Kadare: Kultura jonë dominohet nga iluminizmi europian
Ismail Kadare me Heinrich Boel, Frankfurt 1983.
Në pyetjen e parë Hansgeorg Hermann, gazetari i “Frankfurter Allgemeine Zeitung” kërkon nga Kadareja të bëjë dallimin mes kombit dhe vendlindjes.
Ismail Kadare: Vendlindja ka brenda patriotin- dhe patriotët ekzistojnë para se të lind një komb. Patriotët i bashkon kultura dhe gjuha, ka një marrëveshje për atë se çka do të mund e do të duhej të ishte kombi. Patriotët shqiptarë, para se të ekzistonte Shqipëria, e kishin zgjedhur si himn Marsejezën. Ajo ishte simboli i lirisë, i barazisë dhe i vëllazërimit. Si model për shtetin vlente Zvicra. Pse? Sepse atje ishin bashkuar njerëz, të cilët flisnin tri gjuhë të ndryshme. Kjo u ka bërë përshtypje shqiptarëve. Kombi është një krijesë me kufij. Vendlindja nuk i njeh kufijtë, ajo udhëton bashkë, nëse patriotit i duhet të lërë vendin e tij”. Kadare duke u përgjigjur në pyetjet vijuese të gazetarit gjerman sqaron se vendlindja “ka të bëjë diçka me patriotët dhe patriotizmin… Pra me emocione. Por koncepti juaj ‘vendlindje’ (Heimat) e thekson, besoj unë, edhe kulturën dhe traditat që lidhen me të. Ajo nuk ka të bëjë asgjë me shovinizmin apo madje racizmin, me të cilin fashistët e shkatërruan atë. Konceptet ‘patriotizëm’ dhe ‘vendlindje’ duhet të dallohen nga ai i ‘nacionalizmit’
FAZ: Çfarë është kombi për një burrë nga Ballkani? A e strehon kombi vendlindjen?
Ismail Kadare: Normalisht nuk do të duhej asnjeri të fliste për konceptin e kombit me një burrë nga Ballkani. Kjo çon automatikisht në keqkuptime. Ne të gjithë në Ballkan- kroatët, serbët, boshnjakët, shqiptarët- kishim gjithmonë një vendlindje, një komb ne nuk e kishim. Perandoria osmane nuk e kishte paraparë për ne statusin e ‘kombit’. Ai ishte i ndaluar. Koncepti i Perandorisë osmane ishte predominimi i islamit, ishte si të thuash një koncept internacionalist mbi bazë fetare. Kur turqit u detyruan të tërhiqeshin, erdhën komunistët. Edhe komunizmi nuk është se kishin një koncept kombëtar, por internacionalist. Nën Enver Hoxhën ne nuk kemi folur për kombin shqiptar, por ne ishim pjesë e internacionales komuniste.
FAZ: Nëse popujt sllavë të jugut, sidomos serbët luftërat e tyre i kanë shpjeguar si konflikte fetare, për shqiptarët ekzistenca e shumë feve nuk ka qenë kurrë burim konfliktesh?
Ismail Kadare: Ajo që ndër të tjera sot i bashkon shqiptarët është shpërfillja e përkatësisë fetare. Jo vetëm pse Shqipëria e Hoxhës për tridhjetë vite me radhë ishte i vetmi shtet në botë absolutisht pa asnjë fe, por edhe sepse kjo çështje edhe përpara, edhe nën sundimin e turqve, nuk ka luajtur rol për identitetin shqiptar.
FAZ: A vlen kjo edhe sot?
Ismail Kadare: Po. Kjo është diçka për të cilën ne vërtet do të mund të ishim krenarë. Në fakt është një model që kombet tjera do të mund ta merrnin si shembull. Ne kemi myslimanë, ortodoksë dhe katolikë. Ne kishim deri para disa dhjetëvjeçarësh edhe hebrenj- të cilët ne, meqë ra fjala, në kundërshtim me shumë popuj të tjerë të Evropës, i kemi mbrojtur dhe i kemi sjellë në vend të sigurt nga ndjekësit nacionalsocialistë. Për bashkëjetesën tonë këto përkatësi fetare nuk kanë luajtur absolutisht asnjë rol. Unë vetë rrjedh nga një familje, e cila i përkiste rendit bektashinj të dervishëve- për jetën time sociale dhe kulturore kjo ka qenë gjithmonë e parëndësishme.
FAZ: A ka përpjekje për ta prishur apo madje shkatërruar këtë vlerë të traditës shqiptare?
Ismail Kadare: Ka fundamentalistë që duan të na tërheqin në këtë drejtim. Nga ana islamike dhe nga ana e krishterë. Edhe nga jashtë vijnë impulse shkatërruese. Por deri më tani ato kanë mbetur pa pasoja. Shqiptarët kanë probleme të tjera. Ata duan të fitojnë para. Ata janë tepër pragmatikë për të lejuar abuzimin me ta për ashtuquajturën përplasje të civilizimeve.
FAZ: Por serbët në mënyrë të përsëritur bëjnë me dije se ata si të krishterë ortodoksë kishin luftuar krejtësisht të vetëm kundër sundimit osman dhe, më vonë, kundër pushtuesve gjermanë?
Ismail Kadare: Kjo që përshkruani ju, është një mit i rrezikshëm, një demon. Ne nuk duhet t’ia hapim derën këtij revizionizmi. Të gjithë popujt e Ballkanit kanë luftuar së bashku kundër turqve. Ky fakt është i rëndësishëm për bashkëjetesën tonë fqinjësore.
FAZ: Megjithatë është fakt historik që aristokracia shqiptare iu ka shërbyer turqve si guvernatorë në Ballkan. Shembulli më i njohur është Ali Pasha, i cili gjithë Epirin- Shqipërinë e sotme jugore dhe pjesën perëndimore të Greqisë veriore – e ka qeverisur dhe shtypur për turqit. E, edhe shumë boshnjakë kanë kaluar në islam?
Ismail Kadare: Ne duhet ta pranojmë se në jelekun tonë historik ka njolla. Disa kanë flirtuar me Perandorinë, oportunistë kishte shumë. Por e gjithë kjo nuk mjafton për një revizionizëm, i cili do të helmonte bashkëjetesën paqësore në Ballkan. Kultura jonë bazohet mbi një substrat të përbashkët. Ajo dominohet nga renesanca dhe iluminizmi evropian – myslimanët ishin në vendin tonë po aq të ndriçuar sa ç’ishin edhe të krishterët.
FAZ: Jetoni kohë të gjatë jashtë vëndit tuaj, a ndikon kjo të ndjeheni më pak shqiptar?
Ismail Kadare: Unë jam shqiptar e do jem i tillë derisa të vdes. Kam ç’është e vërteta dy pasaporta dhe jetoj si në Paris ashtu edhe në Tiranë. Por kjo nuk ndryshon asgjë në faktin se unë kurrë nuk kam qenë diçka tjetër përveçse shqiptar. Ju i keni lexuar librat e mi- në letërsi nuk mund të mashtrohet. Shpresoj që këtij zhvillimi jashtëzakonisht agresiv ekonomiko – shoqëror që kemi përjetuar në vitet e shkuara në vendin tonë të mund t’i vëmë përballë diçka që është më e fuqishme se paraja.
(Pjesë nga intervista e gazetarit gjerman, Hansgeorg Hermann me Ismail Kadarenë për Frakfurter Allgemeine Zeitung, 06.06.2011.
Intervistë ekskluzive me Ismail Kadarenë, Paris, Shkurt-Mars 2004