Sapo mbusha 18 vjeç, më erdhi thirrja nga Dega Ushtarake e Leskovikut, ku më njoftonin datën kur duhej të paraqitesha në qendrën e rekrutimit, për të kryer shërbimin ushtarak. Por, e dija se, djemve të familjeve, që quheshin reaksionare, nuk u jepej asnjë lloj arme, përveç veglave të punës, lopatës, kazmës. Më shumë se shërbim i detyrueshëm ushtarak, ishte shërbim i detyrueshëm pune.

Kështu, në ditën e caktuar, u paraqita në Degën Ushtarake, ku menjëherë, mbi sipërinën e një kamioni të vjetër, më nisën në repartin ushtarak 7710, i njohur si reparti i punës.

Punoja tek skuadra e muratorëve dhe punoja shumë, që të mos u jepja shkak të më kritikonin. Ishte një punë e vështirë, e lodhshme. Por, dy eprorët e mi, toger Shyqyriu dhe kapiten Fadil Pineti, nuk ishin të kënaqur, ata prisnin nga unë edhe shërbime të tjera…

Në repartin e punës, në burgje dhe kudo, Sigurimi përpiqej të rekrutonte njerëz nga radhët e të përndjekurve, duke krijuar kështu një rreth bashkëpunëtorësh brenda njerëzve që ishin kundërshtarë të regjimit, për të gjurmuar dhe spiunuar njëri tjetrin. Një presion i jashtëzakonshëm ushtrohej mbi to, që nga kërcënimet për jetën e tyre, të prindërve, të të gjithë familjes, burgosjeve, deri tek eliminimet, që kishin ndodhur. Djem të rinj, ushtarë pa armë, por me kazma dhe lopata, befas zhdukeshin, për fatin e tyre nuk do të dihej kurrë më.

Disa herë më kishin thirrur dhe më kishin kërkuar të bashkëpunoja me ta. Të raportoja çfarë thonin shokët e mi ushtarë, veçanërisht djemtë e nacionalistëve të dënuar apo të arratisur jashtë shtetit. Togeri i Sigurimit, Josif Gjoka më thoshte përherë… “Ti e ke në dorë… na jep informacione dhe do të kesh lehtësira…”. Ishte e çuditshme, herë herë përdorej “kulaçi”, e në raste të tjera “kërbaçi”.

Sa më shumë rritej presioni i tyre, aq më të zymtë e shihja të ardhmen time. Kisha dëgjuar që kapiten Fadili, përherë i zymtë dhe i ashpër, i kishte thënë toger Josifit, të më gjurmonte këmba-këmbës. Nuk flisja dot me njeri. Në kampin e punës ekzistonte gjithnjë rreziku që njëri nga ne, të vuajturit dhe të persekutuarit, të ishte vëllai i rremë. E ndjeja se laku po vinte e mbyllej. Ç’kishte për t’u menduar? Jetoja me frikën se do më arrestonin, ndërsa nënën dhe vëllezërit e vegjël në fshat, do t’i internonin. Duhej të merrja një vendim.

Një rastësi e çuditshme i shpejtoi rrjedhat dhe e ndryshoi jetën time. Drejtoria e Ndërtimeve Ushtarake vendosi t’u jepte shpërblime materiale reparteve që ishin të dalluar në plotësimin e normës. Dhe repartet e ndanin midis individëve. Nga ky fond fitova dy mijë lekë, i dalluar për punën si murator.

Më shkoi në mendje që t’i kërkoja leje kapter Kapllanit për të shkuar në vendlindje, në shkëmbim të dy mijë lekëve. I thashë se kam nënën të sëmurë për vdekje dhe doja të shkoja për dy ditë. Kapteri, mbasi mori lekët që i ofrova, më nënshkroi lejen me firmën e tij.

Sapo mora letrën, më dukej si një copë lirie, duhej të largohesha sa më shpejt nga reparti, pa më vënë re dikush, mbasi plani mund të dështonte në çast.

Dola në qytet dhe u drejtova nga agjencia e kamionëve, pasi nuk kisha shpresë se mund të gjeja autobus për të shkuar në fshat. Biletat për autobus priteshin tri-katër ditë më parë.

Pas nja dy orëve, më në fund u duk një kamion, ngarkuar me qymyr, i cili shkonte në Korçë. Iu luta shoferit të më merrte. Më tregoi se të dyja vendet e kabinës i kishte të zëna. I thashë në çast, sepse rregullorja ua ndalonte të hipja në karroceri, se do të isha mirë, aty, mbi qymyr. Ai u mendua një copë herë, të ndaluar e kishte, por, meqë isha ushtar, më mori.

Sa më shumë largohej kamioni nga Tirana, aq më shumë shtohej gëzimi im. Nuk më durohej sa të arrija në Radanj dhe prej andej të arratisesha. Tashmë e kisha vendosur. Nuk kishte asnjë kthim pas. Arritëm në Korçë para mesit të natës.

U nisa menjëherë për në fshat. Më duhej të ecja dymbëdhjetë-trembëdhjetë orë në këmbë. Ecja rrugë e pa rrugë, përmes zabeleve e përrenjve, që të prisja shkurt edhe monopatet. Uniforma ishte grisur mos më keq dhe vetëm prej kapelës dhe rripit të mesit mund të dallohesha që isha ushtar. Vrapoja si i dehur nga gëzimi që po i afrohesha Radanjit, prandaj nuk e ndjeja lodhjen.

Po të më kërkonte sot njeri të tregoja udhën që bëra asaj nate, me siguri nuk e di. Unë nuk ecja, unë rendja.

Ndërsa zemra më rrihte me vrull, arrita para portës së shtëpisë. E dija që nuk më prisnin, prandaj trokita me majën e gishtit. Nëna hap pak portën të shihte se kush ishte. Një çast ngriu, sikur të mos u besonte syve, pastaj m’u hodh në qafë, nisi të më përqafonte e të më puthte me mall, ndërsa fytyra i shndriste.

Më prekte në fytyrë, në rrobat e shtatit, sikur të saktësonte se unë isha ai dhe vazhdimisht thoshte:

“Nga na dole kështu, si erdhe kaq papritur? Sa na gëzove”!

E kishte të vështirë të mbante veten. I besohej dhe nuk i besohej. Kishim ngelur në pragun e portës. Isha i ngrirë nga malli dhe, si të ndodh rrallë herë në jetë, po ngurosesha.

Nuk ishim parë prej një viti e gjysmë, që kur më mobilizuan ushtar. Hyra brenda dhe shtëpia po më dukej ndryshe. E heshtur, gjithçka dukej se kishte ngrirë. Pas internimit të familjeve të dajallarëve, ajo dukej fare bosh.

Kur mbarova së ngrëni, nëna zuri vend pranë meje, e gatshme të dëgjonte, kureshtare të mësonte se si kisha marrë leje për të ardhur në shtëpi. Vendosa t’ia thosha prerë e shkurt, se kisha ardhur që ta merrja atë, bashkë me dy vëllezërit e mi, Myfitin e Agimin dhe të arratiseshim. Nëna nuk e priste atë propozim asesi, si duket, u gjet në befasi, prandaj, sikur t’i ishte lidhur gjuha, nuk fliste dot, nuk mundi të thoshte as po, as jo.

Brenda një viti e gjysmë që nuk e kisha parë, ajo ishte dobësuar e tretur, sa vetëm kockat dhe lëkura kishin mbetur. Nuk ishte as mungesa e ushqimeve, as punët që e kishin lodhur, por vuajtjet e jetës. Djali i madh, Samiu, ishte në birucat e Sigurimit, në Korçë; djali tjetër, Niaziu dhe tre vëllezërit e saj të arratisur nuk dihej ku ishin dhe si ishin; vëllai tjetër, Kajar, i arratisur nga burgu i Korçës, asgjë nuk dihej edhe për të; unë, ushtar në repartin e punës, nëna e saj Zakia dhe nuset e vëllezërve, me gjithë fëmijë, të internuar në fshatrat e Lushnjës, edhe për jetën e tyre nuk dihej asgjë. Gjithandej shkreti. Dukej sikur nga të gjitha anët e kishin mbuluar të këqijat.

Ajo kishte qenë gjithnjë një grua e fortë, autoritare, fjala e saj kishte peshë dhe zemrën e kishte pasur gjithnjë plot. Tani ndodhej në një zbraztësi të frikshme. Shtëpitë e heshtura të dajallarëve, të gjitha aty, rreth e rrotull, sikur ndillnin mort.

Nëna kishte heshtur. Në sytë e saj ishte pikëllimi i gjithë botës. Vazhdova arsyetimet e mia.

-Nuk ka më kuptim të qëndrojmë këtu, edhe ne jemi të rrezikuar, se, që të nesërmen mund të na internojnë, ashtu si familjet e dajallarëve, ose të na burgosin.

Ajo dëgjonte e heshtur, kishte mbështetur dy duart mbi tryezën e drunjtë dhe shikimi i saj, aq sa ishte tek unë, aq ishte edhe larg meje.

-Nëna ime, i thashë, ti e shikon gjendjen. Nuk kemi asnjë rrugë tjetër. Sigurimi vazhdon të të bëjë presion, askush nuk e di se çfarë do të vijë nesër. Mua, në repart, oficerët më kanë halë ne sy. Presin ditën, të më nxjerrin dritën.

Nëna rrinte dhe më shikonte. Nuk dinte, e mira nënë, se cila ishte e ardhmja. E hiqte shikimin nga unë dhe e treste larg, andej nga duhej të ishte qyteti i Korçës dhe ku ndodhej i mbyllur, në një qeli të zezë, i biri i saj. Pas burgosjes, e kishte parë vetëm një herë, nga larg, kur e kishin marrë në pyetje. E dinte se çfarë kërkonin prej saj, por as që e kishte menduar thyerjen.

Unë vazhdoja:

-Ne, nuk do ta pranojmë kurrë bashkëpunimin me Sigurimin dhe kam vendosur të largohemi, edhe nëse duhej të rrezikonim jetën tonë. Secili takim mes nesh mund të ishte i fundit.

E ndjeja se sytë e nënës më pyesnin vazhdimisht: “Po Samiu? E harrove tët vëlla që e ke në burg? Si ta lemë vetëm”?

E dija që kjo ishte pika më delikate e propozimit tim. Më pikte në shpirt largimi nga atdheu dhe nga im vëlla, i mbyllur në burg, pa asnjë shpresë dhe, largimi ynë do të ishte edhe më i rëndë në vetminë dhe ankthin e jetës së tij.

Nëna ishte grua trime, e fortë, por unë e kuptoja se ç’ndjente zemra e saj në ato çaste. Edhe sot nuk më fshihen nga kujtesa, lotët dhe lufta që bënte ajo me zemrën e saj. Nuk më fliste, por fytyra dhe sytë me jepnin të kuptoja shumë.

Përse i duhej liria, kur djali i saj dergjej në birucat e Sigurimit? Zemra e nënës nuk ndahet në copëra, por ajo gjithnjë rreh më shumë ndaj birit apo bijës që është në çastin e vështirë të jetës. Samiu ishte ashtu. Në zgrip.

U mundova ta bindja, edhe po të rrinim aty, s’mund të bënim asgjë, sepse Sigurimi e mbante atë te izoluar, pa lejuar njeri të takohej me të,  megjithëse e kisha të vështirë. Samiu ishte vëllai ynë, ai kishte pasur një ëndërr dhe, pavarësisht rrugës që kishte zgjedhur, ne e donim atë, fshehtas edhe e admironim, pasi ishte i guximshëm dhe zemërbutë në të njëjtën kohë.

-Nëna ime, i thashë, e di se ku e ke zemrën dhe mendjen. Por, ti ke edhe tre djem të tjerë. Nuk duhet t’i humbasësh. Asnjëri prej nesh nuk ka jetë këtu. E di, krejt mirë e di se ky është momenti më i vështirë, por, më beso, nuk kemi asnjë rrugë tjetër.

Për një kohë të gjatë qëndroi si e humbur, pastaj, si e dalë nga zemra e plasur, ia dha një kuje me zë te ulët:

“Ku do ta lemë Samiun, ku do ta lemë djalin”?

E qara sikur e lehtësoi. Logjika e nënës e mposhti lëkundjen. Ajo vendosi të shpëtonte tre djemtë e tjerë. Fizikisht do të vinte me ne, por zemra e saj do të mbetej përgjithmonë në birucat e burgut të Korçës, pranë djalit të saj, Samiut. Do të vinte, por zemrën nuk do ta merrte dot me vete.

Nuk do t’i harroj kurrë ato çaste. Ishte një luftë e heshtur me ndërgjegjen e saj, ku nuk kishte as të humbur, as të fituar.

Nëna u ngrit dhe filloi të përgatiste një bohçe me plaçka.

Do të arratiseshim të katër sapo të binte nata.

Atë mbrëmje, të rinjtë dhe të rejat e fshatit ishin mbledhur te shkolla, nuk e kujtoj për çfarë shkaku. Nëna kishte gatuar një lloj revanie dhe shkoi t’ua shpërndante, duke u thënë ta uronin se i kishte ardhur djali me leje nga ushtria. Edhe tani habitem me guximin dhe gjakftohtësinë që tregoi natën që do të arratiseshim. Ndoshta donte t’i takonte. Pavarësisht nga ç’mund të ndodhte, ajo donte ta kujtonin për mirë.

Nga shtëpia u larguam pa u ndjerë, pak para mesnatës, duke patur kujdes të mos na shihte njeri. Duhej të dilnim një nga një, që askush të mos dyshonte. Nuk kaluam rrugës, por sipër fshatit, nga arat dhe lëndinat. Në fillim ecëm nxituar, po pastaj u detyruam ta ngadalësonim hapin, ca nga lodhja dhe ca nga e përpjeta. Unë, i prija rreshtit, e nxisja Myfitin t’i hidhte këmbët më shpejt, por gjithmonë pa e ngritur zërin, nga frika mos na dëgjonte dikush. Një fjalë e urtë popullore thotë: dita ka sy dhe nata ka vesh. Myfiti tërhiqte për dore Agimin, i cili, ngaqë ishte i vogël nuk e kuptonte pse duhej të ecnim natën, në vende të panjohura dhe të vështira.

Ecnim me frikën e madhe se, në çdo çast mund të na kapnin gjallë dhe pastaj na priste plumbi i vdekjes. Arritëm deri në një vend dhe nëna ndali.

-Ekrem bir! Merr djemtë dhe ik. Ikni ju! Më lini mua këtu. Shpëtoni ju. Pastaj, ku do ta lëmë Samiun?!

Ajo nuk ecte më. I ishin prerë fuqitë. Ngeli në vend dhe mezi po merrte frymë. E merrja me mend gjendjen e saj të dëshpëruar. Ajo i mendonte të gjitha. Por, kishim shumë pak kohë për t’u menduar. Pa nënën nuk iknim dot. Të ktheheshim ishte tashmë e pamundur. Sapo të zbardhte drita, do të na kapte patrulla e kufirit dhe të gjithëve na priste plumbi. Djersë të ftohta po më shkonin prej shqetësimit që ndjeja. Më ngushtë s’e kisha ndjerë veten ndonjëherë, sepse, në fund të fundit, shkaktari i kësaj gjendjeje, më dukej se isha unë.

Tani nëna kishte mbetur në mes të pllajës, e lodhur fizikisht dhe psikologjikisht. Të ikja vetëm s’kishte kuptim, të merrja vëllezërit dhe të lija nënën aty ishte e pamundur. Edhe mendimi e vuajtja ime ishte te Samiu, por çfarë mund të bënim?

“Dëgjo nënë, i thashë, o të gjithë bashkë, o asnjë. Sa më shumë të vonohemi, aq më shumë vihemi në rrezik”.

Ajo ishte e lodhur nga pikëllimi. Sytë i shikonin gjithëherë andej nga duhej të ishte burgu i birit të saj. Nga Korça ishte burgu i njërit djalë, nga Radanji mund të ishte burgu dhe jeta e humbur e tre djemve të tjerë.

Mendova ta merrja nënën në sup dhe t’i ngjitesha së përpjetës. U ula pranë saj dhe i pëshpërita se aty kishte rrezik të na kapnin rojat, prandaj do ta merrja në krahë.

-Eja, – i thashë, -veri duart rreth qafës time, se të mbaj unë.

E ndjeva se kishte pak çlirim.

-Si të jetë më mirë, bir, -më tha, duke me pushtuar.

E hodha në sup dhe fillova t’i ngjitem pllajës. Ikja nëpër natë me nënën mbi shpinë dhe dy vëllezërit e vegjël më ndiqnin pas. Për të kaluar dy-treqind metrat e fundit, që na ndanin nga vija e kufirit, më shumë më shtynte inati sesa forca fizike. Mendoja se aty rreziku ishte më i madh, prandaj duhet të shpejtoja këmbët. Ndërsa unë ecja përpara i kërrusur me nënën mbi supe, Myfiti tërhiqte zvarrë Agimin e përgjumur. Më së fundi u duk kreshta e kufirit. Duke mbledhur forcat e fundit u sula drejt përpara, e kapërceva, dhe pastaj rashë në tatëpjetë. Gjunjët nuk po më mbanin më, por tani ndodhesha në tokën greke. E ula nënën nga supi, i thashë se kufirin e kishim kaluar dhe, sapo pranë nesh erdhi Myfiti me Agimin, u çliruam disi. Kishim shpëtuar të katërt gjallë.

Ndërkohë, drita e mëngjesit nisi të ndriçonte majat e maleve dhe matanë shpatit dalluam zallin e Tri Urave, ku dukej tymi i fshatit Radanj.

Isha treguar i vendosur të iknim sa më larg, t’u shpëtonim përndjekjeve të regjimit dhe, për fat, nëna e kishte pranuar logjiken time, mirëpo largimi nga atdheu ishte i dhimbshëm. Nuk ishte e lehtë braktisja e tij. Nuk e kishim të lehtë të linim vëllanë në burg. Samiu ishte pengu që lamë në atdhe. Ngushëlloheshim, duke menduar se, po të ishim këshilluar me të, edhe ai të njëjtën gjë do të na thoshte.

Nuk ishim të fajshëm që po largoheshim. Gjithë jetën kishim jetuar në këtë vend, babai ishte kthyer nga Amerika, këtu kishte ndërtuar jetën e tij dhe, po këtu, kishim pasur ëndrrat tona.

Fajtorë për largimin tonë ishin ata që na mohuan të drejtën të jetonim të lirë në atdheun tonë.

Sidoqoftë, kështu nisi rruga e jetës sime, pikërisht në moshën e bardhë, si quhet, kur ende nuk kisha bërë 20 vite.

Si do të kishte qenë ajo nëse nuk do ishim larguar nga vendlindja?

Nuk e di. Për një gjë jam i bindur, atdheun do e doja njëlloj. Jam i sigurt për këtë.