“Corriere della Sera”: Vajza sekrete e Kadaresë mbërrin në Francë

Metafora 

Ismail Kadaré nuk u përkul. Kush e cilësoi si një disident përgjysmë, si një shkrimtar të madh, shumë të dobët për të kundërshtuar diktaturën komuniste të Enver Hoxhës, nuk e njihte të vërtetën. Në fakt ka dalë një sekret i së kaluarës së tij: një roman i shkruar në vitet ’80, kur regjimi shqiptar ishte ende i fortë dhe persekutonte sistematikisht disidentët. “Vajza e Agamemnonit” ka dalë në shitje në Francë: e dëshmon sfidën direkte dhe të rrezikshme që romancieri i shquar, disa herë kandidat për “Nobel”, i krahasuar me figura të mëdha simbolizuese si Havel apo Solzhenicin, iu kundërvu diktaturës. Tani dimë që Kadaré jo vetëm denoncoi nëpërmjet letërsisë atë që ndodhte në vendin e internimit, mbretërinë e stalinizmit shqiptar, por nxori fshehtas jashtë shtetit, disa vepra të ndaluara. 

Vjen në Paris saktësisht në 1986-ën. Duke shfrytëzuar një nga privilegjet prej intelektuali, në atë vit, Kadare arrin të qëndrojë pak ditë në Francë, Paris (qytet, ku pak vjet më vonë, bëhet rezidenca e tij në mërgim). Ishte atëherë, kur vendos të kamuflojë tre romane të ndaluara që denoncojnë regjimin, përveç një përmbledhjeje me poezi, nën një aparencë gjermanike: emra dhe ambjente gjermane do të gënjenin sytë, në rast se dorëshkrimet do t’i gjendeshin gjatë një kontrolli.

Sidoqoftë, materialin “e nxehtë” arriti ta mbyllë në një kasetë sigurie të bankës pariziene “Banque de la Cité”, e ia besoi çelësin mikut francez Claude Durand, me rekomandimin të mbante sekretin për të gjithë kohën e nevojshme. Po, por përsa kohë? Atëherë nuk vihej re as shembja më e vogël e murit të diktaturës, një akt i thjeshtë disidence mund t’i shkatërronte karrierën, një gjest i hapur rezistence, burgun ose jetën. Të mos flasim pastaj për atë që duhej të priste një si ai, krenaria kombëtare e letërsisë, nëse do ta arrestonin si agjent sekret që punonte për të huajt dhe tradhtar të atdheut: i gjykuar i padenjë të vazhdojë të publikojë libra, ndoshta i degdisur në ndonjë kamp riedukimi në malet e Shqipërisë. 

Pra do të bëhej fjalë, për një gjest kurajoz politik. Claude Durand-it i rekomandoi të publikojë ato romane vetëm në rast të vdekjes së tij të papritur, natyrale apo “aksidentale”. Dhe këtë botim ta bënte shumë shpejt për të parandaluar fushatën e parashikueshme të shenjtërimit ideologjik, dhe përkatësisë së shkrimtarit në gjirin komunist, gjë që regjimi nuk do ta linte pa praktikuar. 

Gjërat, pastaj, rrodhën ndryshe:  Kadaré mundi ta linte vendin e tij katër vjet më vonë, kur sekreti nuk i ishte zbuluar dhe nuk i ishte prekur asnjë fije floku. Dhe u shndërrua menjëherë, në sytë e botës intelektuale pariziene dhe sytë e shumë intelektualëve, në një ekzemplar të letërsisë me fytyrë ndryshe, armik i diktaturës por që i mbajti të fshehura dëshirat dhe mendimet e tij. 

Të gjitha gënjeshtra? Tani, me publikimin në Francë të njërit prej tri romaneve të tij sekrete, “Vajza e Agamemnonit”, mund të përgjigjemi: po, ishin gënjeshtra. Megjithatë, diçka të veçantë, në Kadarenë e atëhershëm, efektivisht, kishte. Sepse fakti që romani mbeti i mbyllur për shumë vite në kasetën e sigurisë të bankës, është një aktakuzë e padiskutueshme kundër regjimit shqiptar; por në psikologjinë e protagonistit të tij, të cilit, nuk iu tregua emri, veprojnë fantazmat personale të shkrimtarit, ndenjat e tija të fajit, tmerret, ndërgjegjësimi për një kompromis të pashmangshëm.

Në fakt, heroi i historisë, një gazetar televiziv antikonformist i moderuar, merr një ftesë të papritur e të pabesueshme për të qenë i pranishëm në një tribunë nderi, në paradën komuniste të 1 Majit. Për një privilegj të tillë, falë të cilit djaloshi kalon mes shumë anëtarëve besnikë të nomeklaturës, i kërkohet të paguajë një çmim: duhet të ndahet nga Suzana, e dashura e tij, vajza e një funksionari të regjimit që me këtë lidhje rrezikonte karrierën e të atit. 

Duket gjë e vogël, aq më tepër që është vetë vajza që ia kërkon. Suzana nuk do të vijë në takimin e fundit, duke e liruar atë nga pesha e fatit. E ndërkaq, ndërsa protagonisti përpiqet të gjejë vendin e tij në tribunë, vend që e kanë zili shumë të privilegjuar të regjimit, papritur një krahasim i tmerrshëm bëhet në mendjen e tij.

Sakrifica e sapobërë, dashuria e ndaluar për Suzanën, i kujton gjestin e Agamemnonit në Greqinë e lashtë: kur mbreti dha urdhër të sakrifikonin vajzën e tij Ifigjeninë për suksesin e sulmit detar kundër trojanëve. Edhe ai, në fund të fundit, ka bërë të njëjtën gjë? Pranoi të vrasë Suzanën në zemrën e tij për të bërë karrierë nën hijen e diktatorit. Si në një legjendë të tmerrshme shqiptare, djaloshi ynë ra në gropën e shqiponjës së ferrit: ajo do ta çojë gjithmonë e më lart, nëse ai vazhdon ta ushqejë gjatë udhëtimit me mishin e tij. 

Çmimi është vërtet i lartë, e ne mund të marrim me mend se protagonisti i romanit në fund nuk do ta paguajë. Pikërisht si alter egoja e tij Ismail Kadaré. U përball me të keqen dhe gjeti forcën të rebelohej: ja ajo që tani e tutje duhet të besojmë për autorin e “Pallatit të ëndrrave”.

Il libro: Ismail Kadaré, “La fille d’Agamemnon”, Fayard, pagine 130, 12