Përmbledhja  poetike Adamah të grish qysh me titullin, i cili vjen si gjetje e ligjërimit  poetik të autores  dhe shërben si celës për rrokjen e rrafsheve konceptuale, semantike dhe simbolike  të poezive. Referuar narrativës biblike (Gjeneza)  fjala Adamah në hebraisht ka kuptimin  “toka e kuqe” prej pluhurit të së cilës Zoti krijoi Adamin, njeriun e parë

Nga Sadedin Mezuraj

Kur lexon  për herë  të parë vëllimin poetikAdamah të autores Viola Isufaj, përfshihesh në vorbullën emocionale dhe dallgëzimet e një shpirtit vibrant, por mbetesh disi i turbullt prej “mjegullnajës semantike” që mbështjell   rrafshet  domethënëse të poezive.

Ky është  leximi parë i shkujdesur, sipërfaqësor, pa ndonjë impenjim të veçantë.Në një lexim më të vëmendshëm, pasi ke pikasur  disa nga “celësat” e dekodimit të simbolikave dhe kumteve poetike, pas  gjithë  atij “kaosi” marramendës, me elementët parakë të Krijimit-errësira,  drita,toka, uji, dielli, deti etj, befas të shpërfaqet arkitektura  e ngrehinës poetike, e mirëmenduar dhe bukur e strukturuar. Përmbledhja  poetike Adamah të grish qysh me titullin, i cili vjen si gjetje e ligjërimit  poetik të autores  dhe shërben si celës për rrokjen e rrafsheve konceptuale, semantik dhe simbolik  të poezive. Referuar narrativës biblike (Gjeneza)  fjala Adamah në hebraisht ka kuptimin  “toka e kuqe” prej pluhurit të së cilës Zoti krijoi Adamin, njeriun e parë. Në rrafshin semantik, lidhja etimologjike ndërmjet dy fjalëve, Adam dhe Adamah, përcjell lidhjen teleologjike të njeriut me Tokën, misionin e tij për ta kultivuar dhe  humanizuar atë.

Duke luajtur me kuptimin etimologjik, fjalën Adamah ,të rikonceptuar nga  përngjitja e fjalës  Adamme  prapashtesën ah,  autorja  e  ngre në nivelin  e një simboli  polisemantik .  Adamahnë kontekstin e vëllimit poetik,simbolizon lidhjen e mashkullit me femrën, sinjifikon “mitrën e përgjakur” prej nga del Adami, shënjon  Tokën Mëmë të personifikuar me  Femrën  si burim i jetës. Nxitur nga simbolika e titullit por edhe nga identiteti gjinor i autores, të përftohet ideja e një feminizmi diskret, e një ahti, si dhimbje dhe revoltë për  Historinë  e cila padrejtësisht është shkruar si Aventura e Adamit-mashkullit luftëtar, lundërtar, sundimtar, profet dhe poet, kurse ajo, Eva pra, qysh prej gjenezës e në vazhdimësi,  nuk ka qënë vecse shtojca  e mashkullit dhe shtrat i epsheve të tij.Ky do të ishte një “lexim”  arbitrar  dhe  brenda klishesë së viktimizimit të femrës. Në fakt, përmbledhja poetike Adamah prezanton një përqasje tjetër, edhe pse shqetësimet për fatet e femrës  dhe perceptimin e saj sipas modelit biblik-robinjë e burrit dhe shërbëtore e Zotit-përbëjnë një nga topikët  e  cikleve  poetikë.  Adamah vjen  sisintezë   e ahteve të ngazëllimit nga dashuria por edhe e klithmës për humbjen e saj, si metaforë e lidhjes esenciale  mes mashkullit dhe femrës në rrugëtimin e tyre   nga gjeneza në bashkëkohësi.

***

Përmbledhja poetike është  strukturur në nëntë cikle të cilat komunikojnë dhe plotësojnë njeri tjetrin. Kalimi nga një cikël në tjetrin të përfton  ndjesinë e lëvizjes në një labirinthi me pasqyra, të cilat i përcjellin njëra tjetrës shëmbëllime, imazhe, dritë dhe reflektime. Poemthi  me titullin homonim të librit,Adamah, përbën vatrën kuptimore dhe nuklin prej të cilit emetohen valenca kuptimore dhe asosiacione   nëpër ciklet e poezive.

Ahti  frymon nëpër  poezi   herë si psherëtimë dhe rënkim i thellë (Lotët e larme, Libri dieg, dielli digjet, Adamah, Kënga e Kripës, Riqueim për zjarrin, hirin dhe ujin e shiut etj.), herë si ngazëllim erotik dhe kremtim i dashurisë pasionante (Si flisni ju për dashurinë? Lëvdatë për një zot të vdekshëm, Në ishullin ku Uliksi s’ndaloi, E qeshura mbi oqean) dhe herë si hakërrimë kundër paudhësive dhe të keqes vrastare në këtë botë(Lutja e Gjonit.., Ekzekutimi,Ti që endesh ferrit, Me sy të mbyllur fort) Dialektika e dashurisë  dhe raportet e shumëfishta mashkull femër, metaforizohen përmes metamorfozave të subjektit poetik: femra shpërfaqet si  vajza  e vogël e lodrave të fëmijërisë , bletëza e tunduar por edhe e trembur  nëpër  labirinthet plot pjalm të dashurisë, nimfa në ishullin e sirenave, mjelma e liqenit, gërshetëza e përrallës. Mashkulli është shoku i fëmijërisë së kumbullave të kaltra,adoleshenti në stinën e pjalmimit erotik, i dashuri në karusel dhe banditi “me sharm vjeshte”,Uliksi aventurier dhe djaloshi  detar mbi kreshtën e dallgëve në oqean. Ata, mashkulli dhe femra, Adami dhe Adamah , janë kurdoherë bashkë në udhëtimin e tyre në Tokën e dashurisë.Së bashku përjetojnë uljet dhe ngritjet në vorbullat e jetës e cila vërtitet si karusel:

Lëvizte lodra e madhe mendjemarrshëm marramendshëm ethshëm/Në mundsh qëndro!(Adamah, f. 58). Tonaliteti poezive  reflekton diagramën  e gjendjeve shpirtërore të subjektit lirik, në një realitet në lëvizje dhe përshndërrim të vazhdueshëm. Në këtë botë të lëvizshme, ahtet e shpirtit  poetik të autores përcillen  si përjetime për  shqetësimet e njeriut  modern, si reflektime   për ekzistencën,  dashurinë, për zigzaket e zhvillimit të shoqërisë  dhe fatet e kombit

Në përmbledhjen poetike Adamah,kalimi nga cikli i parë në të fundit,metaforizon metamorfozat shpirtërore të individit dhe hiqet një paralele për rrugëtimin e njerëzimit  nga Gjeneza në modernitet.Ky rrugëtim historik perceptohet si proces i rënies së njeriut. Moderniteti nuk ka arritur të shmangi plojat, shkatërrimin, bjerjen e vlerave dhe humbjen e traditave të mira:

Por hir/në hi/në shkrumb/në duhmë!!! Se ajo blozë/rrënojë ploje/ish pas qenë/Kulm (Poezia Hir, f. 87) Përkundër idesë së zhvillimit linear dhe progresiv, autorja përmes gjuhës poetike, duket se reflekton filozofinë e zhvillimit ciklik  mbi kthimin dhe përsëritjen. Rrënjët e së keqes, thotë autorja, janë mihur thellë dhe , për më tepër,  e keqja riciklohet :

Ajo që shkoi, ajo rikthehet.Dhunshëm.Emri i saj tmerron-ajo kthehet pa emër

Me shpim djajsh në kafkë. Kafkë  (Ekzekutimi f.83)

Ideja e rënies,shëmtimit dhe  deformimit moral përforcohet në ciklin Monstrum.Kadencat ku nënvizohet se e keqja është e mberthyer pas shpirtit të njeriut. Përkundër shëmtimit dhe të keqes, Uni  poetik, në rrugëtimin e tij, falë frymës përndritëse të brendësuar, e shikon veten të ngritur në pikën më të lartë.Horizonti duket gri por ende ka një shpresë :

Për një kthesë në terr

Një kthesë, Zoti e dashtë

Të bukur (Poemat e thyera f 96). Edhe pse rrotull dëgjohet vajtimi i  kukuvajkës, si simbolikë e të keqes , autoria nuk i dorëzohet pesimizmit total, kur thotë:

Por unë…

Ruaj ende të fshehtë në kraharor

Tingujt sekretë të laureshës. (Djepi i kukuvajkës f. 79)

Kur lexon  përmbledhjen poetike “Adamah, ndjen impulset e fjalëve, ritmet, tingëllimat, muzikalitetin dhe tonet e ligjërimit  poetik. Falë teknikave të kompozimit poetik, disa nga poezitë tingëllojnë si himne madhërimi dhe kangjella pikëllimi për dashurinë, disa si lutje e të tjera me  tone funebër, mbartin dhimbjen dhe përpëlitjet e një shpirti të plagosur.

Poezitë më të arrira apo fragmente të veçanta,nëpërmjet  ritmeve, rimave, sonoritetit të fjalëvedhe figurave të tjera stilistike, përftohen si partitura muzikore. Madje disa nga poezitë janë kompozuar si copëza muzikore ,(Si flisni ju për dashurinë-në pesë momente muzikore, Adamah-nga kanto tek tera, Remix ) çfarë të kujton stilin poetik të Zef Zorbës ose autorë të tjerë të cilët kanë përqasur fjalën poetike me teknikat muzikore.

Viola Isufaj në këtë përmbledhje prezantohet si një poete e ndjeshmërisë emocionale.Ky profil poetik ka diktuar  edhe përdorimin e shpeshtë të  pasthirrmave, si mundësi për shprehjen, amplifikimin dhe përcjelljen tek lexuesi të frymës dhe gjëndjeve  emocionale që mbartin poezitë. Një tipar tjetër dallues është përdorimi reticencës.Fjala zbulon por edhe heshtja flet.Poezia është thirrur jo vetëm si kremtim i sensualitetit, të të dukshmes por edhe si kërkim metafizik i mistereve të padukshme.Përmes retiçencës krijohet ajo hapsirë ku lexuesi grishet të rroki misteret e të pathënësdhe të “shkruajë”   përmbylljen e mendimit të autores.

Stili poetik i V.Isufaj nuk ka vetëm muzikalitet por edhe imazheri. Poezitë shpërfaqin imazhe të gjalla, tablo sensuale plot dritë dhe ajër, si në pikturat impresioniste (kur shpirti këndon) dhe imazhe  të zymta, me penelata  rembrandiane (kur shpirti lëngon).

Nga cikli  i parë (Thonjtë e veckël të butë) në të   fundit (Cikli i plojës.Cfarë mbeti) ka një kalim gradual nga ngjyrat e çelura, hovet ngazëlluese  dhe tonet lirike, në tablo, imazhe  dhe motive ku predominon ngjyra gri,zymtësia dhe ahtet  e pikëllimit. Cikli Pjalm dhe Cikli i Plojës, si dy shtyllat e ngrehinës poetike Adamah, mbartin poezi me nota  emocionale të larta dhe tone ngjyruese me kontraste të thella.  Përmes kontrasteve që mbartin këto dy cikle, përcillet ideja mbi   natyrën duale të  realitetit dhe shpirtit, ku impulse i erosit përplaset me impulsin e thanatos. Dashuria është ngazëllim por edhe hidhërim, shpirti shpërfaqet si përmasë drite  por edhe si frymë demoniake.E gjithë historia universale e njerëzimit, nga Zanafilla në aktualitet, ka në themelet e saj përplasjen e dy shtysave të përkundërta: e Mira dhe e Keqja. Në këtë përballje fizike dhe metafizike mes të mirës dhe të keqes, dashuria mbetet shtegu drejt parajsës tokësore. Nëse toka, ajri, uji dhe zjarri janë katër elementët bazë të Universit, dashuria mbetet “elementi  i pestë”, kuitesenca, konstantja ekuilibruese në një botë të papërkryer.Ose e shprehur me fjalët e autores, dashuria është fryma ripërtëritëse e shpresës:

Për të parë më mirë,

Për të puthur sythin e qeshur

Në tokën e djegur (Shakullima, f.95)

***

Ato çfarë u thanë në këtë shkrim nuk janë  gjithçka që mund të thuhet rreth vëllimit poetik Adamahtë Viola Isufaj. U rrekëm të përcjellim disa impresione si dashamirës të poezisë, përmes leximit brënda  një “konjukture interpretative”, sikurse shprehet Umberto Eco.

Poezia, si arti i fjalëve të organizuara në struktura semantike dhe simbolike, mbetet e hapur për qasje dhe interpretime të shumëfishta. Viola Isufaj nuk gatuan një poezi si “ushqim të gatshëm” për lexuesin por  rreshtohet në gjeneratën e re, e cila shpejton të kapi modernitetin e vonuar nga tradita e një  poezie deskriptive dhe deklarative, me implikime dhe ndikime  jashtëletrare. Parë në përgjithësi,  Viola Isufaj në librin e saj prezantues si poete, operon me një stil poetik   ku spikat qasja simbolike, me forma hermetike dhe   kumte  implicite dhe ku  lexuesi, përtej dritësimit të imazheve, përballet me sfidën e mbërritjes intuitive në “zonat e errëta”, në rrokjen e misterit që vesh bërthamën e rrafsheve  semantike të poezive. Sepse i tillë është misteri  i shpirtit poetik, i parrokshëm tërësisht në rrjetën e fjalëve dhe i pa përkufizueshëm në një formulë logjike.