhe kategori të mëvetshme e jo të “shkrira”, as homogjene apo në simbiozë. Gjendja dhe realiteti historik i shqiptarëve ka vërtetuar se dallimi midis kombit dhe fesë, interesave kombëtarë dhe përkushtimit fetar ka qenë një çështje e mprehtë. Më së shpeshti ajo është zgjidhur në favor të kombit dhe interesave kombëtare, përndryshe nuk do të mundësohej ekzistenca dhe mbijetesa e tij, përpjekjet e pareshtura gjer në krijimin e shtetit shqiptar.

Shënime
Shiko më gjerë: Campbell, Joseph. Pushteti i mitit. Në bisedë me Bill Moyers, Milosao, 2017.
2 Eliade, M., The Myth of the Eternal Return: Cosmos and History (Princeton Classic Editions). Princeton university Press, 2005 f. 57.
3 Kadare, Ismail. Identiteti evropian i shqiptarëve, f. 6.
4 Intervistë me Arbër Xhaferin. Polemika të tilla janë skizmatike sa më shumë zhvillohen, aq më shumë thellohet përçarja. “Urtësia politike e rilindasve tonë nuk ka alternativë”. Gazeta “Express” e Kosovës, Intervistoi Alfred Beka, Prishtinë, 22 maj 2006.
5 Akademik Idriz Ajeti, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Përshëndetje e akademik Idriz Ajetit, mbajtu te “Krishtërimi ndër shqiptarë”, Simpozium Ndërkombëtar Tiranë, 16-19 Nëntor 1999, Shkodër 2000, f. 25.
6 Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Historisë, Historia e popullit shqiptar, II, Rilindja Kombëtare, Vitet 30 të shekullit XIX – 1912, Botimet Toena, Tiranë, 2002, f. 27.
7 Rogers Brubaker, “Religion and nationalism: four approaches”, në: Nations and Nationalism, Vol. 18, nr. 1, ASEN/Blackwell Publishing, 2012, f. 4.
8 Publicisti Mustafa Nano dyshon në funksionin paqedashës të besimeve fetare në Shqipëri, çka duket një vlerësim i nxituar dhe i anshëm, në formën e një pandehme, por jo një mendim i matur, ca më shumë shkencor. “Shqiptarëve një gjë u duhet bërë e qartë gjithë ditën e çdo ditë, – tërheq vërejtjen ai. – Doni ta mbani gjallë këtë komb? Ok, mos i merrni shumë seriozisht fetë. Doni t’i vini minat kombit? Bëhuni besimtarë të zellshëm. Në fakt, e njëjta vlen edhe për botën. Sigurisht, bëhet mirë që i mëshohet respektit e tolerancës që besimet e ndryshme duhet të demonstrojnë ndaj njëri-tjetrit, sidomos në shoqëritë multifetare, por paqja ka për të ardhur më së shumti nga minimizimi i rolit të feve në shoqëri e nga zbutja e pasioneve fetare, e më pak nga marrja në mbrojtje, apo nga sublimimi i të drejtës së besimit, s’ka gjë se kjo e fundit, e drejta e besimit pra, duhet parë në vijimësi si një e drejtë themelore”.
Nano, Mustafa. Toleranca fetare është marrëzi, si mund të martohet një katolik me një mysliman?, Gazeta “Shqip”, 30 shtator 2015.