Kadare: Në Shqipëri janë bërë tmerre që do t’u ngjethnin mishtë brezave të tërë

 

 

 

 

Ndryshe nga shumë intervista tuaja ku politika ka zënë një vend kryesor, do të dëshironim të flisnim sot në radhë të parë për letërsinë. Do ta nisim me një pyetje nga debati si u zhvillua kohë më parë, në mungesë tuaj. A ju ka bërë përshtypje se poema juaj, për “pashallarët e kuq” pasi u dënua si antikomuniste dhe u ndalua nga shteti më 1975, sot më 2002, pra 27 vjet më pas, u sulmua përsëri?

 

Kadare: Së pari, në jetën e një shkrimtari të njohur dukuri të tilla si debate, polemika të ashpra, sulme, madje dhe shpifje, janë gjëra të njohura. Kanë ndodhur kudo, në çdo vend dhe në çdo kohë. Kështu ka për të ndodhur gjithmonë.

Sa për të dytën: dënimi nga disa i kësaj poeme në dy kohë të ndryshme, pra në dy regjime të kundërta, kjo ka qenë disi befasuese. Në një rast të tillë mendimi i parë që të vjen është se mos vallë ndodhemi në të njëjtin regjim, por që mban tani emër tjetër? Zoti mos e dhëntë! Dhe vërtet, pavarësisht se unë bëj pjesë ndër ata që e kritikojnë shpesh këtë kohë, prapseprapë kam bindjen se Shqipëria e ka varrosur për gjithmonë komunizmin.

Natyrisht që pas ardhjes së të majtës në fuqi forcat më të errëta të djeshme të diktaturës janë inkurajuar. Ka përpjekje për kthimin e hoxhizmit. Shqipëria është ende plot fantazma, hije dhe nostalgjira të asaj epoke. Ju e keni dëgjuar shprehjen “vezët e gjarprit”. Pas ikjes, gjarpri lë pas vezët. Ato, pasi zhvillohen përpiqen të bëjnë të njëjtën gjë si paraardhësi i tyre. Dhe kështu qëllon që ti mund të dënohesh dy herë për të njëjtën gjë, ndonëse herën e parë ajo quhej “antikomuniste” e herën e dytë “stërkomuniste”.

 

Pyetje: A është shqetësues ky fenomen?

 

Kadare: Është një farë shqetësimi, natyrisht, por jo aq sa ç’duket. S’duhet harruar se ky dënim i dytë është dënim i hijeve, dënim karikatural. Jam i sigurt se midis ish-xhelatëve të diktaturës ka nga ata që ende psherëtijnë sot: të na vinte dita të dënonim edhe një herë, ashtu si dikur!

Në një novelë të shkrimtarit zviceran, Durrenmatt, përshkruhen ca ish-gjyqtarë matufë, që mblidhen te një bujtinë e vjetër për të zhvilluar gjyqe të vjetra, si dikur. Është e njohur kjo nostalgji: disa veshin uniformat e dikurshme, disa nxjerrin kodet penale e, ndoshta, disa, veglat e torturës.

 

Mendoni se pas bujës së madhe që u bë pati lexues që prisnin më shumë prej leximit të poemës?

 

Kadare: Këtë unë e kuptoj. Sot, 27 vjet më pas, lexuesit që kanë pritur të lexojnë një trakt antikomunist, një vepër reaksionare, antisocialiste, një bombë që të digjte duart etj., etj., siç u akuzua në atë kohë, sot me të drejtë mund t’ju duket një poemë e thjeshtë, madje një pjesë e saj, si e realizmit socialist.

Kjo gjithashtu është e njohur. Shumë njerëz që e lexuan “Doktor Zhivagon” e Pasternakut, vite më pas, mbetën të zhgënjyer. Për këtë roman qënka bërë gjithë ajo zhurmë më 1959? Po vende-vende ky ngjan si i realizmit socialist! E njëjta gjë ndodhi me “Një ditë e Ivan Denisoviçit” të Solzhenicinit. Pati ish të burgosur që u revoltuan nga leximi. Për mendimin e tyre, vepra që u paralajmërua si një denoncim i tmerrshëm, ishte aq e qetë si të përshkruante një vend të zakonshëm pune. Ku ishin vuajtjet e tyre, ku ishin pushkatimet, masakrat? Zemërimi kundër Solzhenicinit shkoi aq larg saqë disa e akuzuan se novela ka qenë e porositur nga KGB-ja, për të hedhur pudër mbi realitetin e zi.

Në këtë kah unë e kuptoj çdo keqkuptim të lexuesve të sotëm. Mirëpo poema ime nuk u sulmua nga lexuesit. Ajo u sulmua përpara se të zbulohej, pa u lexuar. Në ballë të sulmit, dhe furnizuesja kryesore e materialeve kundër meje, ishte gruaja e ish-diktatorit. Kjo ka qenë shqetësuese.

 

Është thënë, midis të tjerash, në shtyp se lidhur me këtë mllef të befasishëm kundër jush ka arsye jashtëletrare, kryesisht politike. Mendoni se zërat këmbëngulës për kandidimin tuaj të mundshëm për postin e Presidentit mund të kenë luajtur rol?

 

Kadare: Nuk di ç’të them. Unë kam qenë i qartë për këtë çështje. Ndoshta njerëzit që janë dinakë nuk besojnë se mund të ketë në këtë botë njerëz jodinakë. Ndoshta kujtojnë se unë them “jo” e mendoj “po”. Nuk jam lëkundur asnjëherë në mospranimin tim. Unë s’di ndonjë mjet tjetër të shprehjes, veç fjalës.

Lidhur me arsyet jashtëletrare mund të them se kryesorja ka lidhje me problemin e krimeve politike. Më lejoni të përsëris se Shqipëria ndodhet në një periudhë paskrimi. Në jetën e popujve këto janë periudha tepër të rëndësishme për ndërgjegjen e tyre. Në Shqipëri, ashtu si në disa vende të ish-Lindjes, bëhen përpjekje për devijimin e përgjegjësisë për krimet e kryera në diktaturë. Ish-kastat përpiqen të mbrohen. Ata dhe shërbyesit e tyre rreken të shpëlajnë duart nga gjaku. Mirëpo gjaku, siç mund ta dini, është e fundit gjë që mund të shpëlahet në këtë botë.

Në këtë vend që quhet Shqipëri janë bërë tmerre që do t’u ngjethnin mishtë brezave të tërë.

Kjo është arsyeja që ish-kastat, bashkë me të afërmit e tyre, tërbohen po t’ua kujtosh krimet. Në dy krijime politike, “Pashallarët e kuq” dhe “Sapuni i Ledit Makbeth”, të dyja të shkruara në atë kohë, e para e ndaluar, e dyta e botuar gjatë regjimit, unë kam folur për “duart e përgjakura” të zyrtarëve komunistë. Për këtë poema u ndalua atëhere. Për të njëjtën arsye ajo sulmohet tani. Është gjithmonë historia e vezëve të gjarprit.

 

Kritikuesit përdorën si argument përmendjen e Enver Hoxhës dhe të klasës punëtore, në pjesën e mbylljes së vjershës. A ishte e domosdoshme kjo përmendje? Veç kësaj pati nervozizëm lidhur me komplotistët.

 

Kadare: Ka qenë absolutisht e domosdoshme. Ka qenë pikërisht taksa e botimit që njihet tashmë. Të shkruash se zyrtarët shqiptarë i kanë “duart e përgjakura gjer në bërryle”, kjo është akuza më e rëndë që mund t’i bëhet një regjimi. Ta çosh poemën për botim më 1975 pa bërë asnjë balancim për këtë akuzë, kjo është e papërfytyrueshme.

Lidhur me hamëndjen se mos poema sulmonte komplotistët nga kjo hamendje kritikuesit u veteksituan ditë të tëra. Kur poema u zbulua, doli se asgjëkundi ata s’përmendeshin.

Ky eksitim kaq i madh, ky merak se mos janë prekur “komplotistët”, rrjedh nga një psikologji nomenklaturiste. Për njerëzit e “bllokut”, lagjes së udhëheqjes, ajo lagje ishte gjithë bota. Le të bëhej jashtë caqeve të saj kërdia. Le të pushkatoheshin, të vareshin, të internoheshin klasat e përmbysura, kundërshtarët politikë, klerikët, intelektualët, mbretërorët, ballistët etj., etj. Skandal dhe padrejtësi për ta ishte në radhë të parë dënimi i pjesëtarëve të kastës. Kurse të tjerët quheshin të njerkës.

Dënimi nga Hoxha dhe Stalini i ministrave të brendshëm të diktaturave shqiptare dhe sovjetike, Koci Xoxes, Jezhovit, Hazbiut, Abakumovit etj. nuk e ka zbardhur biografinë e këtyre të fundit. Ndaj përmendja e krimeve të tyre nuk mund të jetë tabù. Në fund të fundit, nëpërmjet duarve të tyre u krye gjithçka.

 

Debati, duke dalë jashtë shtratit preku çështje të tjera, si p.sh. trajtimin në letërsi të figurës së diktatorit. Citohen letrarë të kenë thënë se ju keni 1200 faqe për Enver Hoxhën.

 

Kadare: Është një mungesë serioziteti, për të mos thënë një fjalë më të rëndë. Vepra ime është publike dhe të gjithë e njohin atë, si brenda dhe jashtë vendit. Unë s’kam dy vepra, një për Shqipërinë, një për Evropën dhe botën. Në qoftë se kam fituar njohje dhe respekt e kam fituar në radhë të parë me veprën që kam shkruar dhe botuar në Shqipërinë diktatoriale. Në këtë vepër përfshihen edhe faqet për E. Hoxhën. Kur flitet për 1200 faqe, besoj se është fjala në radhë të parë për dy romanet “Dimri i vetmisë së madhe” dhe “Koncert në fund të dimrit”. Të dy janë të përkthyer e të njohur kudo, nga Anglia në Rusi, e nga Suedia në Spanjë e më tej.

Për respekt ndaj publikut shqiptar, e jo për kritizerët e mi bëj për herë të fundit sqarimin se “Dimri i vetmisë së madhe” u shkrua prej meje me vullnet të lirë, pa asnjë trysni nga askush. Shkëputja e Shqipërisë nga kampi socialist, i përshkruar në këtë roman, ka qenë i vetmi aksion i Enver Hoxhës me të cilin unë kam qënë dakord plotësisht. Sepse ky aksion, pavarësisht nga ç’motive egoiste u bë, ishte historikisht i drejtë dhe krijoi shpresën e afrimit me Evropën. Se ngjarja e përshkruar në roman, si dhe dueli Hrushov-Hoxha, prej të cilit ky i fundit del simpatik, nuk u shpik prej meje, por rezulton i tillë nga proces-verbalet. Në qoftë se ato kanë qenë të falsifikuara, atëhere edhe përshkrimi është mbështetur në një falsifikim. Gjer më sot pala ruse, që duhej të kishte një version të vet të fakteve, nuk ka paraqitur të tillë, ndonëse romani është botuar në Rusi, pas përmbysjes së komunizmit. Së fundi, tabloja globale e botës komuniste në këtë roman është një ndër më të errëtat e përshkruar në letërsi, çka shpjegon suksesin e tij në Perëndim.

Pjesa politike, bisedimet, mbledhjet, figura e E. Hoxhës bashkë me Hrushov e kompani, nuk zënë më shumë se një të dhjetën e veprës, pra rreth 50 faqe. Sa për romanin tjetër “Koncerti”, që trajton historinë e ndarjes me Kinën, nga 600 faqet e tij, janë vetëm 3 faqe ku shfaqet diktatori. Unë ju lutem që përbri kësaj interviste t’i botoni ato 3 faqe, ashtu siç janë shtypur nën regjimin komunist, në mënyrë që lexuesi shqiptar të shikojë gjer ku shkon gënjeshtra në këtë vend. Me përgjegjësi të plotë ju them se në ato 3 faqe, jo vetëm nuk ka asnjë lavdërim për Hoxhën, por në mbyllje të portretit ka një ngjyrim që anon nga e keqja.

Legjenda e 1200 faqeve për Hoxhën është vetëm një nga shembujt që tregon se ç’mashtrime monstruoze bëhen në Shqipëri, në emër të lirisë së shtypit.

 

Është ngritur në këtë rast, për gjithë letërsinë e krijuar në epokën komuniste, konkretisht për ju, nevoja e seleksionimit të veprës dhe heqja e asaj pjese që nuk i qëndron kohës. Ç’do të thoshit për këtë?

 

Kadare: E dini shprehjen “eja baba të të tregoj arat?”. Nuk ka në botë shkrimtar sado pak serioz që të mos e dijë se seleksionimi është ligji numër një i zhvillimit të letërsisë. Ashtu si në jetën njerëzore, në letërsi vdes diçka çdo ditë. Shumica e letërsisë vdes, veç një pakicë fare e vogël mbetet. Këtij ligji të pamëshirshëm nuk ka asnjë letërsi, e asnjë vendi apo epokë që t’i shpëtojë. Më falni që po them gjëra të njohura, por në debatet letrare në këtë vend niveli bije kaq poshtë saqë detyrohesh të flasësh si në shkollën fillore. Seleksionimi, duke qenë i pamëshirshëm, i siguron letërsisë nivelin e lartë të vlerave. Duke kaluar nëpër këtë dhimbje e këtë mort të madh, letërsia diamantizohet e krijon panteonin e saj.

Pra duhet të jesh një shkrimtar i shkalluar nga mendja që të kujtosh se vepra jote është e pafirueshme nga koha. Veç këtu duhet saktësuar një gjë: seleksionimin e vërtetë e bën pikërisht koha. Po të lihej seleksionimi në dorë të shkrimtarit, ai s’do të ishte seleksionim, por karikaturë e tij. Nuk besoj se do t’ia propozojmë botës një marrëzi të re.

 

Çështja e seleksionimit tek ne ngrihet në sens politik. Është fjala për letërsinë që ka qenë konformiste.

 

Kadare: Këtu qëndron keqkuptimi. Seleksionimi i madh ka për kritër bazë nivelin artistik. Prandaj kosa e tij, ashtu si kosa e vdekjes nuk bën dallim në Londër, në Paris, në New-York ose në Tiranë. Kur është fjala për seleksionim arsyet politike letërsia nuk i njeh. Letërsia konformiste bije në radhë të parë se është e dobët artistikisht. Në qoftë se një vepër ka nivel të lartë artistik atëhere konformizmi i saj vihet në dyshim. Në qoftë se ajo rrëzohet, pra për arsye politike, një ditë do të ngrihet përsëri.

Do të shtoja diçka. Në këtë vendin tonë debator, shkrimtari vihet shpesh ne ngushticë. Ta heqi një roman a një vjershë nga botimi, do t’i thonë: Ah, e paske hequr, turpërohesh prej saj! Të bëjë të kundërtën, ta botojë, do t’i thonë: e paske nxjerrë prapë, s’paske sens autokritik!

Nuk ka gjë më të vështirë se sa të merresh vesh e, aq më tepër, të debatosh me injorancën.

Disa here kam thënë se vepra ime, si çdo vepër e krijuar në kushte të tilla, ka gjurmët e kohës. Ato nuk përbëjnë as turp as krenari. Ato janë në radhë të parë një realitet. Ajo vepër ashtu ka lindur dhe në pastë jetë, ashtu do të jetojë. Me ato shenja, shkurt, me atë fat.

 

Lidhur me seleksionimin ka pasur mendime që letërsia e kohës së socializmit të mohohet tërësisht.

 

Kadare: Kjo është absurde. Po të ishte kështu, po të ishte se letërsitë që janë zhvilluar në regjime të egra, duhet të mohohen, atëhere, të jeni të sigurtë, se treçereku i letërsisë së madhe botërore do të rrëzohej.

Dihet botërisht se krenajat e letërsisë janë krijuar më së shumti në periudha të rënda dhimbjeje dhe terrori. Pra nuk është ndonjë paradoks, që letërsia shqipe, pikërisht në një periudhë të tillë njohu një zhvillim të habitshëm. Ky shpërthim është në logjikën e gjërave. Ky lulëzim nuk i bën nder diktaturës, siç e mendojne disa. Ai i bën nder qytetërimit shqiptar dhe askujt tjetër.

Nuk është herë e parë që letërsia shqipe ka ecur në kundërkah. Në kohën e pushtimit osman, pikërisht atëhere kur Shqipëria u nda nga Evropa, letërsia shqipe u bë më evropiane se kurrë. Me liderët e saj Pjetër Budin, Frank Bardhin, Pjetër Bogdanin, Jeronim De Radën etj., një pjesë e të cilëve shkruanin shqip e latinisht, ajo e ruajti programimin perëndimor dhe arriti ta vinte në gjunjë rrymën orientaliste, ndonëse kjo e fundit kishte përkrahjen zyrtare.

Në gjysmën e dytë të shekullit të XX, letërsia shqipe (dhe këtu, ashtu si për çdo letërsi kemi parasysh, pjesën më të vlefshme të saj), ashtu si çdo art i madh, eci në rrugëtim të kundërt me atë të regjimit komunist. Regjimi e izoloi Shqipërinë nga bota, kurse letërsia shqipe bëri të kundërtën: e sfidoi atë izolim. Ajo e çau murin rrethues, kapërceu e para telat me gjemba dhe mbërriti e para atje ku ëndërronte të mbërrinte njeriu shqiptar: në Evropë, SHBA dhe më tej, në botë.

Nuk është fare e vërtetë, ajo që thuhet nga disa, se është diktatura shqiptare ajo që organizoi njohjen e letërsisë shqipe në Perëndim. Asnjë diktaturë nuk mund ta mashtrojë botën me artin zyrtar. Kurse arti i vërtetë është i tillë pikërisht nga që nuk është zyrtar. Shteti ynë përkthente për konsum të jashtëm krahas veprave të Enver Hoxhës dhe veprat tipike të realizmit socialist. Ato botoheshin në 4-5 gjuhë në Tiranë, e megjithatë gjatë 20 vjetëve që vazhdoi kjo histori, asnjë nga këto vepra nuk u botua në Perëndim.

Ishte merite e një njeriu dhe e askujt tjetër që me përkthimet e tij shkaktoi kthesë të befasishme në njohjen e letërsisë shqipe. Ky ishte përkthyesi i madh Jusuf Vrioni. Me nismë vetiake të tij, duke vënë si kriter vlerat artistike e jo politike, nëpërmjet vështirësish të mëdha, ky artist i rrallë bëri një zgjedhje të re dhe hapi një shteg të ri.

 

Ka mendime se letërsia e vërtetë e asaj kohe ka qenë letërsia e sirtareve. Mendimi juaj?

 

Kadare: Një pohim i tillë është jashtë çdo serioziteti. Për kriterin e vlerave që është kriteri absolut i artit, s’ka asnjë rëndësi ku është krijuar vepra letrare: në qelinë e murgut, në bordell, në burg apo në pallatin mbretëror. Dhe natyrisht s’ka rëndësi ku është mbajtur: në sirtar apo në raftet e librarisë në dritë të diellit.

Kurse për historikun e emancipimit qytetar, thënë shkurt, për dëshminë e kurajës ndër shkrimtarët që në kohra të rrezikshme krijuan vepra të barasvlefshme nga çdo pikpamje, vendin e nderit e zënë ata që rrezikuan veten, duke u përpjekur t’i botonin ato. Të tjerët, që i fshehën dorëshkrimet natyrisht nuk mund të qortohen nga askush dhe për asgjë. Por në qoftë se këta të fundit do të kërkonin monopolin e dafinave (ky pasion kaq i njohur në Shqipërinë tonë të dashur), kjo do të ishte më se e habitshme.

 

Të kthehemi te njohja botërore. A është kjo njohje kriter bazë për vlerat e një letërsie. Kur flasim për të, na vete mendja te njohja e veprës suaj. A mjafton kjo për të thënë se gjithë letërsia shqipe është e njohur?

 

Kadare: Njohja jashte kufijve natyrisht që nuk është i vetmi kriter. Ndërkaq është një ndër kriteret bazë. Asnjë letërsi e fuqishme nuk mund të përfytyrohet e mbyllur brenda kufijve të një vendi. Letërsia kështu e ka filluar jetën, si pasuri globale e njerëzimit. Sot flitet shumë për globalizmin. E para që e ka kryer atë ka qenë pikërisht letërsia.

Lidhur me vazhdimin e pyetjes, do t’ju them jashtë çdo modestie të shtirur, se kam arritur ta tërheq e ta fus letërsinë shqipe në klubin e artit të madh të Evropës, krahas letrave gjermane, franceze, angleze etj. Ndërkaq, përsëri jashtë modestisë së rreme, po ju them se nuk jam i vetmi shkrimtar i njohur jashtë Shqipërisë. Rreth 20 kolegë të mi bashkëkohës, janë përkthyer e botuar në gjuhë të ndryshme. Disa kanë nga 3-4 vepra, të botuara nga shtëpi të mëdha dhe të çmuar mjaft nga publiku e kritika. Që nga Fatos Kongoli tek më i riu, Virion Graçi, i botuar nga shtëpia më e madhe e Francës “Gallimard”.

Nuk e teproj aspak po të them p.sh. se në libraritë e mëdha të Francës, në raftet ose “murin e përhershëm” ku janë përkthimet nga gjithë bota, në sektorin e Evropës Jugore, (sektor që përmbledh botimet e gati 10 vendeve – që nga Sllovenia, Kroacia e Serbia, gjer te Greqia e Rumania), letërsia shqipe zakonisht zë vendin kryesor.

 

Vihet re një ethe në Tiranë e në Prishtinë për përkthime në gjuhë të ndryshme. Ç’mendoni për të?

 

Kadare: Kjo dëshirë, edhe në qoftë se do të quhet ethe, për mua është e natyrshme. Nuk ka shkrimtar e artist në botë që të mos e dojë, madje ta ëndërrojë këtë.

Me gjithë përkthimet e shumta, një pjesë e vlerave tona është ende e panjohur. Nga letërsia klasike shqipe p.sh., janë përkthyer pjesërisht De Rada, Fishta, Migjeni, por ende publiku evropian nuk e njeh Naimin, Koliqin, Paskon, Poradecin.

Ka shkrimtarë të tjerë të sotëm, në Shqipëri, Kosovë e në diasporë, që meritojnë të njihen gjerësisht. Anton Pashku p.sh., prozatori i shquar modern që ende është i pavlerësuar siç e meriton në vetë botën shqiptare. E kështu me radhë, gjer te më të rinjtë, gjer te ata që grumbullohen sot rreth revistave “Aleph” e “Mehr Licht”.

 

Përmendet Anton Pashkun. A nuk ju duket se ka një distancë në raportet letrare Prishtinë-Tiranë?

 

Kadare: Për fat të keq po. Diçka është e shpjegueshme, e diçka jo. Izolimi, ndarja e gjatë, ballafaqimi pas kësaj, traumat e dyanshme, këto janë gjëra të njohura në botë. Një gjë e re, tepër shqetësuese në rastin ndërshqiptar sot, është një keqkuptim i heshtur, disi i fshehur që lidhet gjithsesi me një tjetër keqkuptim, atë të “Shqipërisë së madhe”. Çdo zhvillim, çdo afrim i natyrshëm kulturor midis shqiptarëve, interpretohet nga disa rrethe evropiane si prirje drejt kësaj ideje tmerruese. Rrjedhimisht çdo pengesë për afrim, çdo mur, çdo ftohtësi, duket sikur e largon këtë rrezik.

Një mbrapështi e tillë të menduari, që është në thelb raciste dhe antievropiane, duhet të marrë fund sa më parë. Duhet t’i bëhet e qartë kujtdo se nuk mund të ketë dy kute matjeje: një për hapësirën evropiane, që nxit integrimin, emancipimin ndëretnik, shkëmbimet e vlerave lëndore e shpirtërore, etj. etj, dhe një tjetër kut, një kut të veçantë për keq, për hapësirën shqiptare, ku bëhet e kundërta: ngrihen mure dhe tela.

Mendoj se Evropës dhe gjithë botës, duhet t’i bëhet i ditur mendimi pothuajse i përbashkët shqiptar se në se me “Shqipëri të madhe” kuptohet prishja e paqes në Ballkan, ndryshimi me dhunë i kufijve, urrejtja dhe destabilizimi i rajonit, atëhere me plot gojën themi: Poshtë kjo lloj Shqipërie”. Por, në se me atë shprehje, nënkuptohet hapësira shqiptare në gadishull, ajo, që duke respektuar gjer më një të gjithë ligjësitë demokratike të Evropës, gjëllon natyrshëm e në paqe, ashtu si popujt e tjerë të kontinentit, rreth qytetërimit, kulturës dhe gjuhës së vet, atëhere ne kemi të drejtë të themi: “Të rrojë një Shqipëri e tillë”.

 

Debatet e sotme për letërsinë shpesh degjenerojnë në spekullime jashtëletrare. A është një sëmundje që mund të shmanget?

 

Kadare: Natyrisht që mund të shmanget. Vendosja e disa kritereve bazë të vlerave është kushti i parë. Letërsia është diçka publike dhe si e tillë do të gjykohet. Tek ne ngatërresa, mjegulla, bëhet me qëllim për të mbuluar të vërtetën. Ne porsa kemi dalë nga një diktaturë ku edhe në fushën e kulturës kanë ndodhur gjëra të lemerishme. Po cilat janë këto gjëra të lemerishme? Mos vallë janë vjershat për socializmin, deklaratat festive, romanet realiste-socialiste, ose mendimet e gabuara të dëmshme për artin, për Hollivudin, etj. etj.? Natyrisht që të gjitha këto bëjnë pjesë në dekorin e një epoke të dënuar nga historia. Por s’duhet harruar se të gjitha këto janë të hapura, publike. Ajo që diktatura e ka fshehur dhe vazhdon ta mbajë të fshehur me xhelozi është makina e terrorit, funksionimi i saj. Ndaj kërkesa për hapjen e arkivave të fshehta, të dosjeve, ka vite që bije në vesh të shurdhër. Aty, në ato arkiva, në ato dosje është tmerri i madh. Aty janë lemeritë.

Një armatë e tërë është mobilizuar për të tërhequr vëmendjen nga thelbi i një diktature: krimet e saj.

Lemeritë në letërsi, kanë të bëjnë në radhë të parë me denoncimet e fshehta. Spiunimi i kolegëve dhe denoncimi i veprave janë në krye të kësaj hierarkie të zezë. Një pjesë e armatës së spiunëve, të “judëve” të djeshëm janë ende sot në veprim. Dje përgjonin e denonconin antikomunizmin në veprat letrare. Sot, të kundërtën, komunizmin.

 

Mendoni se historia e vjershës suaj për “pashallarët e kuq”, e ilustron këtë problem?

 

Kadare: Është shembull fare i qartë. Kjo vjershë mund të quhet me vlerë ose pavlerë kjo s’ka shumë rëndësi. Me rëndësi ka qenë funksionimi i makinës së terrorit. Kur u zbulua rastësisht se si funkionoi kjo makinë, u ngrit befas një stuhi e tërë. Aspak në mbrojtje të shkrimtarit të sulmuar egërsisht prej shtetit, por kundra shkrimtarit. Pra në mbrojtje të makinës së terrorit.

Le ta shikojmë fare thjeshtë me qetësinë që na jep distanca kohore, atë që ndodhi dje më 1975 dhe sot në 2002. Më 1975 u krijua një problem, një acarim i pashembëllt midis shtetit shqiptar dhe shkrimtarit. Shteti zemërohet, tronditet. E akuzon shkrimtarin se e ka goditur pabesisht. Shkrimtari pranon fajin. Madje shprehimisht thotë: “e ktheva armën befasisht kundër partisë”.

Sot, 27 vjet më pas, zbulohet kjo dosje. Ky proces gjysmë i hapur, gjysmë i fshehtë. Kjo makinë tmerri. Për çudi disa analistë a pseudoanalistë nuk duan të merren me të. Asnjë fjalë nuk thonë për akt-padinë kundër shkrimtarit, një nga më të rëndat, në mos më e rënda në historinë e kulturës nën komunizëm. Dhe jo vetëm kaq: jo vetëm nuk duan ta bëjnë shtetin fajtor, por fajtor bëjnë prapë shkrimtarin. Akuza është e çuditshme: sipas tyre shkrimtari nuk e paska goditur shtetin. Siç është thënë edhe në shtypin shqiptar, le ta pranojmë një çast këtë tezë. Pas kësaj detyrimisht vijnë disa pyetje: në qoftë se shteti nuk qenka goditur atëhere përse qenka zemëruar? Ose më saktë, përse e ka bërë këtë lojë: është shtirur si i zemëruar? Për të gjetur një pretekst kundër shkrimtarit? Ka dhe një pyetje të fundit: përse në të gjitha këto raste: acarim i vërtetë i shtetit, acarim i gabuar i shtetit, acarim shtihan (hipokrit) i shtetit, është shkrimtari ai që quhet fajtor?

Ky zhdrivillim i mbrapshtë i të menduarit, kjo verbëri e qëllimshme nuk janë të rastit. Ato dëshmojnë këmbënguljen e avokatëve të diktaturës shqiptare për ta mbrojtur me thonj e me dhëmbë kufomën e saj.

 

Sipas jush është spontane kjo apo mbështetet nga struktura të mbetura të regjimit?

 

Kadare: Është vështirë në këtë rast të ndash spontanitetin nga ajo që nuk është e tillë. Dosja e “pashallarëve të kuq” e tronditi gjithë rrjetin e spiunimit që vepronte në Lidhjen e Shkrimtarëve të Shqipërisë dhe rrotull saj. Ndaj një pjesë u ngritën ashtu si dikur me thirrjen: parti, Enver, jemi gati kurdoherë! Ndryshimi i vetëm do të ishte të zëvendësohej emri i Enverit me atë të Nexhmijes. Rimën le ta gjejnë vetë.

 

Ka një mendim të përgjithshëm se spekullimet në shtypin shqiptar sa vete shtohen, ato po infektojnë edhe botimet letraro-kritike.

 

Kadare: Është gjithmonë problemi i devijimit të së vërtetës. Ka një teknologji të tërë për këtë. Tek ne ka njerëz që e kanë mësuar mirë këtë teknikë. Në vendet e qytetëruara kjo formë falsifikimi nuk ecën lehtë. Tek ne, për fat të keq, ende pi ujë. “Judët” e djeshëm, ata që gjer dje bënin lojë të dyfishtë spiunimi, (Sigurimi shqiptar – Stazi gjerman p.sh., atje te “Shtëpia me gjethe”, p.sh.), vazhdojnë sot qëmtimin e vargjeve, të frazave. Gjejnë vjersha të shkruara në moshën e adoleshencës, në gjimnaz, si ato për vdekjen e Stalinit. I citojnë e i stërcitojnë nga dy-tri herë. Bëjnë montazhe frazash nga artikujt, reportazhet, diskutimet. Në 40 vjet socializëm, të mbushura me propagandë të ethshme, me festa, kongrese, konkurse për përvjetorin e Partisë, për përvjetorin e çlirimit etj. etj. gjëja më e lehtë është të bësh qepje frazash. Fraza për socializmin, për kapitalizmin, për partinë. Edhe në artikujt për biologjinë, apo për sizmologjinë i gjen ato, pa le pastaj për letërsinë dhe artet. Montazhi i frazave është mashtrim klasik. E gjithë kjo kashtë e ky ambalazh mund të zëjë një ose dy përqind në veprën e shkrimtarit, por i montuar me dinakëri jep përshtypjen sikur është zotërues. Spekulantët tanë nuk sprapsen përpara asgjëje. Në debatin e fundit p.sh., qysh në krye, u përdor një mashtrim i neveritshëm, i fabrikuar më 1990 nga policia e fshehtë komuniste. Është fjala për një kinse sharje që i paskam bërë refugjatëve shqiptarë. Shumë herë e kam përgënjeshtruar atë fabrikim. Kam sqaruar se jo vetëm s’mund të gjendet askund një gjysmë fjale e imja kundër refugjatëve, por përkundrazi, gjenden faqe të tëra të shkruara plot dashuri e dhembje për ta qysh në dhjetor të vitit 1990. E megjithatë mashtrimi mbahet gjallë, madje debatin për “pashallarët e kuq” një gazetar e fillon me të! Çështja e refugjatëve prek mbi një milion njerëz në Shqipëri. Ju lutem të citoni disa pasazhe nga përshkrimi që i kam bërë ikjes së tyre më 1990.

 

Në debatet për ju përmendet shpesh çështja e qëndrimit ndaj klerit dhe sidomos ndaj Gjergj Fishtës.

 

Kadare: Duke e ditur interesimin e publikut të gjerë shqiptar për këtë pyetje do të përpiqem t’i përgjigjem asaj sa më qartë.

Lidhur me fenë dhe klerin fetar unë kam patur atë mendim të gabuar si shumica e intelektualëve të brezit tim. I formuar si ateist dhe duke mos patur respekt për klerikët e besimit të prindërve të mi, nuk mund të them se kam respektuar klerikët e besimeve të tjera. Më pas mendimi im ka evoluar në të kundërt. Duke hetuar fatin e katolicizmit shqiptar, besimit më të persekutuar në Shqipëri, sikurse në gjithë perandorinë komuniste, kam ardhur te mendimi se shtypja e fesë ishte e lidhur me tragjedinë e izolimit të vendit nga Evropa dhe qytetërimi i saj. Këtë ndryshim në ndërgjegjen time e vërteton romani “Ura me tre harqe”, ngjarjet e të cilit rrëfehen në vetën e parë nga një murg katolik. Ky murg, rrëfimi i të cilit merr tonet madhore të predikatorit dhe të zëdhënësit të kombit, është ndoshta personazhi më solemn, në gjithë veprën time. Po ju kujtoj se romani u shkrua në vitin 1976 dhe u botua më 1978, në kohën kur feja vazhdonte të ishte e ndaluar në Shqipëri.

Për Gjergj Fishtën, nuk e fsheh se kam qenë i gabuar në vlerësimin e tij. Në fillim si rrjedhojë e modës, në vitet ’60, sëmundje e njohur e shkrimtarëve të rinj që lehtësisht e nënçmojnë traditën. Jo vetëm Fishta, një pjesë e letërsisë së kaluar, Çajupi, Naimi, më dukeshin pa interes. Më pas, atëhere kur mund të ishte koha e evoluimit, ndalimi i Fishtës, e ka penguar këtë proces.

Gjergj Fishta ka njohur atë ndalim absolut, që rallë herë i ka ndodhur ndonjë shkrimtari në historinë e letrave botërore. Ai ka patur gjithmonë mijra adhurues në Shqipëri, e megjithatë gjatë 40 vjetëve të tiranisë komuniste, nuk janë botuar as dy radhë në mbrojtje të tij, madje as dy radhë me informacion objektiv. Në këtë sens është e habitshme përse pakënaqësia për Fishtën të shkarkohet në radhë të parë te një njeri.

Ndoshta arsyeja është se unë e kam përmendur Fishtën më shumë se kushdo tjetër. Dihet se lidhur me Gjergj Fishtën ka patur dy mundësi në këtë vend. E para, të mos i zihej emri më gojë, thua se ai nuk ka ekzistuar kurrë. E dyta, të përmendej, por vetëm duke e kritikuar. Ndonëse nuk e kam çmuar sa duhet si shkrimtar, kam qenë absolutisht kundra që Fishta bashkë me Koliqin dhe Konicën, të zhbëheshin nga letërsia shqipe me ndihmën e makinës së heshtjes. Prandaj, ndër dy të këqijat, heshtjen, ose përmendjen, shoqëruar me një varg epitetesh kritikuese, kam zgjedhur të dytën. Për një zgjedhje të tretë koha nuk jepte asnjë shans.

Epitetet denigruese e fyese, kanë qenë si një monedhë e zhvleftësuar në Shqipëri. Madje një pjesë e shkrimtarëve bashkëkohës, e atyre që quheshin të realizmit socialist, i kanë provuar mbi shpinë. Autori i këtyre radhëve disa herë është quajtur revizionist, dekadent, popullpërbuzës, kundërrevolucionar, reaksionar, nxirës i realitetit, ndjekës i Gjillasit, amator laviresh, pervers, zevzek etj.

Kjo gojë e shthurur, epitetet kundër pronës private, SHBA-së, muzikës së modës, Izraelit, Papës, Hollivudit, etj. nuk besoj se e dëmtonin seriozisht njeriun. Shpesh ato bënin të kundërtën.

Më 1960, kur kam qenë student në Moskë, jam gjendur përpara një alternative të tillë: të botohej libri im i përkthyer në rusisht, me kusht që në parathënie të vihej një epitet i keq për kohën (ndikimi i modernizmit perëndimor), ose të mos botohej. Pa asnjë mëdyshje pranova botimin të shoqëruar nga epiteti.

 

Ju folët për evoluimin lidhur me fenë. A ka patur evoluim tek ju edhe për Fishtën?

 

Kadare: Natyrisht që ka patur, ndonëse me vonesë. Madje ndërgjegjësimi im për fatin e katolicizmit shqiptar më ka çuar natyrshëm te ndryshimi i vizionit për Gjergj Fishtën. I çliruar nga kornizat e ngushta të vlerësimit ngushtësisht estetizant e profesional, zbulova përmasat globale të poetit. Si shenjë dhe si provë e ndryshimit tim ka qenë kërkesa publike për botimin e Fishtës në Shqipëri. Ka qenë e para kërkesë e bërë në shtyp. Kjo ka ndodhur më 21 mars 1990, kur Shqipëria ishte ende komuniste. Nuk e kam quajtur për meritë kushedi çfare, e kam quajtur në radhë të parë një borxh të ndërgjegjes sime.

 

Po insistoj për Fishtën, meqënese, siç e thoni ju vete, për të ka interes të gjerë nga publiku shqiptar. Cili është mendimi juaj sot për vendin e tij në panteonin e letërsisë shqipe?

 

Kadare: Këmbëngulja juaj është e drejtë. Edhe pas komunizmit shtypi ka dhënë dromca ose fraza të mija të montuara keq, të cilat në vend ta sqaronin e kanë ndërlikuar problemin.

Qëndrimi im është ky: Gjergj Fishta bashkë me Naim Frashërin, janë dy poetët më të mëdhenj, të vetmit dhe me sa duket, të fundmit poetë kombëtarë të letrave shqipe. Me cilësimin “poet kombëtar”, në shumë vende, e sidomos në gadishullin tonë, pagëzohen poetët me status të veçantë, që fati e sjell të kapërcejnë kufijtë letrarë e të bëhen njësh me pejsazhin global kulturor, shpirtëror e historik të vendit, me kumtet e me shejzat e tij. Këto atribute misionarësh, qëllon që ua rritin peshën dhe hijen disa herë në dëm të vlerave ngushtësisht artistike. Ndaj një gjykim estetizant mbi ta, siç u përmend pak më lart, mund të rezultojë i gabuar.

Desha të shtoj këtu se një provë tjetër, provë më e re që vërteton rëndësinë globale të Fishtës dhe Naimit, ishte pikërisht kjo kohë e tranzicionit poskomunist. Kur kombi shqiptar u gjend përpara një trandjeje të frikshme, kur u troshitën pa asnjë dallim shtyllat mbajtëse të ngrehës së tij morale, historike, ato shtylla pa të cilat asnjë komb evropian nuk mund të quhet i qytetëruar, këta dy misionarë ishin më të nevojshëm se kurrë.

Desha të shtoj se në këtë kaos, emri i Fishtës, u përdor shpesh në mënyrë hipokrite. Nuk mund të shpallësh adhurues i Fishtës dhe njëherazi të tallesh e të hedhësh baltë mbi ato që Fishta i këndoi e i sublimoi në vepren e vet: gjuhën shqipe, historinë, rrënjët e shqiptarëve.

Nuk mund të përgjerohesh për Gjergj Fishtën e po atë ditë të ulërish se shqiptarët janë nomadë të ardhur tani vonë nga Kaukazi dhe Gjergji tjetër, Gjergj Kastrioti është hajdut kuajsh nga Mali i Zi. Nuk mund të jesh ithtar i Gjergj Fishtës e të mos thuash gjysëm fjale për atdhemohuesit e sotëm, për depërtimin e integrizimit arab ose të vrasjes së përsëritur të priftërinjve katolikë sot më 2002, në Shqipëri.

 

Keni ngulur këmbë se Shqipërisë i duhet sot një mendim ndërtues, pozitiv. Në këtë sens mendoni se kultura, letërsia shqipe, e cila siç thatë ka hyrë në Evropë, ta ndihmojë për t’i hapur rrugën e Evropës gjithë vendit?

 

Kadare: Ka qenë një vend që besoj se ka përfituar nga kultura e letërsia e vet antike për të hapur portën e Bashkimit Evropian. Ky vend ka qenë Greqia.

Nuk besoj se rasti është i përsëritshëm. Megjithatë, në rrethanat e sotme, kur Shqipërisë i duhet të përballojë akuzën për mungesë qytetërimi, letërsia e arti i saj mund të ndihmojnë ndjeshëm në mirëkuptimin me kontinentin.

Dua të përfitoj nga rasti për të ngritur këtu një problem, që mund të cilësohet dramatik: shpërfilljen e shtetit për fatin e librit në Shqipëri. Vihet re një ngazëllim adoleshent për shfaqje të bujshme, ngazëllim që s’ka ndonjë gjë të keqe, po të mos shoqërohej me mosperfilljen për librin. Gjendja e tij është në një fazë gati barbare. Shqipëria është i vetmi vend në Evropë që nuk ka një rrjet serioz për shpërndarjen e librit. Për këtë kritikë administrata shqiptare mund të përpiqet të gjejë justifikime të shqepta, (vështirësitë e tranzicionit, ekonomia e tregut etj.), por unë do të përmend një tjetër fakt që nuk pranon asnjë justifikim: Siç e kam marrë vesh, Shqipëria është vendi që e ka TVSH-në (taksen) për librin 20%, domethënë më të lartën në gjithë vendet e ish-Lindjes komuniste. Për të përmbysur një gjendje të tillë skandaloze, shtetit shqiptar do t’i mjaftonin vetëm disa minuta.

Lidhur me mendimin ndërtues, pozitiv, mendoj se sot është më i nevojshëm se kurrë. Mendimi mohues, është flamuri më i lehtë për t’u futur në një betejë. Për fat të keq, në Shqipëri sot ai është zotërues. Strategjitë e shumë partive në vend që të mbështeten në programe e projekte ndërtuese, janë bazuar në mohimin e tjetrit. Kënaqësia e zbulimit të së keqes së tjetrit, kur nuk shoqërohet me një përvijim ndërtues, s’është veç një pasion shterp e vetëvrasës.

 

Mendoni se shembujt e këtij mendimi ndërtues mund të gjenden në historinë tonë? Ka njerëz që mendojnë se në të zotëron e kundërta: shembulli shkatërrues.

 

Kadare: Nuk mendoj ashtu. Në kronikën shqiptare gjenden të dyja. Me modelimin e heroit të vet Kastriotit, (modelim ose mit i përbashkët i Shqipërisë dhe i Evropës) shqiptarët rizgjodhen një program, një orientim. Për fat të keq, për shumë shekuj, ky program ra ndesh me një realitet të egër. U përdor gjithçka: armët, taksat, ndeshja e feve, e ideologjive etj. që shqiptarët të hiqnin dore nga ky orientim. Si rrjedhojë pati periudha që programi u dëmtua, u mjegullua, desh ra në humnerë. Së fundi ai ngadhnjeu. Sot gjithë shqiptarët që jetojnë në gadishull, në kontinent dhe në botë, njëzëri kanë zgjedhur përsëri orientimin evropian. Por kjo zgjedhje nuk tregon se problemi nuk është zgjidhur.

Mund të thuhet se krejt ravgimi dhe drama shqiptare janë zhvilluar rreth këtij strumbullari. Aty gjendet e mira dhe e keqja e historisë sonë. Ndërtimi dhe prishja. Ngritja dhe rënia jone. Fill pas Luftës së Dytë Botërore, shefi i komunistëve shqiptarë Enver Hoxha, brohoriste e bënte sikur përgjërohej për aleatët anglo-sovjeto-amerikanë, për ndërtimin, emancipimin, botën e re demokratike, por ndërkaq kur erdhi puna te prova e orientimit zgjodhi modelin e kundërt. Në vend të Kastriotit zgjodhi Haxhi Qamilin. Ky kapitull i zi i historisë sonë, ai që mund të mbajë titullin: “Hoxha zgjodhi Haxhiun” dihet ç’na solli. Skizofrenia e politikës së sotme shqiptare ka lidhje prapë me modelin evropian, më saktë evropiano-atlantik. Askush nuk guxon të ngrihet haptas kundër tij, por një pjesë punon kundër tij. Arsyeja është themelore: klima e demokracisë evropiane është fare e papërshtatshme për këtë racë politikanësh. Ndaj përpara se ajo t’i thajë e t’i zhbëjë ata, ashtu siç ndodh me qëniet që i ka ikur koha, ata për të mbijetuar do të përpiqen ta shuajnë atë frymë. Me fjalë të tjera, do të bëjnë atë që bëri Hoxha dikur: të kërkojnë haxhiun. Lufta për modelin është sot më e fortë se kurrë.

 

Mendoni se kjo luftë kundër kësaj politike mund të fitohet?

 

Kadare: Natyrisht që po. Qytetaria shqiptare do t’i gjejë rrugët për këtë. Këtu dua të përsëris se acarimi i vazhdueshëm me politikanët nuk i sjell asgjë të mirë një vendi. Ndaj s’duhet nxitur artificialisht e as duhet kthyer në sport kombëtar. Ndërkaq unë e kuptoj se shqiptarët, kudo që jetojnë, në Shqipëri, Kosovë e gjetkë, ndodhen në një periudhë të tillë kur gabimet e fajet e politikanëve pushojnë së qeni thjesht gabime dhe faje por aty për aty kthehen në gabime dhe faje themelore.

Në Shqipëri ka ndodhur një prishje që duhet të ndreqet sa më parë: prishja e paktit të zakonshëm midis popullit dhe politikes. Ky pakt duhet të rivendoset me ngut.

 

Sipas jush kush duhet ta bëjë hapin drejt kësaj rivendosjeje?

 

Kadare: Natyrisht që hapin duhet ta bëjë politika. Por për ta bërë këtë hap politika shqiptare duhet të shkundet e të pastrohet nga një ndotje e rëndë që ka rënë mbi një pjesë të saj. Ajo duhet të rifitojë moralitetin dhe nderin e humbur. Krizat e moralit janë të zakonshme për politikanët kudo në botë. Në Shqipëri ka ndodhur diçka e veçantë. Janë vënë në pikëpyetje dy nga shtyllat mbajtëse të çdo politike: serioziteti dhe përkushtimi ndaj vendit. Ne të gjithë jemi dëshmitarë të mungesës së seriozitetit. E folura përçart, kapardisjet prej kllouni, shpërfillja, talljet me publikun, deklaratat e papërgjegjshme, udhëtimet për qejf, shpenzimet, çamçakizin në gojë përpara kamerave, celularin në vesh gjatë mbledhjeve të parlamentit, këto e të tjera si këto janë shprehja e jashtme, vulgare dhe e padurueshme, e një të keqeje të brendshme. Ato janë një pështymë në fytyrë që i bëhet popullit shqiptar, në radhë të parë varfërise, e pastaj gjithë halleve të tjera të tij.

E keqja nuk mbaron me kaq. Këtë mungesë skrupulli, këtë plasje cipe, disa nga politikanët tanë e afishojnë haptas, gati-gati me krenari. Ky afishim është shenjë jashtëzakonisht e keqe. Me atë afishim këta politikanë shpallin botërisht se populli shqiptar nuk meriton as seriozitet e as përkushtim. Të tilla shenja dëshmojnë një psikologji shkatërrimi. Qysh nga Neroni dhe Kaligula, ato janë tepër të rralla në historinë e Evropës. Politikanët dhe drejtuesit, qofshin edhe të zinj, janë zakonisht të kujdesshëm për të ruajtur cipën. Kur ajo plas, prit katastrofën.

 

Keni shprehur disa herë dyshimin se difektet në politikën shqiptare mund të jenë të qëllimshme.

 

Kadare: Për fat të keq kam dyshuar për këtë dhe vazhdoj të dyshoj. Kjo këmbëngulje e përsëritur për ta çnderuar me çdo kusht Shqipërinë, për ta paralizuar, për t’ia prerë rrugën drejt familjes evropiane sa herë që ajo rrugë hapet, për të gjetur me çdo kusht një shkak për trazira sa herë që punët venë mbarë, për ta provokuar në mënyrë sistematike, për të mos e lënë të marrë frymë, këto është vështirë të merren si rastësi. Prandaj kemi të drejtë të pyesim me alarm: ky acarim vetvrasës, ky nguc e ky provokim për gjithçka, ky zell i palodhur që ritualet e demokracisë: votimet, zgjedhjen e parlamentit, zgjedhjen e presidentit, t’i kthejnë në ankth e në mjerim, mos vallë është diçka e programuar? Në qoftë kështu, atëhere gjithe koha e humbur e Shqipërisë në këtë fund epoke është humbje e programuar.

Unë ende nuk dua ta besoj këtë gjë. Ndryshe do të besonim në një tradhti të hapur ndaj interesave shqiptare. Fjala “tradhti”, fjalë e zhvlerësuar prej komunistëve, shumëkujt mund t’i duket e vjetër, si armë muzeu e dalë mode. Ndërkaq, disa javë përpara, në një vend të madh demokratik si Franca, shefi i shtetit e akuzoi publikisht një krah të politikës franceze “për tradhti ndaj Francës”.

Populli shqiptar, gjindja shqiptare është e fundit që ka dalë në liri në kontinentin evropian. Siç ndodh shpesh me atë që vonon, ne shqiptarët po krijojmë keqkuptime, pritje të ftohtë, ndoshta frikë. Dëshirën e tij për frymëmarrje, për liri e demokraci, shumëkush e shikon me sy daltonike. Më lejoni të përsëris mendimin, se nuk është një përbindësh që del nga mjegulla, por një popull si gjithë të tjerët.

Për këtë keqkuptim e këtë ftohtësi, përpara se të bëjmë me faj të tjerët, le të shikojmë veten tonë dhe ta kërkojmë aty të keqen. Dhe le të përpiqemi ta zbehim, gjersa ta shkulim.

 

15 qershor 2002