Sadik Bejko: Ismail Kadare, gjysmë shekulli poezi

Asnjëherë nuk dihet si lind shkrimtari. Epoka, vendi, familja mund të thonë diçka mbi të. Prapëseprapë, ato nuk mund të na e thonë dhe atë tjetrën. Si ndodh që po nga ai mjedis, qoftë dhe nga po e njëjta familje, vijnë në jetë dhe individë të tjerë, të cilët mund të jenë gjithkushi, por kurrë nuk do ta kenë fatin e veçantë, fatin që të bëhen emra të shquar në letërsi? Megjithatë, qoftë për traditën e deritashme në paraqitjen e një libri, qoftë për arsyen se ky vëllim i shtatë i veprave sjell përmbledhjen më të plotë të të gjithë krijimtarisë poetike të Ismail Kadaresë nga fillimet e deri më sot, janë të pashmangshme në këtë parathënie disa të dhëna të përgjithshme mbi jetën dhe mbi poezinë e autorit. Ismail Kadare, sot shkrimtar i njohur në radhë të parë për prozën, prej vitesh ka shkruar e botuar disa përmbledhje me vjersha e poema. Madje, deri te botimi i romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, më 1963, njohjen e tij më të madhe në Shqipërinë e kohës e ka pasur si poet.

Në shënimet në fund të këtij vëllimi, veç të tjerash, jepen të dhëna mbi librat poetikë të botuar prej tij, mbi historikun e krijimit të shumë vjershave e poemave dhe për ndërhyrjet e bëra herë pas here në vite prej autorit në disa nga tekstet e tyre. Një befasi e këndshme për lexuesin janë mbi një gjysmë dyzine poezish të rinisë, që për herë të parë në këtë vëllim shohin dritën e botimit.

Poezia shqiptare e kohës, veç folklorizmit të realizmit socialist, kishte edhe një përbërës të folkut fshataresk, atë të një poezie të quajtur “me frymë popullore”. Në vitet ’60, Kadare vjen me një poezi të revoltës ndaj këtij “klorofili” poetik, me një poezi qytetare, jo aq në kuptimin social të fjalës, sesa në atë të rebelimit gjuhësor dhe tematik. Sikurse dihet, në letërsi çlirimi dhe risitë kryesore vijnë prej gjuhës.

Duke e parë nga sot, vëmë re se nga të gjithë shkrimtarët shqiptarë të brezit të tij, ai është i vetmi që ka lindur në një qytet. E themi këtë, sepse në të gjithë krijimtarinë e tij dhe për atë që po shkruajmë, për poezinë e tij, qyteti do të ketë vendin e vet mbizotërues. Ai mund të quhet poeti i parë shqiptar i metropolit, i qytetit. Themi i qytetit si qytetërim, si kulturë, si universalitet. Në këtë do të lozte rol, pa dyshim, vetë fakti që familja dhe shtëpia e tij ishin ndër më të vjetrat e Gjirokastrës. (Gjatë meremetimeve të shtëpisë së Kadarenjve, ku shkrimtari lindi e u rrit, do të zbulohej e do të botohej në shtyp pllaka e gdhendur, ku shënohej viti i ndërtimit, 1677, bashkë me emrat e mjeshtërve. Kjo datë dëshmonte se shtëpia ishte ndër rezidencat private më të vjetra në Ballkan, që kishte mbetur në këmbë gjer në ditët tona.) Tema e qytetit, ardhur me bërthama gjuhësore krejtësisht vetjake, me filozofinë e përsëritjes ciklike të kohëve, të mitikes dhe të modernes, me respektimin e mjeteve poetike të gjithëkohshme, gradualisht e bëri poezinë e tij të kthjellët në strukturat e saj, të ndjeshme ndaj formave poetike të tilla, si: ndaj vargut, rimës, kadencës. Kështu, respekti ndaj një tradite poetike shqiptare e botërore u gërshetuan me risitë, duke u dhënë kristalizim të dyja prirjeve të tij rinovuese, asaj në gjuhë dhe asaj në përmbajtje.

U diplomua për letërsi në Universitetin e Tiranës dhe, pasi kreu studimet pasuniversitare në Moskë, u vendos përfundimisht në Tiranë. Këtu ai ka shkruar veprat e tij në poezi e në prozë, vepra që i dhanë emër, sidomos romanet që janë botuar gjerësisht kudo në botë.

Një poezi vlerësohet për ato që thotë, por ndonjëherë më shumë edhe për ato që nuk i thotë drejtpërsëdrejti. Karakteristikë për këtë lloj të thëni, midis shumë të tjerësh, është vargu “Pa formë është qielli si tru idioti”, varg i shkëputur nga poezia “Vjeshtë tiranase”, botuar më 1957 në gazetën e përditshme të kryeqytetit “Zëri i rinisë”. Vargu “Pa formë është qielli” na çon në fillimet e krijimtarisë së autorit. Të shkruaje kështu atëherë ishte e pazakonshme. Ky varg madhështor për qiellin e atëhershëm socialist, jo rastësisht është vënë në krye dhe në fund të kësaj poezie. Mbase ai kërkonte një pamje tjetër të botës, një qiell tjetër, krejtësisht të ndryshëm nga ai pa formë dhe si tru idioti.

Për herë të parë, e përkthyer rusisht, kjo vjershë do të botohej dhe në një libër, në vëllimin “Lirika”, botim i “Hudozhenskaja inostrania literatura”, Moskë, 1961. Ky imazh që qielli i Tiranës, qielli i asaj bote komuniste, qielli rozë dhe i ndezur socialist, na qenka jo i tillë, por “pa formë dhe si tru idioti”, bëri që David Samojllovi të shkruante në parathënien e librit se Ismail Kadare ka ndikime nga modernizmi perëndimor. Kritika, por edhe vetë Kadareja, kanë treguar që ky botim në gjuhë të huaj e vuri atë në një nyje dramatike: ose duhet të pranonte një kritikë të tillë, ose libri “Lirika” nuk do t’i botohej. Natyrisht, autori, në një moshë fare të re atëherë, zgjodhi këtë të fundit, botimin e librit dhe kritikën “për modernizëm perëndimor”, kritikë që në ato kohë mund t’i sillte pasoja jo të vogla.

Ndryshe nga ç’ndodh rëndom, nga ajo që shumë shkrimtarë ia nisin duke shkruar vargje, Kadare fillimet e tij në letërsi i ka pasur në prozë. Ai do të shkruajë një roman që kur ishte në gjimnaz, që në adoleshencën e tij. Më pas do të vinin vjershat. Libri i parë “Frymëzimet djaloshare” dhe libri tjetër “Ëndërrimet” botohen që kur ishte nxënës dhe më pas student. Më pas do të vinin librat “Shekulli im”, “Përse mendohen këto male”, si dhe përmbledhje të zgjedhura poetike.

Por pas njëfarë kohe, edhe pse atë atëherë e mbanin të suksesshëm si poet, gradualisht Kadare do të tërhiqet nga poezia. Botimet e vëllimeve poetike prej tij sa shkonte, bëheshin më të rralla. Kritika dhe vetë Kadareja e kanë shpjeguar arsyen e një dukurie të tillë.

Poezia ka qenë krenaria e gjithë kampit socialist. Ajo është propaganduar si arritje e madhe, si avangarda e të gjitha arteve. Kadareja ka qenë për të kundërtën. Poezia, sipas tij, ka qenë më entuziastja, më militantja, më realsocialistja e të gjithë artit të botës komuniste. Ka qenë i vetmi zhanër, ku taksa që paguanin shkrimtarët ishte më e detyrueshmja. Në çdo vëllim do të kishte patjetër vjersha politike. Kjo gati u zyrtarizua: në çdo vëllim do t’i këndohej partisë, socializmit, kongreseve, gjë që nuk ndodhte me zhanret e tjera letrare. Mburrja me numrin e lartë të botimeve në poezi, me tirazhet e larta qindramijëshe ishte karakteristikë për të gjitha vendet komuniste. Në fakt, poezia e realizmit socialist ka qenë e kundërta e artit. Jo vetëm për frymën e saj propagandistike, por edhe se është anormale për një vend që të ketë kaq botime në poezi dhe në një poezi që ka qenë më naivja, më e prapambetura, më konfuzja. Në vendet e përparuara është normale që poezi të botohen sa më pak.

Kështu, pas librit “Shekulli im”, librat e tjerë, si: “Motive me diell” dhe “Koha”, vijnë me ndërprerje të gjata në kohë. Madje, ai atëherë është qortuar për mendjemadhësi, ngaqë nuk po botonte më poezi.

Një përmbledhje e poezive të tij, botuar në Francë, mbyllet me poezinë “Krishtlindjet në New York”. Ai deklaroi se kjo do të jetë poezia e tij e fundit. Pas tetë vjetësh, ai ka shkruar poemën “Tirana në dimër”, mars-prill 2005, një gjë krejt e re dhe, si gjithmonë, ai thotë se kjo do të jetë poema e fundit.

Pakënaqësia ndaj letërsisë shqipe të kohës, sidomos ndaj poezisë, Ismail Kadarenë e çuan gjer te një ndryshim i klimës në veprat e ti. Siç e ka shpjeguar në një nga intervistat e tij, ai i uli në disa gradë temperaturat e vendit të vet. Shtoi mjegullat, retë, shirat, acarin, thua se dhe nga ana klimaterike e gjeografike po përpiqej që ta tërhiqte Shqipërinë në thellësi të kontinentit europian.

Ky nuk ishte veçse fillimi. Në poezinë programatike “Monolog” (1984 ) ftohja dhe zymtia e klimës arrijnë kulmin:

Në natën plot acar një zjarr doja të ndez

Por, nata ish e ftohtë, ah, ç’tmerr i zi që ish,

Ndaj që të mbahej gjallë ky zjarrth n’atë rrebesh

Diçka përherë kërkonte, kërkonte vazhdimisht.

Ndaj si shtegtari murg, që shkarpat mbledh në terr,

Unë hidhja n’atë zjarr gjymtyrët papushim.

Por ishin pak ato, ndaj fill pas tyre rresht

Mbi të nisa të hedh copëra të shpirtit tim.

Në strofat e fundit poezia bëhet krejt tragjike, ndër më tragjiket e pesimistet e letërsisë shqipe:

I lodhur ndonjëherë kam thënë: shuhu pra,

Në qoftë se nuk të duan, të bjerë natë e pafund.

Të verbtit sytë tuaj kështu do t’jenë

Në terrin absolut pa shqetësim kurrkund.

Po prapë diçka më shtynte të ngrihem si somnambul,

Si murgu shkretimtar që shkarpat verbtaz mbledh,

Dhe sipër zjarrit prapë të hedh gjymtyrët akull,

Dhe copërat një nga një të shpirtit tim të hedh.

(Monolog, 1984)

Mbase kjo poezi shpreh dramën e lashtë të moskuptimit me vendin e vet të shumë breza shkrimtarësh e poetësh shqiptarë në shekuj. Ky moskuptim zë fill që me poetin e parë përfaqësues të letërsisë sonë, me peshkopin Pjetër Budi, me peshkopin tjetër, Frang Bardhi, leksikografi i parë shqiptar, e gjer te peshkopi F. Noli, i cili më 1924, kur u largua pa kthim nga atdheu, e anatemoi popullin e tij nëpërmjet zërit të Moisiut biblik: “Skllevër, bij skllevërish, s’e meritoni, se liri s’doni”.

Shumë prej poezive të Ismail Kadaresë kanë qenë bërthama të veprave të tij të ardhshme në prozë. Poema “Rrugëve të Moskës” do të çojë te romani “Muzgu i perëndive të stepës”, poezia “Piramida e Keopsit” do të sillte më pas romanin “Piramida”, poezia “Kali i Trojës” paralajmëron romanin “Përbindëshi”.

Por tek ai ka ndodhur dhe procesi i kundërt. Meqë ky roman nuk u botua, ndalimi i tij pjell vjershën e gjatë “Laokoonti”, një nga krijimet më të rëndësishme të tij.

*

Shqipëria i ka takuar qytetërimit bujqësor. Në një qytetërim të tillë, sado punëtor dhe i ndershëm të jesh, rrezikohesh të vdesësh për bukën e gojës (Ernest Gellner). “Misër, misër”, do të klithë Migjeni më 1930, “Shëllirë dhe misër përnatë”, do të pohojë Kadareja më 1970.

Ky ka qenë realiteti ynë.

Megjithëse në kushte të tilla, shkrimtarët shqiptarë që nga Marin Barleti që shkroi vetëm latinisht, nga Pjetër Bogdani, De Rada, Naim Frashëri, Fishta, Noli, Poradeci, Migjeni, Kadare etj., me veprat e tyre më të mira, i kanë dhënë këtij vendi një letërsi që është në nivelin e kontinentit të cilit i përkasin. Jeta personale e shumë prej këtyre shkrimtarëve ka qenë tragjike, por letërsia e tyre ka mbijetuar.

Komunizmi e zëvendësoi realitetin e kërkesave për më shumë bukë me ofertën simbolike të një shoqërie të mrekullisë. Të uriturit tashmë, në vend të “misër, misër”, ulërinin: “ne jemi të lumtur, rroftë komunizmi”. Shqipërisë, përveç fatit të hidhur, i ra në pjesë një ironi edhe më e hidhur: duke qenë një nga vendet më të varfra në botë, i duhej që këtë varfëri ta shiste si lumturinë më të madhe.

Shkrimtarëve, poetëve dhe prozatorëve të atëhershëm u ishte vënë si detyrë që këtë situatë me kokëposhtë, fantazmagorinë tragjike të varfërisë, ta paraqitnin sa më të bukur: duhet ta shijonim varfërinë si realitet të mrekullisë. Një detyrë e vështirë kjo, në mos e pamundur. Realiteti që nuk ekzistonte, duhej shpikur, duhet të krijohej sipas dëshirës së zyrtarëve të sistemit. Një situatë postmoderne kjo? Jo, ky ishte realizmi socialist.

Një shkrimtar si Migjeni mund ta sulmonte hapur fatalitetin mortor në të cilin jetonte. Një shkrimtar si Kadareja, që zyrtarisht i ofrohej një realitet simbolik, sureal, parimisht, në teori, duhet ta quante të bukur atë, kur, në fakt, e dinte që ishte vrasës.

Të shkruaje atëherë, ishte një lojë me rrezik. Lojë në telin e hollë, fijet e të cilit i mbante të tendosura dikush tjetër.

Por kësaj loje, kësaj joshjeje, i janë nënshtruar të gjithë shkrimtarët në kohërat e mungesës së lirisë. Në praktikën krijuese, këta shkrimtarë hiqeshin sikur me dëshirën e tyre të plotë po zbatonin rregullat, kur, në të vërtetë, në shumicën e rasteve i shkelnin ato me të dyja këmbët. Naim Frashëri jetoi si nëpunës i lartë i Perandorisë Osmane, por si poet e anatemoi atë si rrallëkush, me të gjithë fuqinë e artit të tij. Shkrimtarët e mëdhenj në kohëra të vështira këtë kanë bërë. Ata kanë jetuar në dy realitete njëherësh, në atë të përkohshmin, ku ishin të detyruar të merrnin frymë dhe në atë të përjetshmin, ku talenti i tyre i kishte përcaktuar të mbeteshin si të përjetshëm. Ky është paradoksi: të jetosh palirinë dhe të jesh i lirë në përjetësinë e artit.

Thelbin e kësaj të vërtete e ka shprehur shkëlqyeshëm studjuesi dhe shkrimtari i shquar disident, Arshi Pipa, në një portretizim që i ka bërë Kadaresë në fillim të viteve 80-të. “Nuk dyshoj se Kadare është një shkrimtar heretik…Dallimi midis një rebeli dhe një heretiku është se i pari e shpreh zemërimin e tij në mënyrë spazmotike, i cili mund të përmblidhet pas pak, kurse heretiku është i qëndrueshëm në kundërshtimin e tij… Duke jetuar në një shoqëri besimtarësh, ai duhet të veprojë jashtë rregullave dhe riteve të saj. Por ndërgjegjja e tij i kundërshton qëllimet e besimit të saj, duke bërë sikur u shërben dijeve në fjalë. Ndërsa është trupërisht pjesë e asaj shoqërie, ai jeton shpirtërisht jashtë saj”.

Nëpër këtë rrugë ka kaluar dhe Kadare. Veç të tjerash, veç talentit, ai ka pasur edhe fat. Mund të thuash se ka qenë shkrimtari më me fat i letërsisë shqipe.

*

Në vitet ’30 të shekullit që shkoi, oxhakfshirësi i vetëm i qytetit të Gjirokastrës kuturisi që t’i dërgonte një letër Rokfelerit, bankierit më të madh të të gjithë botës së atëhershme. Letra, sipas dëshmive të kohës dhe të kronikës së Baftjar Dobit, “Gjirokastra jonë”, ishte pak a shumë si më poshtë:

Jetoj në qytetin e Gjirokastrës, në Shqipëri, e cila është në Ballkan dhe Ballkani është në Europë. Meqë ky qytet për tridhjetë vjet po më pranon si oxhakfshirësin e vetëm të tij, mendoj se jam punëtor i mirë dhe njeri i ndershëm. Prapë jam aq i varfër, sa nuk i martoj dot dy vajzat e mia. Më kanë thënë se ju i ndihmoni njerëzit. Borxh nuk ma kini, por, po mundët, më ndihmoni me ca para, me aq sa të martoj dy vajzat e mia.

Edhe vetë oxhakfshirësi e kishte harruar këtë letër të shkruar nën dëshpërim, kur, pas dy muajsh, erdhi përgjigjja nga Amerika. Lajmi i ardhjes së letrës nga Rokfeleri ra si bombë në qytetin e Gjirokastrës, por rezultati qe zhgënjyes. Bankieri i madh nga Nju-Jorku shkruante:

I dashur…, që banon në Gjirokastër, qytet në Shqipëri, në Ballkan, i cili është në Europë. Letra jote më ka vënë në mendime. Me të vërtetë më ka vënë në mendime. E kuptoj fort mirë hallin tënd. Por nga llogaritë e mia mbi shumën e parave që kam, ndarë për numrin e gjithë të varfërve në botë, më del se ty të takojnë pesë dollarë, të cilat po i vë në këtë zarf.

Me nderime, Rokfeler.

Në vitet ’50, po në këtë qytet, Ismail Kadareja, djali ende adoleshent i një nëpunësi të gjykatës, kishte shkruar një roman dhe donte të bëhej shkrimtar. Nuk dihet, por instinkti mbase e mësoi atë djalë që në kohën e tij pëlqeheshin më shumë vjershat, sesa romanet. Ndaj vjershat që shkroi, ua nisi revistave dhe gazetave të kryeqytetit. Dhe vjershat e tij u pëlqyen.

Kur ishte në vitin e tretë të gjimnazit, Ismail Kadare botoi librin e parë poetik. Kur ishte student i vitit të dytë botoi poemën “Princesha Argjiro” dhe një libër me poezi. Më 1961, student në Moskë, botoi të parin libër të tij në gjuhë të huaj.

Në tavolinë Kadare vazhdonte të shkruante prozë, tregime dhe romane, por botonte vetëm poezitë. Mbase, ai instinkti i qytetit të tij i thoshte se kësaj bote, botës Lindore, i shkonin për shtat më shumë poezitë, sesa proza. Një novelë e hershme e tij, “Ditë kafenesh”, sa u botua, u kritikua e u ndalua. Më vonë iu ndalua romani “Përbindëshi”. Ka pasur romane të tij që janë botuar dhjetë e njëzet vjet më pas nga ç’i kishte shkruar. Ndonjëri është botuar edhe dyzet vjet më pas nga koha kur u shkrua (“Qyteti pa reklama”).

Fill pas mbarimit të studimeve, vjen romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (1963), i cili, që me botimin e parë në Paris, u shpall libër botëror. Si duket, ajo bota tjetër, Perëndimi, pëlqente më shumë prozën e tij.

Kjo bota tjetër dinte dhe t’i peshonte gjërat në bankën ndërkombëtare të vlerave. (Rokfeleri në vitet tridhjetë i kishte shkruar bashkëqytetarit të tij oxhakfshirës se në llogaritë dhe në numrat e tij ai mbante parasysh gjithë botën.) Mbase, Ismail Kadaresë i eci fati në këtë botë ku po botoheshin njëri pas tjetrit gati të gjitha romanet e tij apo mbase Gjirokastra, në këtë rast, nuk po zgjaste dorën e lypësit për ndihmë, por po hynte me vlerat e saj në portat e botës së madhe. Proza, romanet e tij, u vlerësuan në ngritje prej saj. Me kohë, ai mori kandidimet për “Nobelin”, mori disa nga vlerësimet më të shquara të disa shteteve në botë, mori deri çmimin e madh britanik “Man Booker International”.

*

Poezitë e para të këtij libri shënojnë vitin 1957. Poezia e fundit, më saktë poema e fundit në këtë libër, “Tirana në dimër”, i përket vitit 2005. Pra, kemi mbi pesëdhjetë vjet poezi, ndryrë në një libër si ky që kemi në dorë.

Nga imazhet e para veçojmë ato nga poezia “Fusha shtrihet e errët”:

Fusha shtrihet e errët tutje.

Drurët nxijnë tek-tuk si hajdutë.

Diku larg vetëtin, bie shi….

Një situatë fshehtësie, e ngjethshme, e mbarsur me krim, me natën dhe me shiun si sfond. Një sfond i gatshëm për cilëndo shfaqje të së mbrapshtës, të krimit, të fatkeqësisë, sado rëndë dhe vuvët që të ngjizen ato.

Prej këndej vjen kjo poezi, prej të tilla situatash, situata me një lehtësi e mundësi krimi midis.

Mbas gati 25 vjetësh nga poezia “Vjeshtë tiranase” (1975), ku qielli është pa formë dhe si tru idioti, prapë një poezi me motivin e vjeshtës. Këtë herë nxjerrë nga romani “Koncert në fund të stinës”.

Në qiell ja u nis një tufë rosash t’egra.

I fundmi ar i vjeshtës u shua e më s’u ndez.

Dhe dimri po afron me grinë e tij funebre.

Me ngricë e me acar dhe me një plenum në mes.

(Ardhja e dimrit, 1981)

Në këtë libër ka shumë poezi mbi vjeshtën, për dimrin… Një shqetësim, një preokupim i vazhdueshëm për grinë funebre, për vjeshtën në gjithë kampin socialist.

Por, larg të gjitha mesazheve, ne mund t’i referohemi poezisë, vetëm poezisë, asaj çfarë është dhe mbetet të jetë edhe sot e gjithë ditën poezia si e tillë, poezia si vetvete.

Një poet, një poezi matet mbase nga prodhimi me anë të gjuhës i një lloj diturie që është e tjetërt nga ajo e prozës (Harold Bloom). Një dituri kjo që është e re, origjinale, por edhe tepër fluide për t’u formuluar në caqet e arsyetimit logjik. E lexojmë atë, e pëlqejmë dhe kaq i mjafton poetit, poezisë.

Disa të tjerë, meqë letërsia është gjuhë, vlerësojnë organizimin gjuhësor, shprehësinë e lartë që fiton gjuha në penën e një poeti.

Dikush vlerëson imazhet e reja, krejt origjinale e të pahasura te poetët e tjerë paraardhës.

Dikush tjetër, duke i marrë të dyja bashkë, organizimin gjuhësor dhe begatinë e imazheve, vlerëson atë që quhet stil, një mënyrë e re e të vështruarit të botës, në mos, krijimin e një realiteti të ri, krejt origjinal, krejt vetiak. Këtë realitet të ri artistik, sa e ndeshim, themi, po, ky është i Migjenit, është i Lasgushit… i Kadaresë.

Një nga tiparet më të dukshme të stilit të Kadaresë, siç u tha më lart, është zymtia e klimës. Në Shqipërinë e Kadaresë (Shqipëria reale ka mesatarisht 300 ditë të plota me diell në vit), pothuaj vazhdimisht bën mot i keq.

Në përbërje të stilit të Kadaresë hyn simbolika e malit, e malësorit tradicional shqiptar, simbolika e qytetit (Tiranë, New York, Paris, Moskë, Amsterdam, Elsinor, Helsinki, Pekin, Romë, Athinë, Jeruzalem, Stamboll, Frankfurt, Gjakovë, Prishtinë, Gjirokastër etj.), më tej, ndërfuten dhe disa nga mitet më thelbësore të njerëzimit (Troja, tragjeditë antike, piramida, Kali i Trojës, Laokoonti, akullnaja, Saharaja, fushata Mongole, Hamleti, Ledi Makbeth, Nata, Ferri, Parajsa…).

Shkrimtarin e madh një popull i vogël si ky yni, nuk e lind përditë. Vepra e tij është përgatitur gjatë nga ky popull, shumë kohë më përpara se sa ajo të shkruhej. Kur popujt e vegjël ndeshin në një shkrimtar të tillë, ata vënë në veprat e tij diçka nga filozofia e tyre e mbijetesës së mundimshme, por edhe një filozofi të mbijetesës së gjithë njerëzimit në shekuj.

Duke folur për poezinë e tij, asnjëherë nuk duhet të harrojmë Kadarenë prozator. Nuk mund t’i ndajmë. Shënimet në fund të këtij libri (sado që ato, për mendimin tim, nuk mjaftojnë, sepse do të meritonin një studim të gjerë, një studim më vete) tregojnë atë që Kadareja i prozës dhe ai i poezisë janë i njëjti autor.

Me po të njëtin merak që kërkon ndërtimi i një romani, Kadareja ulet i përkushtuar dhe në kompozimin e një poezie lirike, e cila shpesh nuk i kalon as njëzet vargje, ose po kështu përthyhet përunjësisht në thurjen e një poeme të shkurtër, e poemave të tilla, si: “Lokomotiva”, “Antena”, “Tirana në dimër”, “Rrugëve të Moskës”… duke përmendur këtu vetëm disa nga poemat e tij më mjeshtërore, poemat më të spikatura artistikisht.

Kthjelltësia e derdhur në një gjuhë fare të lirshme, pa asnjë sforcim, vërehet që te lirikat e librit “Ëndërrimet”, por edhe te poezitë e viteve të studimeve në Moskë, prej të cilave po përmendim “Edhe kur kujtesa”, “Kthimi në Moskë, “Llora” etj. Kjo mjeshtëri e tejdukshmërisë gjuhësore vërehet edhe te pamjet e natyrës në Tiranë ku “vjeshta si luaneshë krifëverdhë ruan ditët e fundit nga dimri”, te poezia “Mall”, që është bërë aq popullore edhe në ditët e sotme, mbase për atë tjetërsim të qelqtë, por prapë tjetërsim, të njeriut nga njeriu në një mjedis kryeqytetas. Muret janë të qelqta, por sot njeriu dhe natyra rreth tij, njeriu dhe e natyrshmja si përvojë, si komunikim, janë ngjethshëm e rreptësisht larg njëri-tjetrit, janë të papërputhshëm fizikisht e shpirtërisht:

Ca pika shiu ranë mbi qelq.

Për ty unë befas ndjeva mall.

Jetojmë të dy në një qytet,

Dhe rrallë shihemi, sa rrallë.

Disa nga kryeveprat e tij të mëpasme, si poezitë: “Kristal”, “Dreri”, “Mbas darke”, “Monolog”, “Akullnaja”, “Mundja e ballkanasve…”, “Në studion dimërore” etj., shënojnë një tjetër nivel mjeshtërie. Në këto poezi merr rëndësi tonaliteti. Ndeshim në një tonalitet të zymtë, të ngrysët, tragjik e prapë shumë intim. Organizimi gjuhësor dhe ai kompozicional janë të karakterit klasik, por ndjeshmëria, krejt moderne, është aq e hollë, pothuaj e brishtë fare. Është po ai Kadare që mëton kthjelltësi e qartësi gjuhe, por, përtej fjalëve, në këto poezi diçka është ngjeshur aq thellë e aq mjeshtërisht, sa edhe trysnia që ngjiz kristalet. Ndjesia e dikurshme e hapësirave pa fund, tashmë ia ka lënë vendin një dramaticiteti të mbyllur me thekse nga tragjikja. Tej rreptësisë së formës poetike, në realitetin e gjithçkasë poetike të një kohe, shfaqet një dhembje e grumbulluar prej kohërash pa fund, prej kohërash të përmasave biblike. Organizimi gjuhësor pëson një ngjeshje jo të zakonshme. Ngjeshjen e gjenezave që çojnë në krijimin e botëve të reja. Një ndjesi tjetër të pushton, një ndjesi e kozmikes. Vijnë pengje tragjike të një mistike, të cilat sado thekshëm e ngushtësisht intime të ngjajnë, aq dhe të përbotshme janë. Dhe, përmbi gjithçka të tillë, lartohet një imagjinatë e ndezur, një imagjinatë e sovranes, një fantazi që rreket të na e japë si në pëllëmbë të dorës atë që përjetojmë, por që nuk e rrokim dot kurrë me shqisat tona. Dhe nuk do t’i prekim dot, se jemi të kufizuar, të paaftë për të kuptuar realitetet tona intime. Kështu jemi. Ndaj na duhet arti, jo dhe aq shumë si art për veten e tij, por si një alternativë për atë çka logjika jonë njerëzore, shpeshherë është krejt e paaftë, shpeshherë nuk na hyn shumë në punë për të kuptuar kush jemi dhe ku po vemi.

Në vargjet që po sjellim më poshtë, shpaloset fataliteti i humbjes, i moskuptimit dhe paradoksalisht e njëkohshëm edhe hapja ndaj tij, rrokja brenda vetes e gjer jetësimi nga hiri i këtij moskuptimi të humbjes. Kështu ndodh që një nga shfaqjet e jetës sonë të rëndomtë, këto relitetet tona të brishta, fare natyrshëm në humnerimin e dhembjes shndërrohen dhe në të ndërlikuara, në një ndërlikueshmëri mistike:

…Ti do të vish këtu dhe në mos ardhsh.

Qoftë si muzikë, si pikëllim apo si kryq

Unë do të njoh dhe do të çohem vrik.

Dhe si ai që guaskës perlën ia merr,

Nga muzika, kryqi a vdekja do të nxjerr.

(Në studion dimërore, 1985)

Poezia e I. Kadaresë e ripohoi veten, duke dalë nga “shekulli im” në shekullin e ri, në shekullin XXI. Te një nga kryeveprat e tij më të fundit, “Tirana në dimër”, ashtu si dhe te “Krishtlindjet në New York”, ai iu kthye temës së tij të ngulët, temës së qytetit. Një qyteti sa si realitet i prekshëm, po aq dhe si realitet mistik… qyteti si arketip i lëvizjes rrethore që të kthen pas te evokimi i Dante Aligerit dhe i njëmbëdhjetërrokëshit të tij, qyteti si përgjegjësi ndaj së përjetshmes dhe të përkohshmes, ndaj unit universal të poetit të madh dhe unit të veçantë të kombit të tij… ndaj një bote intime të papërmbushur kurrë, ku imazhet dhe përbërësit tanë më jetikë dhe më themelorë ndeshen me hijen e plotfuqishme të vdekjes në sfond… Dhe një energji gjuhe, një imagjinatë e aftë sa të ndërkallë gjer në përditshmëritë tona imazhet danteske. Kështu, nën tonalitetin maestoso të një universaliteti herë-herë përçmues për të sotmen, po për një të sotme jo kryekëput të papërfillur, jo totalisht të parespektuar, vijnë te kjo poema e tij e fundit, sot për sot, te “Tirana në dimër”, përkohësitë dhe përjetësitë tona të një dite, të një mbasditeje, të një nate në kryeqytetin me reklamat e bankave, me jetën e rrugës, të kafeve, me imazhin e kryetarit të Bashkisë dhe të Presidentit aktual të shtetit, me imazhin e vdekjes së dy mbretëreshave gjer dje të mërguara nga ky vend. Vijnë këto të përzjera dantealigershëm, ashtu si dimri, ashtu si Tirana jonë në dimër, ashtu si harkimi i heshtur i riciklimit historik, shpirtëror dhe biologjik brenda pluhurisë së rrëmujshme të ajrit të përditshmërisë sonë.

Kadareja është virtuoz në përdorimin e planit imagjinativ në poezi. Fantazia e tij është e pashtershme për prodhimin e imazheve. Në këtë lojë me imagjinatën, pronari është ai. E vë në punë kur i duhet dhe sa i duhet, pa e tepruar dhe pa e shpërdoruar atë. Ky “racionalizim”, ky ledh ndaj dalldisë së imagjinatës, është parim krijues i Kadaresë. Jo vetëm gjuhën, por edhe fantazinë, siç është thënë, ai i përdor “si magjistari duart”.

Të tilla janë imazhet e freskëta të një poeme erotike si ajo e “Rrugëve të Moskës”, ku një vajze më shumë sesa emrin, duhet t’i dish numrin e saktë të telefonit. E po ashtu imazhi i të verbërve në Paris, ekranet e lodhura nga krimet që u pasqyruan mbi ta natën që shkoi, vajzat që i puthim pa i dashur, plazhet e gjera të pluguara me kujtime si poemat gjashtëmbëdhjetërrokëshe të Naim Frashërit, telefoni që, kur nuk na vjen e dashura, ngjan si një i vdekur i rënë përmbys, bubullima e plagosur që ikën nga mesi i qiellit gri të alpeve në dhjetor, gjer sa të gjejë një shpellë për të vdekur. Pasuria imagjinative e kësaj poezie të tundon të përmendësh imazhe pa fund, por, siç e thamë, Kadare është shkrimtari që e mban nën kontroll imagjinatën e vet. Pra, duhet t’i themi “ndal” vetes në këtë arratisje nëpër imazhet e pafundme të tij.

*

Çështja që mund të ngjallë kureshti, është ajo se si lexoheshin këto poezi në kohën që u shkruan dhe si lexohen sot.

Poezia e Kadaresë për ne që e kemi lexuar atë nën diktaturë, të sillte shijen e lirisë, të drejtpeshimit. Le të marrim poemën “Rugëve të Moskës”. Kjo poemë sjell energjinë e një qyteti të madh, atmosferën e një jete të çliruar nga ngushtësirat, rrugicat e Ballkanit, të Gjirokastrës, sjell marramendjen e lumtur në një metropol pa anë e fund dhe të një dashurie pa fund e fillim, një shumësi dashurish, shlirje e ndërrim, lënie përgjysmë e rifillim; një klimë dashurie, rinie dhe qyteti. Dhe, dhe… një përkohësi e kithët që i nëpërshkon të gjitha: le të gëzojmë! Gaudiamus igitur, juventus est (të gëzojmë, sa jemi të rinj), siç thoshte latini.

Këtu, në qytetet tona, sa të shihnin me një vajzë, opinioni, prindi, sekretari i Partisë të kapnin për zverku dhe të thoshin: martohu.

Në kombinatet dhe në aksionet, në kantieret e ndërtimit të hidrocentraleve dhe të hekurudhave të atëhershme kishte plasur një “dashni” e një shpëlarësi fare pa timon e pa frena, por që mbulohej e fshihej me shamitë e kuqe dhe me S-të e kuqe, shenjat e sulmuesve socialistë dhe aksionistë. Ndërkohë, në librat e gazetat e ditës ne ende lexonim një poezi libreske psherëtimash (ah, o sy të bukur), një poezi betimesh për dashuri të përjetshme. Në këtë klimë, Kadareja i pari do të shkruante:

Ndarja erdhi,

Po iki larg prej teje.

Asgjë e jashtëzakonshme,

Veç ndonjë natë

Gishtat e dikujt do pleksen në flokët e tu

Me të largëtit gishtat e mi, me kilometra të gjatë.

Edhe kur kujtesa, 1961

*

Ajo që mbetet për t’u thënë e për t’u rithënë është habia se si erdhën në liri këto poezi të kohës së diktaturës. Pse ato ende janë po aq të freskëta sa dhe pesëdhjetë vite më parë, në kohët kur u shkruan?

Kadareja ka një novelë të titulluar “Kalorësi me skifter”. Paradigma e kalorësit të ftuar në një festë është domethënëse për ata shkrimtarë të ftuar nga komunizmi për të qenë kalorës të sofrës së artit të tij. Kalorësi i zymtë hynte në darkën e të ftuarve me një mëdyshje mespërmes: ishte kurth apo ishte vlerësim për të kjo ftesë? Sigurisht që ishte kurth, kurthi i vdekjes së tij si autor. Në këtë festë, kalorësin e kishin thirrur vetëm që ta asgjësonin.

Në poezi, ftesa për të kaluar nëpër kurthe të tilla ka qenë më vdekjeprurësja.

Shumë shkrimtarë që i besuan kokë e këmbë kësaj feste, vdiqën bashkë me komunizmin. Në rastin më të mirë, prej tyre kanë ardhur në ditët tona pjesë a pjesëza të një krijimtarie pa shpirt.

Kalorësit që nuk iu shmangën ftesës, vetëm për ta respektuar në dukje atë dhe për ta vrarë në thelbin e saj, mbetën. Erdhën në botën këndej, në kohën e sotme. Kadareja ishte një nga ata kalorës të vdekjes që doli përtej portave të saj. Akademia franceze, në ditën që e pranoi anëtar të saj, shkrimtarin që vinte nga një diktaturë (dhe çfarë diktature!), e quajti atë “prokuror i diktaturave”.

Ai e kishte kaluar me shumë finesë festën e vdekjes. Dhe kështu vjen edhe sot me këto poezi.

Disa poema dhe pjesë të tyre mbetën andej, nuk arritën te ne, se i përkisnin zonës së vdekjes, taksës për festën e vdekjes, nëpër të cilën ai kaloi.

Pjesët që mbijetuan dhe këto janë pjesa më e madhe dhe më thelbësore e poezisë së tij, ja tek i kemi, në këtë vëllim që në serinë e veprës komplete të tij, mban numrin fatidik 7. Erdhën. Me provën e vdekjes që u rrëshqet si shiu e nata prej supeve.

Diskutimi i sotëm, që shpeshherë ka nxjerrë krye, diskutimi që ti si kalorës i vdekjes nuk duhet të vije më për këndej, nuk duhet të radhiteshe ndër të gjallët, duket se nuk ka më vlerë. E kundërta, po të provohej dot, ajo se si e kalove luginën e vdekjes dhe se si na i solle kaq poezi dhe poema, kaq tregime dhe romane me vlerë universale, do të ishte më domethënëse.

Si i solli këto poema?

Më mirë le t’i lexojmë ato. Po na pëlqyen, misioni i poetit është kryer.

Pjesa tjetër, pyetjet me “si” dhe me “përse”, le të na mbeten neve mbi shpinë. Neve që bëjmë pyetje të tilla, të cilat çojnë te përgjigjja që mbase këto poezi dhe autorët e tyre nuk duhet të kishin ardhur prej diktaturës në liri. Merret me mend se ç’humbje e madhe do të kishte qenë kjo. Ky libër, veç të tjerash, pohon artin e pavdekshëm, atij që krijohet sipas të njëjtave ligje, qoftë në liri, qoftë në mungesë të saj.