Dosjet e FBI për Camus e Sartre/A ISHTE AKSIDENT VDEKJA E CAMUS?

Albert Camus u lind me 7 nëntor 1913. Ndjek studimet në universitet dhe diplomohet për filozofi. Në vitet tridhjetë ai kalon sprova të shumta në jetë dhe piqet nga përvoja gjithfarëshe: shkruan tekste te vogla meditative me theks biografik, shtohet në spital për tuberkuloz, i shpëton vdekjes por jo kurimeve te vazhdueshme. Shkruan romanin “Vdekja e lumtur”, të cilin nuk pranon ta botojë në gjallje. Në vitin 1937 boton librin “E mbrapshta dhe e mbara” me ese të rinisë. Në vitin 1939 boton një tjetër libër me ese “Dasma”. Më pas punon në gazetat serioze të Algjerit dhe shkrimet e tij i boton në një përmbledhje “Aktualet”. Bëhet i njohur me 1942 me botimin e esesë “Miti i Sizifit” dhe po atë vit boton romanin “I Huaji“, pasqyrë e brishtësise së njeriut dhe e vuajtjes absurde. Krijimtaria e Kamysë pasurohet dhe me dy drama. “Kaligula” me 1944, përshkrim poetik i çmendurisë njerëzore te mishëruar ne figurën e perandorit romak Kaligula. Drama tjetër është “Të drejtët”, himn i sakrificës për liri. Vepër tjetër është eseja “Mendime për gijotinën” ku dënon heqjen e dënimit me vdekje. Botime tjetër është romani “Murtaja” që mbahet si një nga romanet më të mira të shek XX, ku i bëhet një sinteze qëndresës njerëzore ndaj të gjitha formave te tiranisë. Botimi i esesë “Njeriu i revoltuar” me 1951, drejtuar kundër mendimit diktatorial e veçanërisht kundër terrorit stalinist, i shkakton Kamysë sulmin e ashpër të intelektualeve të majtë francezë, me në krye Sartrin dhe një lloj izolimi, të cilin ai e vuajti thellë. Në këto vite dëshpërimi e vetmie ai shkroi veprën e tij më pesimiste e të zymtë “Rënia”, aktualizim i parabolës biblike mbi gjendjen e njeriut si mëkatar dhe i pandreqshëm. Më 1957 suksesi letrar i Kamysë vlerësohet me çmimin Nobel. Kamy e gjen vdekjen nga një aksident automobilistik me 4 janar 1960. Dorëshkrimi i papërfunduar i Kamyse është romani “Njeriu i parë” që e botuan më 1994 nën kujdesin e së bijës.

—————————–

Jean-Paul Sartre u lind dhe u rrit në Paris nga Jean-Baptiste Sartre, oficer i Marinës Franceze dhe Anne-Marie Schweitzer. Nëna e tij ishte me origjinë Alsatiane dhe kushërira e parë e laureatit të Çmimit Nobel Albert Schweitzer. (Babai i saj, Charles Schweitzer, 1844-1935, ishte vëllai i madh i babait të Albert Schweitzerit, Louis Théophile, 1846-1925). Kur Sartri mbushi 15 muaj, babai i tij vdiq nga sëmundja. Anne-Marie e rriti atë me ndihmën e babait të saj, Charles Schweitzer, një profesor gjimnazi i Gjermanishtës, i cili ia mësoi Sartrit metematikën dhe ia prezantoi literaturën klasike në një moshë shumë të re.

Në vitet 1920, Sartri u interesua për filozofi pasi lexoi Essay on the Immediate Data of Consciousness nga Henri Bergson. Ai doktoroi në filozofi në Paris në elitën École Normale Supérieure. Sartri i ndikua nga shumë aspekte të Filozofisë perëndimore, duke marrë ide nga Kanti, Hegeli, Husserli dhe Heideggeri, ndër të tjerë. Më 1929 tek École Normale, ai takoi Simone de Beauvoir, e cila studionte në Sorbonë dhe më vonë u bë filozofe, shkrimtare dhe feministe e njohur. Të dy u bënë të pandashëm dhe partnerë jete, duke filluar një marrëdhënie romantike, megjithëse nuk ishin monogamikë. Sartri kreu shërbimin ushtarak në Ushtrinë Franceze nga viti 1929 deri më 1931 dhe më vonë më 1959 ai tha se secili person francez ishte përgjegjës për krimet kolektive gjatë Luftës algjeriane për pavarësi.

Më 1939 ishte në ushtrinë franceze, ku shërbente si meteorolog. Ai u kap nga forcat gjermane më 1940 në Padoux dhe kaloi 9 muaj si i burgosu lufte— në Nancy dhe më vonë në Stalag 12D, Trier, ku shkroi pjesën e parë teatrale, Barionà, fils du tonnerre.  U lirua në prill 1941 dhe në maj 1941 mori pjesë në themelimin e grupit Socialisme et Liberté me shkrimtarët e tjerë Simone de Beauvoir, Merleau-Ponty, Jean-Toussaint, Dominique Desanti, Jean Kanapa. Në gusht, Sartri dhe Beauvoir shkuan në Rivierën franceze për të kërkuar përkrahjen e André Gide dhe André Malraux. Gide dhe Malraux ishin të pavendosur dhe ky mund të kishte qenë shkaku i zhgënjimit dhe humbjes së kurajës së Sartrit. Socialisme et liberté më vonë u shpërbë dhe Sartri vendosi të shkruajë, në vend që të përfshihej në rezistencën aktive. Ai shkruajti Qenia dhe Hiçi, Mizat dhe S’ka Dalje, asnjë nga të cilat nuk u censuruan nga gjermantë dhe kontribuoi gjithashtu në revistat letrare legale dhe ilegale.

Pas gushtit 1944 dhe Çlirimit të Parisit, ai shkroi Anti-Semite and Jew (Anti-Semit dhe Hebre). Në këtë libër përpiqet të shpjegojë etiologjinë e urrejtjes duke analizuar urrejtjen ani-semite. Sartri ishte kontribues aktiv te Combat, një gazetë e krijuar gjatë periudhës klandestine nga Albert Camus, një filozof dhe autor i cili kishte besime të ngjajshme. Sartri dhe Beauvoir mbajtën shoqërinë me Camusin derisa ai u largua nga komunizmi, një “schism” që eventualisht i ndau më 1951, pas publikimit të Rebelit. Kur lufta përfundoi Sartri themeloi Les Temps Modernes (Kohët Moderne), një analizë mujore letrare dhe politike dhe filloi të shkruajë vazhdimisht si dhe të vazhdojë aktivizmin e tij politik. Ai përdori përvojat e tij nga lufta për novelat e tij të famshme, Les Chemins de la Liberté (Rrugët e Lirisë) (1945–1949).

Më 1964, Sartri hoqi dorë nga letërsia me përmbledhjen, Les mots (Fjalë). Libri ishte kundërvënie ironike ndaj Marcel Proust, reputacioni i të cilit kishte mbuluar papritur atë të André Gide. Ai ishte fituesi i parë që refuzoi Çmimin Nobel si dhe kishte refuzuar çmimin Légion d’honneur më 1945.  Megjithëse emri i tij u bë i famshëm, Sartri mbeti njeri i thjeshtë e me pasuri të vogël. Mori pjesë në grevat revolucionare studentore në Paris gjatë 1968, gjatë të cilave ai u arrestua për mosbindje civile. Presidenti Charles de Gaulle e liroi atë, duke thënë se “nuk mund ta arrestosh Volterin“. Gjendja fizike e Sartrit u përkeqësua, pjesërisht për shkak të ritmit të pamëshirshëm me të cilin punonte (dhe përdorimit të drogës për këtë arsye, p.sh, amfetamina) gjatë shkrimit të Critique dhe një biografie analitike masive të Gustave Flaubert (Idioti Familjar). Asnjëra nuk u përfundua. Ai vdiq më 15 prill 1980 në Paris nga një sëmundje në mushkëri.

 

Nga viti 1945 e në vazhdim FBI e J. Edgar Hoover ndiqte Camus dhe Sartre. Hetimi, pa kaluar shumë, u kthye në një çështje filozofike. Po shfletoja disa dosje të FBI mbi filozofët francezë kur një kandidat i ri për pozicionin popullor të Grassy Knoll (1) në Dallas m’u shfaq para syve. Listës së gjatë të CIA, Mafias, KGB, Castro, Hoover dhe LBJ Lindon Xhonson,(2), tani mund t’i shtojmë: Jean-Paul Sartre. Raporte të viteve ‘60 të FBI dhe Departamentit amerikan të Shtetit tërhiqnin vëmendjen për anëtarësimin e Sartre në ‘Fair Play for Cuba Committee’, pjesë e të cilit ishte edhe Lee Harvey Oswald (vrasësi i J. Kenedit). Dhe profetike? Sartre i konsideronte “Shtetet e Bashkuara si nj komb pa kokë”. Natyrisht, që unë nxitova të mësoja se saktësisht ku mund të kishte qenë Sartre më 22 nëntor, 1963 (ditën e vrasjes së presidentit J. Kenedi). A mund të kishte qenë ai Qitësi i Dytë? Papritur, copat e gjeagjëzës po shkonin në vendin e tyre.

Por referencat pasuese në dosjen kryesore Oswald treguan se FBI, megjithëse përgjithësisht të trazuar nga “prirjet e majta” të Sartre dhe lidhjet e tij me komunistët, Castron dhe Bertrand Russell, ishin veçanërisht të shqetësuar që ai tani—përveç protestës për përfshirjen e SHBA në Vietnam—po kërcënonte të “luante një rol aktiv në Komitetin e Francezëve që vranë Kenenedin” (sipas një artikulli të botuar m 14 qershor, 1964, të Washington Post). FBI ishte e lidhur fortë me teorinë e Qitësit të Vetmuar. Theksi i interesit të tyre te Sartre, atëherë nuk ishte nëse ai kishte marrë pjesë në ndonjë konspiracion, por që ai besonte në teorinë konspirative dhe “mbështeste pozicionin që Oswald nuk ishte vrasësi i vërtetë i Presidentit Kennedi”.

FBI kishte që nga 1945 që e mbante një sy nga Sartre. Shumë shpejt, ata filluan të hetonin edhe bashkëkohësin e tij, Albert Camus. Më 7 shkurt, 1946, John Edgar Hoover, drejtori i FBI, i shkruan një letër “Agjentit Special në Detyrë” në zyrën e New Yorkut, duke i tërhequr vëmendjen për njëfarë ALBERT CANUS (duke hamendësuar me diplomaci që “Canus” me shumë gjasa ishte një pseudonim që ai kishte adoptuar me mjeshtëri).

Ironia që del nga dosjet e FBI për Camus dhe Sartre, e shpërndarë nëpër disa dekada (dhe të cilën, pjesërisht të redaktuar, e mora falë magjisë së Aktit të Lirisë së Informacionit (3) është se G-Men (4), agjentët e FBI, fillimisht kaq anti-filozofikë, e gjejnë veten duke filozofuar me gjysmë zemre. Ata bëhen (në fjalët e GK Chestertonit) policë filozofikë.

Hooverit i nevojitej të dinte nëse Ekzistencializmi dhe Absurdizmi ishin njëfarë fasade për komunizmin. Për atë çdo gjë ishte një rishkrim i kodifikuar i Manifestit Komunist. Por kjo ishte gjëja interesante rreth Manifestit- nuk ishte shpallje: më shpesh ishte, siç do të thoshte edhe Frojdi, i fshehtë. Prandaj agjentët e FBI ishin të detyruar të bëheshin psikanalistë dhe hermeneutistë (5) – të tërhequr nga ajo që historiani Calro Ginzburg mjeshtërisht e quajti “paradigma gjahtare” (një vëllazëri detektivësh në kërkim të informatave ku ai përfshin edhe Frojdin dhe Sherlock Holmesin). Prandaj ne i gjejmë agjentët e inteligjencës duke studiuar vepra studimore dhe të marrin pjesë në leksione. Por, agjentët e FBI ishin “policë filozofikë“ edhe në një sens të dytë: në gjurmimin e Camus dhe Sartre (mbikëqyrja, përgjimet, çimkat, vjedhja) ata i kishin dhënë shprehi markës së tyre të hetimeve filozofike. Në veçanti, dosjet e filozofisë së FBI tregojnë se si agjencia ishte bërë në mënyrë dogmatike kaq anti-konspirative.

Sartre ishte ftuar në Shtetet e Bashkuara, andej nga fundi i Luftës së Dytë Botërore, si pjesë e fushatës propagandistike të mbikëqyrur nga Zyra e Informacionit të Luftës (ZIL). Përballë skepticizmit të FBI nëse autori i ‘Nause’ dhe ‘Të qenit dhe asgjëja’ ishte në gjendje të krijonte një propagandë të përshtatshme për cilindo, Sartre kishte të paktën një mbështetës kokëfortë Archibald Macleish, Nënsekretari i Shtetit dhe ndihmës drejtori i ZIL. Maclesh tani njihet më shumë si autori i formulimit klasik të estetikës moderniste: “Një poemë nuk duhet të nënkuptojë/por të jetë”, “A poem should not mean / But be”. Ai ishte një poet në Paris në 1920 dhe u bë Bibliotekar i Kongresit dhe Profesor i Retorikës në Harvard. Por gjatë luftës ai ishte figura themeluese e “Degës së Hulumtimeve dhe Analizës” te Zyra e Shërbimeve Strategjike—pararendës i CIA-së, shërbimet e inteligjencës më ndërkombëtare (rrjedhimisht rival të FBI-së) që Hoover u mundua të abortonte dhe të minonte.

Në një intervistë të publikuar te France-Amerique, në mars të 1945, Macleish i kërkoi intervistuesit të tij “të mos harronte të informonte Sartre, talentin e të cilit ai e donte shumë, që ai po gëzonte paraprakisht për vizitën e tij.” Ndërkohë, nga pikëpamja e FBI çdokush që kishte qenë pjesë e Rezistencës (qoftë aktivisht-Camus-apo më shkarazi—Sartre) ishte automatikisht i dyshuar. Sidomos gazetarët dhe filozofët. Edhe më shumë kur një tjetër shkrimtare francez, i vendosur në Shtetet e Bashkuara, Geneviève Tabouis, ishte e zënë duke i denoncuar ata si komunistë. (Sartre shkruajti një artikull ku denonconte atë si spiune për Departamentin e Shtetit, diçka që ajo fuqishëm e mohoi, edhe teksa e raportonte te Departamenti i Shtetit). Sartre e priste që të spiunohej. Por ai kurrë nuk ishte i fshehtë. Ai e vlerësonte transparencën e plotë. Prandaj përçmimi i tij për pavetëdijen frojdiane dhe parashikimi dhe vlerësimi i tij për rolin që vizibiliteti luan në kulturën e njerëzve të famshëm. Sartre ishte një mister për FBI: e pamundur të vidhje informacion prej tij sepse ai dëshpërimisht e jepte vetë. Edhe kështu, pas një çerek shekulli shastisje pas punës së tij, duke vënë në dukje lidhjet e tij me Che, Russell, Panterat e Zeza dhe lëvizjen kundra luftës në Vietnam ata duhej të arrinin në përfundimin, në përmbledhjen e punëve të tij, që, nga një anë, ai mund të “përshkruhet si një pro-komunist” (dhe “inkurajonte rininë të besonte në asgjë shpirtërore”), ndërsa në të njëjtën kohë “përshkruhet nga disa burime si anti-komunist”.

Camus, duke ndjekur në hapat e Sartre në 1946, u ndalua shkurtimisht nga emigracioni për shkak të urdhër-ndalimit të Hoover. Në kontrast me Sartre, Camus propozoi një estetikë maturie dhe privatësinë. Ndërsa Sartre ishte për një rritje të informimit, deri në një pikë të ndershme, Camus besonte se mund të kishte gjëra të tilla si informacion i tepërt.

Camus, ashtu si edhe Sartre, kishte mbështetës brenda proto-CIA-s: Justin O’Brien, profesor i Frëngjishtes në Universitetin e Columbia-s, dhe përkthyes i ditarëve të Andre Gide. O’Brien gjithashtu ishte drejtor i Katedrës Franceze në Zyrën e Shërbimeve Strategjike gjatë luftës, e cila kishte për detyrë të “formonte rrjete inteligjence përtej fronteve gjermane në Francë.” Gjatë kursit të Okupimit, ai filloi të pëlqente punët e Eluard, Michaux, Vercors, “rilindjen poetike që shënoi okupimin,” dhe Louis Aragon, i cili qartazi ishte komunist.

Pas mbarimit të luftës, dy shërbimet e inteligjencës, FBI dhe CIA ngecën në “një praktike dyshe reciprociteti antagonist” (siç do të thoshte Sartre). Me fjalë të tjera, FBI, sidomos Hoover, urrente në fillim Zyrën e Shërbimeve Strategjike dhe pastaj, pas 1947, pasardhësin e sa, CIA. Por dy agjencitë i ndante më shumë se sa vetëm një luftë për territore. Ka edhe një divergjencë të gjerë filozofike (dhe, duhet të shtohet, estetike).

FBI e Hoover-it ishte shumë dyshuese ndaj filozofëve, sidomos atyre të huaj, gati filozofobike; por kjo nuk e ndal organizatën të formojë markën e vet të mendimit filozofik si përgjigje për Sartre dhe Camus –dosjet e FBI mbi të qenit dhe të mosqenit.

FBI nuk e lexoi Sartre apo Camus në frëngjisht. Një nga agjentët, pasi kishte vjedhur disa blloqe shënimesh dhe ditarë (të marrë nga sende personale) në fillim të 1945, ankohet se ky material është i gjithi në frëngjisht dhe u thirrën përkthyes. Pastaj mund të fillonte siç duhet hetimi.

Nga këto dosje FBI del si neo-ekzistencialiste një formë e hershme klasike Sartriane. Ata, ashtu si Archibald Macleish i mëparshëm, janë të mendimit që njerëzit, jo vetëm poezia, “nuk duhet të nënkuptojnë, por të jenë.”A poem should not mean / But be”. Ata nuk e pëlqejnë kuptimin—ata janë ne gjurmim të tij, sidomos të kuptimeve sekrete të koduara, por nuk e kanë qejf atë.

Ata sigurisht që janë të abonuar në shkollën e mendimit “ferri janë njerëzit e tjerë.” Dhe Hoover-i, në veçanti, do të ishte shumë i çliruar sikur të gjithë njerëzit në Shtetet e Bashkuara të ishin të kapluar nga ankthi, shoqërisht të paqëndrueshëm, të mbyllur në vetvete dhe vetmitarë. Me pak fjalë, një I Huaj. Ajo të cilës ata i frikësohen dhe që e kundërshtojnë është kuptimi dhe më në fund, fabulën—ose narrativën. Ata janë kundra-narrativistë.

FBI jehon kritikën klasike moderniste të narrativës të Sartre, në novelën e tij Neveria. FBI-stat e Hoover-it janë ekzistencialistë tipikë në refuzimin e narrativës telologjike-atyre do u pëlqente të kishin pasiguri dhe kaos se sa telos (qellim) (6). FBI e shihte Camus totalisht si njeriun e tyre: Camus i Absurdit dhe të Huajit, sipas të cilit individi kurrë nuk do e kuptojë botën, as nuk do të lidhet, në terma afatgjatë, me të tjerët.

Ne jemi të prirur t’i mendojmë ata të FBI-së si teoricienë të konspiracioneve të mëdha. Por realiteti ka tjetër nuancë: ata nuk janë konspirativë sa duhet. Ata e kundërshtojnë teorinë. Ata nuk duan që të besojnë në fabula. Prandaj edhe sjellja e tyre parake, metafizika e tyre, kur bëhet fjalë për pyetjen, Kush e vrau Kennedy-n? A ishte vrasja e Kennedy-t një komplot? FBI nuk e pranon. Ata, në atë mënyrën e tyre tipike neo-ekzistencialiste, të fiksuar te historia, apo johistoria, e Oseald ujk-i-vetmuar. Oswald, me pak fjalë, është thjesht tipi i tyre: një i vetmuar i konfliktuar, i shkëputur, shoqërisht i paqëndrueshëm. Më shumë Meursault (Merso) se sa konspirator.

Narrativa, filozofia dhe spiunazhi ndajnë një bërthamë të përbashkët: lindin nga mungesa e informacionit. Pritshmëritë e Sartre-së për një botë informacioni total do t’i vdiste ata në vend. Nuk do të kishte nevojë për FBI-në, novelistët, apo filozofët francezë. Ekzistencialistët dhe absurdizmi insistojnë për një asimetri ndërmjet të qenit dhe informacionit. Agjenti James M. Underhill, i cili heroikisht ndoqi të pakapshmin “Albert Canus” e përmblodhi teorinë në një frazë kumbuese: “Dosja nuk tregon gjendjen finale”.

Pra, ku ishte Sartre më 22 nëntor, 1963? (diten kur u vra presidenti Kenedi) Në dosjet e FBI nuk thuhet që ai ka hyrë në Shtetet e Bashkuara atë vit. Me shumë gjasa ai ishte në Paris, ku po zbulonte pjesën e dytë të autobiografisë së tij te Les temps modernes. Alibia e Camus është edhe më e sigurt, duke qenë se ai vdiq në një aksident me makinë në janar të 1960. Por, a ishte një aksident i rastësishëm apo…një komplot?

1. Grassy Knoll në Dallas (orig. Grassy Knoll in Dallas) i referohet teorisë konspirative për vrasjen e presidentit amerikan, John F. Kennedy.
2. Lyndon B. Johnson. Gjatë presidencës Kennedy, Johnson ishte zv.president dhe pas vrasjes së Kennedy u bë Presidenti i 36-të i SHBA.
3. Freedom of Information Act—ligj që lejon bërjen publike, tërësisht apo pjesërisht, të informacioneve apo dokumentave që më parë ishin të mbyllura për publikun.
4. Government Men—bëhet fjalë për agjentët e FBI.
5. Aplikues të teorisë dhe metodologjisë së interpretimit, sidomos të tekstit scriptural.
6. Qëllim (greqishtja e vjetër).