Izet Duraku: “Puthje mbi Bosfor”, një hyrje në detin e poezisë turke

Antologjia e poezisë turke “Puthje mbi Bosfor” që, ndoshta, titulli i së cilës përmban edhe një nga thelbet e kësaj poezie të mrekullueshme, përfshin 101 poet të zgjedhur nga përkthyesja e talentuar Rozana Belli. Është një zgjedhje fatlume që përfshin poetë të profileve të ndryshme poetike, që përfaqësojnë shije, rryma dhe drejtime të caktuara letrare, që kanë lulëzuar kryesisht në shekullin XX. Numri i madh i poetëve të përfshirë në antologji, ndoshta e krijon një mundësi të tillë gjithëpërfshirje stilesh e prirjesh estetike.

Duke marrë parasysh që kjo përmbledhje nuk mbështetet në ndonjë botim akademik të mëparshëm në gjuhën turke, që do të vinte nga një njohje e thelluar shkencore e poezisë turke, vlerësojmë përmbledhjen si një gjetje interesante të përkthyeses që në përkthimet e saj shumëvjeçare është mbështetur më shumë në arritjet më të mira të poezisë turke përmes një njohje këmbëngulëse individuale të saj, që midis lulnajës së pafund poetike ka ndjekur ngjyrat dhe aromat që të ngopin shpirtin. Është një zgjedhje më shumë se sa me akull të mendjes, me zjarr të shpirtit dhe të zemrës. Kjo mendoj ia përforcon vlerat librit që po paraqesim sot.

Në vitin 1982, Shtëpia botuese “Naim Frashëri” në Tiranë botonte antologjinë “Poezi turke të shekullit XX” ku përfshiheshin 21 poet turq me përkthimin e poetëve të mirënjohur Fatos Arapi, Bardhyl Londo dhe të përkthyeses Zana Lito. Në këtë antologji u përfshinë gjithashtu poetë që krijimtarinë e tyre e fillonin në fund të shekullit 19 duke ndjekur poezia edhe fatin e popullit turk dhe të gjuhës së tij. Vemë re me kënaqësi që poetët më në zë të përfshirë në antologjinë e parë si Jahja Kemal, Orhan Veli, Nazim Hikmet, Rifat Yllgaz, Melih Xhevdet Andaj, Nexhati Xhumallë,Oktaj Rifat, Gyltën Akën, Ataol Behramogllu, etj janë të përfshirë edhe në këtë antologji. Por kjo antologji, që tashmë vjen e përkthyer drejtpërdrejt nga origjinali në gjuhën turke vjen dukshëm më e pasur në emra dhe larmi individualitetesh. Ajo na krijon mundësi më të mëdha për ta njohur më në gjerësi poezinë turke. Në parathënien e “Poezi turke të shekullit XX” Dritëro Agolli e ka krahasuar me të drejtë poezinë në përgjithësi me detin. Kjo figurë poetike i shkon sigurisht edhe poezisë moderne turke që për nga përmasat dhe thellësia e saj ngjan me detin e brigjeve turke. Një det i ngrohtë, që megjithë stuhitë, trazimet e brendshme ditore dhe stinore, brengat e thella , tragjeditë e ditët plot shtrëngata apo me diell e paqe hyjnore, e ruan të patrazuar madhështinë e pamjeve të tij. Duke qenë pasyrë e një shpirti të madh poetik, deti i poezisë turke e ruan në çdo rast thellësinë, transparencën dhe dritën e kthjelltësisë së tij.

Poezia që na vjen përmes këtij libri është kaq e ndjerë, kaq e larmishme. Poezia e vërtetë nuk mbahet në artificin e figurave të stisura e të sajuara, nuk mbahet as në turbullirën e qëllimtë të një përmbajtje të zbrazët. Metaforat vijnë natyrshëm si gjetje perlash që dallgët e shpirtit zbulojnë me bujari. Gjuha poetike është njëkohësisht transparente për të prekur nervin e dashurisë, nervin e dhimbjes dhe të brengave më të thella njerëzore. Poezia nuk mund të jetë asgjë tjetër përveçse dashuri, një dashur e pafund për njeriun, për jetën e tij, që na vjen si një amanet i shenjtë që nga zanafilla e ekzistencës njerëzore. Në këtë sens humanizmi buron në çdo ind të kësaj poezie, për të cilën admirimi, mahnitja ndaj bukurive jetësore,mbrojta e këtyre bukurive që shfaqen si pasuri të rralla të botës së njeriut, mbeten vlerat më të mëdha të saj. Poezia turke që ndjek fatin universal të njeriut përmes shpirtit turk shfaqet kaq e afërt me ne. Jo thjesht për shkak të fateve të përbashkëta historike në rrjedhë të kohës, por për shkak të universalitetit të saj.

Thuhet me të drejtë që poezia është në radhë të parë produkt origjinal i çdo poeti. 101 poetë që përmblidhen në antologjinë turke janë njëkohësisht 101 individualitete të spikatura që shërbejnë për të na treguar përmasat dhe shumllojshmërinë e vlerave të poezisë turke. Ndonëse me vlera të veçanta, secili prej tyre paraqet një konstante kombëtare që lidhet me gjuhën, kulturën, etnopsikologjinë e popullit turk. Libra të tillë, më shumë se asgjë tjetër shërbejnë për të hyrë në shpirtin e këtij populli, për të parë më në thellësi vibrimet e tij, ëndrrat, dëshirat, ndjeshmëritë, qasjet dhe reagimit ndaj mirësive, dhuntive njerëzore, vlerave dhe qëndresës dhe qëndrueshmërisë në mbrojtje të këtyre vlerave. Antologjitë poetike, kësisoj nuk mbeten thjesht gjeste miqësore, por janë ura të qëndrueshme ku kalon e farkëtohet miqësia midis njerëzve e kombeve.

Studjuesit e letërsisë do të kenë rastin të hulumtojnë më në thellësi vlerat poetike të librit në tërësi dhe të vlerave të secilit poet të përfshirë në këtë antologji. Do të shihen stilet, prirjet estetike, drejtimet letrare të pasqyruara në këtë antologji poetike. Sigurisht do të evidentohen më mirë edhe poetët që vijnë e ndërrohen sipas brezave, ashtu si vijnë me rropamë në breg duke u përthyer me shkumbë valët e detit. Por kjo antologji vjen tek ne për tu lexuar në radhë të parë, për të provuar se poezia edhe me mjetet e saj më të thjeshta paraqet dramat më të mëdha. Kjo poezi për fat të mirë vjen në shqip me një bukuri shprehjesh poetike, e denjë për të qëndruar krahas përkthimeve më të mira në gjuhën tonë, çka na shton besimin se përmes shqipes mund të vijnë në shqip të gjitha kryeveprat e njerëzimit.

Kjo poezi përveç karakterit të saj thellësisht njohës dhe miqësor ndaj gjuhës turke e kulturës së saj, begaton shpirtin e secilit. Poetët nuk e ndryshojnë realitetin. As politikat e shteteve dhe të qeverive. Poetët janë qenie të brishta, janë bimë që i përthan ngrica dhe i korrë drapëri i furtunës. Por ata si dhe njerëzit janë të pavdekshëm si bari. Poetët rriten prej ëndrrave dhe mbjellin ëndrra të reja. Nuk e ndryshojnë dot botën, megjithatë e bëjnë më të bukur, e bëjnë më të durueshme ekzistencën tonë, i japin një dorë për ta çuar jetën duke e përcjellë tek brezi tjetër.

Duke u mbështetur te kjo përvojë interesante, i urojmë përthyeses së talentuar Rozana Belli që të na sjellë në shqip nga turqishtja disa nga korifejtë e poezisë moderme turke, gjithnjë duke u mbështetur në instinktet e dëshmuara të shijes së saj përzgjedhëse.