Albspirit

Media/News/Publishing

20 gjërat që kam mësuar rreth shfletuesve dhe uebit…

 

20 gjërat që kam mësuar rreth shfletuesve dhe uebit (i disponueshëm në 20thingsIlearned.com),

Google mund t’i drejtojë këta përdoruesë në një faqe që sqaron gjërat bazë. Megjithëse nuk është një zgjidhje perfekte, është padyshim diçka që mund t’ia tregosh miqve të tu të interesuar për teknologjinë.

Në përpjekje për t’i mësuar një personi mesatar rreth shfletuesve dhe faqeve bazë të internetit, Google ka hedhur në treg një libër interaktiv online që shpjegon parime të tilla si, TCP/IP, HTML, zgjerime shfletuesish dhe softuere të dëmshme. Libri i shkurtër, 20 Gjëra Që Kam Mësuar Për Shfletuesit dhe Faqet e Internetit, është një sqarim hap-pas-hapi i Intenetit dhe mënyra se si ai funksionon. Është krijuar nga skuadra e Google Chrome duke përdorur HTML5, por gjithashtu përmban edhe shumë ilustrime të zgjuara nga ilustratori gjerman që ka fituar çmime dhe nga autori i librave për fëmijë Christoph Niemann.

Libri përqëndrohet në 19 tema të ndryshme (plus një përmbledhje, totali 20 gjëra). Fillon me “Çfarë është Interneti?” dhe pastaj zhytet në botën e mjegullt të kompjuterit, aplikacioneve online, gjuhëve të programimit, shfletuesve, privatsisë, sigurisë dhe burimit të hapur.

Me 20 Gjërat Që Kam Mësuar Për Shfletuesit dhe Faqet e Internetit (i disponueshëm në 20thingsIlearned.com), Google mund t’i drejtojë këta përdoruesë në një faqe që sqaron gjërat bazë. Megjithëse nuk është një zgjidhje perfekte, është padyshim diçka që mund t’ia tregosh mamasë ose miqve të tu të interesuar për teknologjinë.

 

******

PERPARA PER TE MESUAR 20 GJERA

Shumë prej nesh këto ditë varen nga World Wide Web për të sjellë informacionin e botës në majë të gishtave dhe na vënë në kontakt me njerëzit dhe ngjarjet në të gjithë globin menjëherë.

Këto përvoja të fuqishme online janë të mundshme në sajë të një rrjeti të hapur që mund të arrihet nga çdokush përmes një shfletuesi të internetit, në çdo pajisje të lidhur me internet në botë.

Por si funksionojnë shfletuesit dhe web-i ynë në të vërtetë? Si ka evoluar World Wide Web në atë që ne e njohim dhe e duam sot? Dhe çfarë duhet të dimë për të lundruar në internet në mënyrë të sigurtë dhe efikase?

“20 gjërat që kam mësuar rreth shfletuesve dhe uebit” është një udhëzues i shkurtër për këdo që është kurioz për bazat e shfletuesve dhe uebit. Ja se çfarë do të gjeni këtu:

Së pari ne do të shikojmë në internet, shtylla kurrizore që lejon web të ekzistojë. Ne gjithashtu do të hedhim një vështrim në mënyrën se si interneti përdoret sot, përmes ‘cloud computing’ dhe aplikacioneve web.

Pastaj, do të prezantojmë blloqet ndërtuese të faqeve të internetit si HTML dhe JavaScript dhe të shqyrtojmë se si shpikja dhe evolucioni i tyre kanë ndryshuar faqet e internetit që vizitoni çdo ditë. Ne gjithashtu do të hedhim një vështrim në shfletuesin modern dhe mënyrën se si i ndihmon përdoruesit të shfletojnë web-in në mënyrë më të sigurtë dhe të sigurt.

Së fundi, do të shohim përpara për risitë emocionuese në shfletues dhe në teknologjitë e internetit, të cilat ne besojmë se do të na japin të gjitha përvojat më të shpejta dhe më të gjera në internet në të ardhmen.

Jeta si qytetarë të internetit mund të jetë çlirimtare dhe fuqizuese, por gjithashtu meriton vetë-edukim. Ashtu si ne do të donim të dinim fakte të ndryshme themelore si qytetarë të lagjeve tona fizike – siguria e ujit, shërbimet kyçe, bizneset lokale – është gjithnjë e më e rëndësishme të kuptohet një grup i ngjashëm informacioni rreth jetës sonë në internet. Ky është shpirti në të cilin kemi shkruar këtë udhëzues. Shumë prej shembujve që përdoren për të ilustruar karakteristikat dhe funksionalitetin e shfletuesit shpesh i referohen Chrome, shfletuesit me burim të hapur që ne e njohim mirë. Shpresojmë që ta gjeni këtë udhëzues si të këndshëm për të lexuar ashtu siç bëmë për të krijuar.

Shfletimi i lumtur!

Ekipi i Google Chrome, me shumë falënderime ndaj Christoph Niemann për ilustrimet e tij

Nëntor 2010.

 

  1. CILI ESHTE INTERNETI SAKTESISHT?

Për disa prej nesh, interneti është vendi ku qëndrojmë në kontakt me miqtë, marrim lajme, dyqan dhe luajmë lojëra. Për disa të tjerë, interneti mund të thotë ofruesit e tyre lokalë të brezit të gjerë, ose kabllot nëntokësore dhe kabllot me fibra optike që mbartin mbrapa të dhëna me radhë nëpër qytete dhe oqeane. Kush ka të drejtë?

Një vend i dobishëm për të filluar është afër fillimit të vitit 1974. Ky ishte viti kur disa hulumtues të zgjuar kompjuterikë shpiknin diçka të quajtur Internet Protocol Suite, ose TCP/IP si shkurtim. TCP/IP krijoi një sërë rregullash që i lejonin kompjuterët të “flisnin” me njëri-tjetrin dhe të dërgonin informacionin mbrapa dhe me radhë.

TCP/IP është disi si komunikimi njerëzor: kur flasim me njëri-tjetrin, rregullat e gramatikës sigurojnë strukturë të gjuhës dhe sigurojnë që ne mund ta kuptojmë njëri-tjetrin dhe të shkëmbejmë ide. Në mënyrë të ngjashme, TCP/IP pasqyron rregullat e komunikimit që sigurojnë që pajisjet e ndërlidhura të kuptojnë njëri-tjetrin në mënyrë që ata të mund të dërgojnë informacion mbrapa dhe me radhë. Pasi që grupi i pajisjeve të ndërlidhura u rrit nga një dhomë në shumë dhoma – dhe pastaj në shumë ndërtesa dhe më pas në shumë qytete dhe vende – u krijua interneti.

Krijuesit e hershëm të internetit zbuluan se të dhënat dhe informacioni mund të dërgoheshin më me efikasitet kur ndaheshin në grupe të vogla, të dërguara ndaras dhe të ribashkuar. Ato chunks quhen pako. Pra, kur dërgoni një email në të gjithë Internetin, mesazhi juaj i plotë i email-it ndahet në pako, i dërgohet marrësit tuaj dhe mblidhet. E njëjta gjë ndodh kur shikoni një video në një faqe interneti si YouTube: skedarët video janë të segmentuar në pako të të dhënave që mund të dërgohen nga serverë të të shumta të YouTube në mbarë botën dhe të rikonfirmohen për të formuar videon që shikoni përmes shfletuesit tuaj.

Po në lidhje me shpejtësinë?

Nëse trafiku në internet ishte i ngjashëm me një rrymë uji, gjerësia e internetit  është e barabartë me sasinë e ujit që rrjedh përmes lumit për sekondë. Pra, kur dëgjon inxhinierët duke folur për bandwidth, ajo që ata janë me të vërtetë duke iu referuar është sasia e të dhënave që mund të dërgohen mbi lidhjen tuaj të internetit për sekondë. Ky është një tregues se sa shpejt lidhja juaj është. Lidhjet më të shpejta janë tani të mundshme me infrastrukturë më të mirë fizike (të tilla si kabllot me fibra optike që mund të dërgojnë informacion afër shpejtësisë së dritës), si dhe mënyra më të mira për të koduar informacionin në vetë median fizike, madje edhe në mesataren më të vjetër si telat e bakrit.

Interneti është një sistem interesant dhe shumë teknik, por për shumicën prej nesh sot është një botë me përdorim miqësor, ku nuk mendojmë as për telat dhe ekuacionet e përfshira. Interneti është gjithashtu shtylla kurrizore që lejon që World Wide Web të njohim dhe të duam që të ekzistojmë: me një lidhje interneti mund të hyjmë në një univers të hapur dhe gjithnjë në rritje të faqeve të internetit dhe aplikacioneve të ndërlidhura. Në të vërtetë, ka ndoshta kaq shumë faqe në internet sot sa ka neurone në trurin tuaj apo sa ka yje në Rrugën e Qumështit!

Në dy kapitujt e ardhshëm, ne do të hedhim një vështrim në mënyrën se si përdoret ueb-i sot përmes aplikacioneve cloud dhe aplikacioneve të uebit.

 

  1. CLOUD COMPUTING

INFORMACIONI dhe pse është mirë që një kamion të shtypë laptopin tuaj

 

Informatika moderne në epokën e internetit është një gjë mjaft e çuditshme dhe e jashtëzakonshme. Ndërsa ulesh mbi laptopë në shtëpi duke parë një video në YouTube ose duke përdorur një motor kërkimi, ju jeni në të vërtetë duke futur në fuqinë kolektive të mijëra kompjuterëve që i shërbejnë të gjithë këtij informacioni për ju nga dhomat e largëta të shpërndara në mbarë botën. Është pothuajse sikur të kishit një superkompjuter masiv në thirrjen tuaj që vjen në saj të internetit.

Ky fenomen është ajo që zakonisht i referohemi si cloud-computing. Tani lexojmë lajme, dëgjoni muzikë, dyqan, shikojnë shfaqje televizive dhe ruani skedarët tanë në internet. Disa prej nesh jetojnë në qytete ku gati çdo muze, bankë dhe zyrë qeveritare kanë një faqe interneti. Rezultati përfundimtar? Ne shpenzojmë më pak kohë në linja ose në telefon, pasi këto uebfaqe na lejojnë të bëjmë gjëra të tilla si faturat e pagave dhe të bëjmë rezerva. Lëvizja e shumë prej detyrave tona të përditshme në internet na mundëson të jetojmë më plotësisht në botën reale.

Informatika cloud ofron përfitime të tjera gjithashtu. Jo shumë kohë më parë, shumë prej nesh u shqetësuan për humbjen e dokumenteve, fotografive dhe dosjeve nëse diçka e keqe ka ndodhur me kompjuterat tanë, si një virus ose një mosfunksionim hardware. Sot, të dhënat tona po shpërngulen përtej kufijve të kompjuterëve tanë personalë. Në vend të kësaj, ne po i çojmë të dhënat tona online në “cloud”. Nëse ngarkoni fotot tuaja, ruani skedarët kryesorë në internet dhe përdorni një shërbim të email-it si Gmail ose Yahoo! Mail, një kamion me 18 rrota mund të vraponte mbi kompjuterin tuaj dhe të gjitha të dhënat tuaja do të mbeteshin ende në mënyrë të sigurtë në internet, të arritshme nga çdo kompjuter i lidhur me internet, kudo në botë.

 

  1. APLIKACIONET E WEB

ose, “Jeta, Liria dhe Ndjekja e Pushtetit”

Nëse luani lojëra online, përdorni një redaktor me foto në internet, ose mbështeteni në shërbime të bazuara në ueb si Google Maps, Twitter, Amazon, YouTube ose Facebook, atëherë ju jeni një banor aktiv në botën e mrekullueshme të aplikacioneve në internet.

Çfarë saktësisht është një aplikacion web? Dhe pse duhet të kujdesemi?

Aplikacioni është shkurtim për një aplikim. Aplikacionet quhen edhe programe ose softuer. Tradicionalisht, ata janë projektuar për të bërë detyra të gjera, intensive, si kontabiliteti ose përpunimi i tekstit. Në botën online të shfletuesve të internetit dhe telefonave të mençur, aplikacionet zakonisht janë programe me vlerë të fokusuar në një detyrë të vetme. Aplikacionet Web, në veçanti, i kryejnë këto detyra brenda shfletuesit të internetit dhe shpesh ofrojnë një përvojë të pasur dhe interaktive.

Google Maps është një shembull i mirë i një aplikacioni të uebit. Është e fokusuar në një detyrë: sigurimi i veçorive të dobishme të hartës brenda një shfletuesi të internetit. Mund të zmadhosh dhe zmadhosh rreth një hartë, të kërkosh një kolegj ose kafene dhe të marrë drejtime drejtimi, mes detyrave të tjera. Të gjitha informatat që ju nevojiten tërhiqen dinamikisht në web aplikacionin çdo herë që kërkoni.

Kjo na sjell në katër virtytet e Web Appiness:

  1. Unë mund të hyni në të dhënat e mia kudo.

Në botën tradicionale të aplikacioneve desktop, të dhënat zakonisht ruhen në hard driveun e kompjuterit tim. Nëse unë jam me pushime dhe lë kompjuterin tim në shtëpi, nuk mund të hyj tek email-i im, fotot ose ndonjë nga të dhënat e mia kur kam nevojë për to. Në botën e re të aplikacioneve në ueb, emaili im dhe të gjitha të dhënat e mia ruhen në internet. Unë mund të shkoj në atë në një shfletues web nga çdo kompjuter që është i lidhur me internet.

  1. Do të marr versionin më të fundit të çdo aplikacioni.

Cilin version të YouTube po përdor sot? Po për nesër? Përgjigja: Gjithmonë e fundit. Aplikacionet e uebit përditësohen automatikisht, prandaj gjithmonë ekziston vetëm një version: versioni më i fundit, me të gjitha veçoritë më të reja dhe përmirësimet. Nuk ka nevojë të përditësoni manualisht në një version të ri çdo herë. Dhe unë nuk duhet të kaloj nëpër një proces të gjatë instalimi për të përdorur aplikacionet e mia të uebit.

  1. Ajo punon në çdo pajisje me një shfletues web.

Në kompjuterin tradicional, disa programe punojnë vetëm në sisteme ose pajisje të veçanta. Për shembull, shumë programe të shkruara për një PC nuk do të funksionojnë në një Mac. Mbajtja me të gjitha softuerët e duhur mund të jetë shumë kohë dhe me kosto. Në të kundërt, rrjeti është një platformë e hapur. Çdokush mund ta arrijë atë nga një shfletues në çdo pajisje të lidhur me internetin, pavarësisht nëse është një kompjuter desktop, laptop ose telefon celular. Kjo do të thotë që unë mund të përdor aplikacionet e mia të preferuara të internetit edhe nëse po përdor laptopin e një miku apo një kompjuter në një kafe në internet.

  1. Është më e sigurt.

Aplikacionet e uebit funksionojnë në shfletuesin dhe kurrë nuk kam për ta shkarkuar në kompjuterin tim. Për shkak të kësaj ndarjeje midis kodit të aplikacionit dhe kodit të kompjuterit tim, aplikacionet e uebit nuk mund të ndërhyjnë me detyra të tjera në kompjuterin tim ose performancën e përgjithshme të makinës sime. Kjo do të thotë se jam më mirë i mbrojtur nga kërcënimet si viruse, malware dhe spyware.

 

  1. HTML, JAVASCRIPT, CSS DHE MË SHUMË

ose, kjo nuk është AJAX e mamasë suaj

Faqet e internetit janë të shkruara në HTML, gjuhën e programimit në ueb që u tregon shfletuesve të internetit se si të strukturojnë dhe paraqesin përmbajtjen në një faqe interneti. Me fjalë të tjera, HTML siguron blloqet themelore të ndërtimit për web. Dhe për një kohë të gjatë, ato blloqe ndërtimi ishin shumë të thjeshta dhe statike: linjat e tekstit, lidhjet dhe imazhet.

Sot, ne presim të jemi në gjendje të bëjmë gjëra të tilla si shah për të luajtur në internet ose thjesht të lëvizim nëpër një hartë të lagjes sonë, pa pritur që faqja e tërë të rifreskohet për çdo lëvizje shahu apo çdo rrotull hartë.

Ideja e faqeve të tilla dinamike të uebit filloi me shpikjen e gjuhës së shkruar të JavaScript-it. Mbështetja JavaScript në shfletuesit më të mëdhenj të uebfaqes do të thotë që faqet e internetit mund të përfshijnë ndërveprime më kuptimplota në kohë reale. Për shembull, nëse e keni plotësuar një formular online dhe klikoni butonin “dorëzoj”, faqja e internetit mund të përdorë JavaScript për të kontrolluar hyrjet tuaja në kohë reale dhe t’ju lajmërojë pothuajse menjëherë nëse e keni plotësuar formularin gabimisht.

Por rrjeti dinamik siç e njohim sot me të vërtetë erdhi në jetë kur XHR (XMLHttpRequest) u prezantua në JavaScript dhe së pari u përdor në aplikacione të internetit si Microsoft Outlook për Web, Gmail dhe Google Maps. XHR aktivizoi pjesë individuale të një faqeje web – një lojë, një hartë, një video, një sondazh të vogël – e cila ndryshohet pa pasur nevojë të rifreskojë të gjithë faqen. Si rezultat, aplikacionet e uebit janë më të shpejta dhe më të përgjegjshme.

Faqet e internetit gjithashtu janë bërë më ekspresive me futjen e CSS (Cascading Style Sheets). CSS u jep programuesve një mënyrë të lehtë dhe efikase për të përcaktuar paraqitjen e një faqe interneti dhe ta zbukurojë faqen me elemente të dizajnit si ngjyrat, qoshet e rrumbullakëta, gradientët dhe animacionet.

Web programuesit shpesh i referohen këtij kombinimi të fuqishëm të JavaScript, XHR, CSS dhe disa teknologjive të tjera të internetit si AJAX (JavaScript asinkrone dhe XML). HTML ka vazhduar të evoluojë, ndërsa më shumë karakteristika dhe përmirësime janë inkorporuar në versionet e reja të standardit HTML.

Rrjeti i sotëm ka evoluar nga përpjekjet e vazhdueshme të të gjithë teknologëve, mendimtarëve, koduesve dhe organizatave që krijojnë këto teknologji të internetit dhe sigurojnë që ata të mbështeten në shfletues web si Internet Explorer, Firefox, Safari dhe Google Chrome. Ky ndërveprim midis teknologjive të internetit dhe shfletuesve e ka bërë web një platformë të hapur dhe miqësore të ndërtimit për zhvilluesit e uebit, të cilët pastaj sjellin në jetë shumë aplikacione të dobishme dhe zbavitëse që përdorim çdo ditë.

 

  1. HTML5 ose, në fillim nuk kishte <video>

Më shumë se dy dekada pas futjes së HTML, ne ende po bëjmë pyetje rreth asaj se çfarë është interneti dhe çfarë mund të bëhet? Cilat tipare dhe aplikacione do të përdorim, si përdorues, argëtim, dobi ose madje të domosdoshëm? Çfarë mjete nevojiten zhvilluesit për të krijuar këto vende dhe aplikacione të mrekullueshme? Dhe së fundi, si mund të shpërndahet gjithë kjo mirësi brenda një shfletuesi të internetit?

Këto pyetje çuan në evoluimin e versionit më të fundit të HTML të njohur si HTML5, një sërë aftësish që i japin web designers dhe zhvilluesit aftësinë për të krijuar brezin e ardhshëm të aplikacioneve të mëdha në internet. Për shembull, merrni tag HTML5 <video>. Videoja nuk ishte një pjesë e madhe (ose ndonjë  me të vërtetë) e rrjetës së hershme; në vend të kësaj, përdoruesit e internetit instaluan softuer shtesë të quajtur plug-in, me qëllim që të shikojnë videot brenda shfletuesve të tyre të uebit. Shpejt u bë e qartë se qasja e lehtë në video ishte një tipar shumë i kërkuar në internet. Prezantimi i tagit <video> në HTML5 lejon që videot të nguliten lehtë dhe të luajnë në faqet e uebit pa programe shtesë.

Funksione të tjera të HTML5 përfshijnë aftësitë offline që u lejojnë përdoruesve të ndërveprojnë me aplikacionet e internetit edhe kur ata nuk kanë lidhje interneti, si dhe aftësitë drag-and-drop. Në Gmail, për shembull, drag-and-drop lehtë lejon përdoruesit të bashkëngjitni një skedar në një mesazh email thjesht duke e tërhequr skedarin nga kompjuteri i përdoruesit në dritaren e shfletuesit.

HTML5, si vetë rrjeti, është në vazhdimësi evoluimin, bazuar në nevojat e përdoruesve dhe imagjinatën e zhvilluesve. Si një standard i hapur, HTML5 mishëron disa nga aspektet më të mira të internetit: funksionon kudo dhe në çdo pajisje me një shfletues modern. Por, ashtu si shikoni televizorët HDTV vetëm në një televizion me HD, ju duhet të përdorni një shfletues të përditësuar, HTML5, në mënyrë që të kënaqni vendet dhe aplikacionet që përfitojnë nga veçoritë e HTML5. Fatmirësisht, si përdorues i Internetit, ju keni shumë zgjedhje kur bëhet fjalë për shfletuesit e internetit – dhe ndryshe nga televizorët, shfletuesit e internetit mund të shkarkohen falas.

 

  1. 3D NË BROWSER ose, duke shfletuar me më shumë thellësi

Grafika 3D dhe animacioni mund të jenë të mahnitshme me të gjitha detajet e duhura: detaje si ndriçimi dhe hijet, reflektimet dhe tekstet reale. Por deri tani, ka qenë e vështirë për të ofruar një eksperiencë bindëse 3D, veçanërisht në internet.

Pse?

Kryesisht sepse krijimi i një përvoje 3D në lojëra dhe aplikacione të tjera kërkon të dhëna – shumë dhe shumë të dhëna – për të shfaqur struktura dhe forma të ndërlikuara. Në të kaluarën, këto sasi të mëdha të të dhënave kërkuan më shumë bandwidth të internetit dhe më shumë fuqi informatike se sa sistemet më të zakonshme mund të trajtojnë. E gjithë kjo ka ndryshuar shumë kohët e fundit dhe të gjitha për më mirë: 3D me shfletues ka ardhur.

Broadband modern ndihmoi në zgjidhjen e nevojave të bandwidthit. Shumë shtëpi dhe zyra tani kanë shpejtësi broadband që tejkalon lidhjet e dhjetë vjet më parë. Si rezultat, është e mundur të dërgohen sasi të mëdha të të dhënave në Internet – të dhëna që nevojiten për të shfaqur përvojat reale 3D në shfletuesin. Përveç kësaj, kompjuterët që përdorim sot janë shumë më të fuqishme se ajo që kishim në të kaluarën: procesorët dhe kujtesa janë përmirësuar ashtu që edhe një laptop apo desktop standard mund të trajtojë kompleksitetin e grafikut 3D.

As broadband as fuqia e përpunimit të parave do të kishte rëndësi pa avancime të konsiderueshme në aftësitë e shfletuesit të internetit. Shumë shfletues modernë kanë adoptuar teknologjitë e hapura të uebit si WebGL dhe 3D CSS. Me këto teknologji, zhvilluesit e uebit mund të krijojnë efekte të ftohta 3D për aplikacionet e tyre në internet dhe ne mund t’i përjetojmë ata pa pasur nevojë për shtesë plug-in. Për më tepër, shumë shfletues modern tani shfrytëzojnë një teknikë të njohur si përshpejtim hardware. Kjo do të thotë se shfletuesi mund të përdorë Njësinë e Përpunimit të Grafikëve, ose GPU, për të shpejtuar llogaritjet e nevojshme për të shfaqur si përmbajtjen 3D ashtu edhe atë të përditshme 2D të internetit.

Pra, pse 3D në shfletues është  një punë e madhe?

Sepse tani ajo bashkohet me HTML5, JavaScript dhe teknologji të tjera të mrekullueshme të reja në veglën që zhvilluesit e uebit mund t’i përdorin për të krijuar një brez të ri të fuqishëm të aplikacioneve të uebit. Për përdoruesit, kjo do të thotë mënyra të reja të reja për të vizualizuar informacionin që gjejmë të dobishëm, dhe më shumë argëtim në internet me mjediset 3D të angazhuara dhe lojëra.

Më e rëndësishmja, 3D në shfletues vjen me gjithë mirësinë e aplikacioneve të uebit: mund të ndani, bashkëpunoni dhe personalizoni aplikacionet më të fundit me miqtë në mbarë botën. Përfundimisht më shumë të dhëna dhe argëtim që të gjithë mund të përdorin.

 

  1. NJË MADRIGAL BROWSER

ose, të vjetra kundrejt shfletuesve modernë

 

Shfletues të vjetër dhe modern të ngulur

Nuk mund të jetojnë së bashku:

Shfletuesi modern është më i shpejtë, tipik dhe më i sigurt.

Shfletuesi i vjetër është i ngadalshëm dhe në rastin më të keq, një rrezik i tmerrshëm.

Sulmet me qëllim të keq nuk mund të durojnë.

(me apologji për Shakespeare)

Shumica prej nesh nuk e kuptojnë se sa një shfletues web i vjetër dhe i vjetër mund të ndikojë negativisht jetën tonë në internet, veçanërisht sigurinë tonë në internet. Ju nuk do të drejtoni një makinë të vjetër me goma të mprehta, frena të këqija dhe një motor jo të besueshëm për vite me radhë. Është një ide e keq për të marrë të njëjtat shanse me shfletuesin që përdorni çdo ditë për të lundruar në çdo faqe dhe aplikacion në internet.

Përditësimi në një shfletues modern – si versioni më i fundit i Mozilla Firefox, Apple Safari, Microsoft Internet Explorer, Opera ose Google Chrome – është i rëndësishëm për tre arsye:

Së pari, shfletuesit e vjetër janë të ndjeshëm ndaj sulmeve, sepse ato zakonisht nuk përditësohen me zgjidhjet më të fundit të sigurisë dhe veçoritë. Dobësitë e shfletuesit mund të çojnë në fjalëkalime të vjedhura, softueri me qëllim të keq fsheh fshehurazi në kompjuterin tuaj, ose më keq. Një shfletues i përditësuar ndihmon në ruajtjen e kërcënimeve të sigurisë si phishing dhe malware.

Së dyti, ueb zhvillohet shpejt. Shumë nga tiparet më të fundit në uebfaqet dhe aplikacionet e sotme nuk do të funksionojnë me shfletues të vjetër. Vetëm shfletuesit e përditësuar kanë përmirësime të shpejtësisë që ju mundësojnë të shpejtoni faqet dhe aplikacionet e uebit, së bashku me mbështetjen për teknologjitë moderne të internetit të tilla si HTML5, CSS3 dhe JavaScript shpejtë.

E treta dhe e fundit, shfletuesit e vjetër ngadalësojnë risitë në internet. Nëse shumë përdorues të internetit janë të lidhur me shfletuesit e vjetër, zhvilluesit e uebit janë të detyruar të krijojnë faqet e internetit që punojnë me teknologjitë e vjetra dhe ato të reja. Duke u përballur me kohë dhe burime të kufizuara, ato përfundojnë në zhvillim për emëruesin më të ulët të përbashkët – dhe jo duke ndërtuar gjeneratën e ardhshme të aplikacioneve të dobishme, novatore. (Paramendoni nëse inxhinierët e sotëm të autostradës u kërkuan të dizenjojnë autostradë me shpejtësi të lartë që do të ishin akoma të sigurta për një model T.) Prandaj shfletuesit e vjetër janë të këqij për përdoruesit e përgjithshëm dhe të këqij për inovacionin në internet.

Jo se dikush ju fajëson personalisht për qëndrim besnik ndaj shfletuesit tuaj të plakjes. Në disa raste, mund të mos jeni në gjendje të përmirësoni shfletuesin tuaj. Nëse gjeni se jeni bllokuar nga përmirësimi i shfletuesit tuaj në kompjuterin tuaj të korporatës, bëni një bisedë me administratorin tuaj të IT. Nëse nuk mund të përmirësoni versionin e vjetër të Internet Explorer, modeli Google Chrome Frame mund t’ju sjellë përfitimet e disa funksionaliteteve moderne të aplikacionit të uebit duke sjellë aftësitë e Google Chrome në Internet Explorer.

Shfletuesit e vjetra dhe të vjetëruara janë të këqija për ne si përdorues dhe mbajnë risi në të gjithë rrjetin. Pra, të marrë një moment për të siguruar që ju keni përmirësuar në versionin më të fundit të shfletuesit tuaj të preferuar modern.

 

  1. PLUG-INS

ose, peperoni për picerën tuaj të djathit

 

Në ditët e para të World Wide Web, versionet e para të HTML nuk mund të jepnin përmbajtje të zbukuruar si videot. Teksti, imazhet dhe lidhjet ishin shumë më tepër kufi.

Plug-ins u krijuan për të punuar rreth kufizimeve të HTML të hershme dhe për të ofruar më shumë përmbajtje interaktive. Një plug-in është një pjesë shtesë e softuerit që specializohet në përpunimin e llojeve të veçanta të përmbajtjes. Për shembull, përdoruesit mund të shkarkojnë dhe instalojnë një plug-in si Adobe Flash Player për të parë një faqe interneti e cila përmban një video ose një lojë interaktive.

Sa ka një ndërfaqe plug-in me një shfletues? Çuditërisht, vështirë se në të gjitha. Modeli i plug-in është shumë i ngjashëm me foto në një figurë në televizor: shfletuesi përcakton një hapësirë të veçantë në faqen e internetit për plug-in, pastaj hapet mënjanë. Plug-in është i lirë për të vepruar brenda asaj hapësire, pavarësisht nga shfletuesi.

Kjo pavarësi do të thotë se një plug-in mund të funksionojë në shumë shfletues të ndryshëm. Megjithatë, ky mbizotërim gjithashtu bën objektiva kryesorë të plug-ins për sulmet e sigurisë së shfletuesit. Kompjuteri juaj është edhe më i prekshëm ndaj sulmeve të sigurisë nëse jeni duke instaluar plug-ins që nuk janë të përditësuara, sepse plug-ins të vjetëruara nuk përmbajnë rregullimet më të fundit të sigurisë.

Modeli plug-in që përdorim sot është kryesisht ai i trashëguar nga ditët e hershme të internetit. Por komuniteti i uebit po sheh tani të reja mënyra për modernizimin e plug-ins – si mënyra të zgjuara për të integruar plug-ins më shumë në mënyrë që përmbajtja e tyre të jetë e kërkueshme, e ndërlidhur dhe mund të ndërveprojë me pjesën tjetër të web faqes. Më e rëndësishmja, disa shitës të shfletuesve dhe ofruesit e plug-in-it tani bashkëpunojnë për të mbrojtur përdoruesit nga rreziqet e sigurisë. Për shembull, ekipet e Google Chrome dhe Adobe Flash Player kanë punuar së bashku për të integruar Flash Player në shfletuesin. Mekanizmi i përditësimit automatik të Chrome ndihmon që plug-ini i Flash Player të mos jetë kurrë i vjetëruar dhe gjithmonë të marrë rregullimet më të fundit të sigurisë dhe patch-et.

 

  1. SHTESAT E SHFLETUESVE

ose, superfuqitë për shfletuesin tuaj

Shtesat e shfletuesit ju lejojnë të shtoni veçori të reja në shfletuesin tuaj – fjalë për fjalë zgjeroni shfletuesin tuaj.

Kjo do të thotë që ju mund të rregulloni shfletuesin tuaj me veçoritë që janë më të rëndësishme. Mendoni për zgjerimet si mënyra për të shtuar superfuqitë e reja në atë që shfletuesi tashmë mund të bëjë.

Këto superfuqitë mund të jenë të fuqishme ose modeste, varësisht nga nevojat tuaja. Për shembull, mund të instaloni një shtojcë të konvertuesit të monedhës që shfaqet si një buton i ri pranë shiritit të adresës së shfletuesit. Kliko butonin dhe konverton të gjitha çmimet në faqen tuaj aktuale të internetit në çdo monedhë që specifikoni. Kjo është e dobishme në qoftë se ju jeni një avion që ka më shumë planifikim dhe prenotim në internet. Zgjerime si këto ju lejojnë të aplikoni të njëjtin lloj funksionaliteti në çdo faqe interneti që vizitoni.

Shtesat e shfletuesit mund të veprojnë gjithashtu vetë, jashtë faqeve të internetit. Një zgjerim i njoftuesit të email-it mund të jetojë në shiritin e shfletuesit tuaj, kontrolloni në heshtje për mesazhe të reja në llogarinë tuaj të postës elektronike dhe t’ju njoftojë kur arrini. Në këtë rast, zgjerimi gjithmonë është duke punuar në sfond pa marrë parasysh se çfarë faqeje ju po kërkoni – dhe nuk duhet të hyni në emailin tuaj në një dritare të veçantë për të parë nëse keni mesazhe të reja.

Kur u prezantuan zgjerimet e shfletuesit, zhvilluesit shpesh kishin për t’i ndërtuar ato në gjuhë programimi të pazakontë ose në gjuhë të zakonshme të zakonshme si C + +. Kjo mori shumë punë, kohë dhe ekspertizë. Shtimi i më shumë kodeve në shfletues gjithashtu shtoi shqetësimet e sigurisë, pasi u dha sulmuesve më shumë shanse për të shfrytëzuar shfletuesin. Për shkak se kodi ishte ndonjëherë misterioz, zgjerimet ishin të njohur për shkak të rrëzimit të shfletuesit.

Sot, shumica e shfletuesve i lejojnë zhvilluesit të shkruajnë zgjerime në gjuhët bazë dhe miqësore të programimit të internetit: HTML, JavaScript dhe CSS. Këto janë gjuhët e njëjta të përdorura për të ndërtuar aplikacionet më moderne të internetit dhe faqet e internetit, kështu që zgjerimet e sotme janë kushërinj shumë më të afërt me aplikacionet dhe faqet me të cilat punojnë. Ata janë më të shpejtë dhe më të lehtë për t’u ndërtuar, më të sigurt dhe për t’u bërë më mirë dhe më mirë së bashku me standardet e web-it për të cilat janë ndërtuar.

Për të zbuluar zgjerime të reja, shikoni galerinë e shtesave të shfletuesit tuaj. Ju do të shihni mijëra zgjerime që mund të ndihmojnë në shfletimin më efikas ose vetëm argëtim të thjeshtë – nga zgjerimet që ju lejojnë të nxjerrë në pah dhe të shkëmbeni shënime në faqet e internetit gjatë kohës që po bëni kërkime, atyre që tregojnë gozhdë, të riprodhoni përditësime sportive nga ndërfaqja e shfletuesit tuaj.

 

  1. SINKRONIZIMI I BROWSERIT

ose, pse është mirë që një kamion të shtypë laptopin tuaj, Pjesa II

 

Pra, jetoni në “re”: urime! Ju përdorni aplikacione web për email, muzikë dhe pothuajse gjithçka. Ju ruani dokumente kritike, foto dhe skedarë në internet ku mund t’i arrini ato nga çdo kompjuter i lidhur me internet, kudo në botë.

Nëse një kamion me 18 rrota po zhurmon rrugës dhe e shtyp kompjuterin tuaj në copa, të gjitha nuk humbasin. Ju vetëm të gjeni një pajisje tjetër të lidhur me Internetin dhe të ktheheni në punën me të gjitha informacionet jetike që keni ruajtur në mënyrë të mençur në internet.

Por prisni: Po në lidhje me të gjitha bookmarks, zgjerimet e shfletuesit dhe preferencat e shfletuesit që përdorni çdo ditë? A kanë marrë ata në harresë së bashku me laptopin tuaj?

Përgjigja përdoret për të “po”. Do të duhej të blinte për zgjerimet e tua të preferuara dhe të grumbullonit të gjitha faqet e internetit që keni pasur me lehtësi bookmarked. Por jo më shumë! Shumë nga shfletuesit e sotëm, të tillë si Firefox dhe Chrome, kanë filluar ndërtimin në një veçori të njohur si sinkronizimi (“sinkronizimi” për të shkurtër). Sinkronizimi ju lejon të ruani cilësimet e shfletuesit tuaj në internet, në re, në mënyrë që ata të mos humbasin edhe nëse kompjuteri juaj shkrihet.

Funksionaliteti i sinkronizimit gjithashtu e bën jetën më të thjeshtë në qoftë se ju përdorni kompjuterë të shumtë, për shembull, një kompjuter portativ në punë dhe një tavolinë familjare në shtëpi. Ju nuk duhet të rikrijoni manualisht faqeshënuesit e faqeve tuaja të preferuara ose të rikonfiguroni cilësimet e shfletuesit në çdo kompjuter që zotëroni. Çdo ndryshim që bëni në shfletuesin tuaj të aktivizuar me sinkronizim në një kompjuter do të shfaqet automatikisht në të gjithë kompjuterët e tjerë të sinkronizuar brenda disa sekondave.

Në Chrome, për shembull, sinkronizimi i ruan të gjitha faqeshënuesit, zgjerimet, preferencat dhe temat në llogarinë tënde të Google. Përdorni çdo kompjuter tjetër të lidhur me Internetin dhe të gjitha që duhet të bëni është të ndizni Chrome dhe hyni në llogarinë tuaj Google përmes funksionit të sinkronizimit të shfletuesit. Të gjitha cilësimet tuaja të preferuara të shfletuesit janë gati për t’u përdorur në makinë të re.

Pavarësisht se sa kompjutera ju duhet të përdorni, përderisa keni një lidhje në Internet dhe një shfletues modern që është sinkronizuar me re, ju jeni gati për të shkuar. Edhe sikur secili prej tyre të goditet nga kamioni proverbial.

 

  1. KOKASHET E BROWSERIT

ose, faleminderit për kujtimet

Cookie duket si një emër i pamundur për një pjesë të teknologjisë, por ato luajnë një rol kyç në sigurimin e funksionalitetit që përdoruesit e internetit mund të duan nga faqet e internetit: një kujtim i vizitave, në të kaluarën ose në progres.

Një cookie është një pjesë e vogël e tekstit të dërguar në shfletuesin tuaj nga një faqe interneti që vizitoni. Ai përmban informacione për vizitën tuaj që ju mund të dëshironi që vendi të mbani mend, si gjuha juaj e preferuar dhe cilësime të tjera. Shfletuesi ruan këto të dhëna dhe i tërheq ato herën tjetër që vizitoni faqen për ta bërë udhëtimin e ardhshëm më të lehtë dhe më të personalizuar. Nëse vizitoni një faqe interneti të filmit dhe tregoni se jeni më të interesuar në komedi, për shembull, cookies të dërguara nga faqja e internetit mund të mbani mend këtë gjë kështu që ju mund të shihni komeditë të shfaqura në fillim të vizitës tuaj të ardhshme.

Karrocat e blerjeve në internet gjithashtu përdorin cookies. Për shembull, kur shfletoni DVD-të në atë pazar të filmit, mund të vëreni se mund t’i shtoni ato në karrocat e blerjes pa u futur në. Karroca juaj e blerjes nuk “harron” DVD-të, edhe kur hidhni nga faqja në në faqen e pazarit, sepse ato mbahen përmes cookie-ve të shfletuesit. Cookies mund të përdoren gjithashtu në reklamat online, për të kujtuar interesat tuaja dhe për të treguar reklama të lidhura me ju si shfletoni uebin.

Disa njerëz preferojnë të mos lejojnë cookies, prandaj shfletuesit më moderne ju japin mundësinë për të menaxhuar cookies sipas shijes tuaj. Ju mund të vendosni rregulla për menaxhimin e cookies në bazë të faqes, duke ju dhënë kontroll më të madh mbi privatësinë tuaj. Çfarë do të thotë kjo është që ju mund të zgjidhni cilat vende ju i besoni dhe lejoni cookies vetëm për ato vende, duke bllokuar cookies nga të gjithë të tjerët. Meqenëse ka shumë lloje të cookies – duke përfshirë “biskotat e sesionit” që zgjasin vetëm për një sesion të caktuar shfletimi ose biskota të përhershme që zgjasin për sesione të shumta – shfletues modernë në mënyrë tipike ju jepni kontrolle të rregulluara mirë kështu që ju mund të specifikoni preferencat tuaja për lloje të ndryshme të cookies, të tilla si pranimi i cookie-ve të përhershme si sesione.

Në shfletuesin e Google Chrome, do të vëreni diçka të vogël shtesë në menytë Opsionet: një lidhje direkte me menaxherin e cilësimeve të ruajtjes së Adobe Flash Player. Kjo lidhje e bën të lehtë kontrollin e të dhënave lokale të ruajtura nga Adobe Flash Player (ndryshe zakonisht të njohura si “Cookies Flash”), të cilat mund të përmbajnë informacion mbi faqet e uebfaqes dhe aplikacioneve të bazuara në Flash që vizitoni. Ashtu si ju mund të menaxhoni cookies tuaj të shfletuesit, ju duhet të jeni në gjendje të kontrolloni me lehtësi parametrat e cookies tuaj të Flash gjithashtu.

 

  1. BROWSERS DHE PRIVACY

ose, duke ju dhënë zgjedhje për të mbrojtur privatësinë tuaj në shfletuesin

Siguria dhe privatësia janë të lidhura ngushtë, por jo identike.

Konsideroni sigurinë dhe privatësinë e shtëpisë tuaj: flokët e derës dhe alarmet ndihmojnë në mbrojtjen nga vjedhësit, por perdet dhe xhamat mbajnë jeta juaj në shtëpi private nga kalimtarët.

Në të njëjtën mënyrë, siguria e shfletuesit ju ndihmon të mbroheni nga malware, phishing dhe sulme të tjera në internet, ndërsa veçoritë e privatësisë ndihmojnë në ruajtjen e privatësisë tuaj të shfletimit në kompjuterin tuaj.

Le të shikojmë më nga afër në privatësi. Ja një analogji: Thuaj që je një kontrabandist i zhurmshëm që kalon disa kilometra çdo ditë. Nëse mbani një pajisje GPS për t’ju ndihmuar të përcillni programet tuaja të përditshme, krijoni një ditar për futjen e të dhënave në pajisjen tuaj – një regjistër historik se ku po kaloni, sa larg po ecni, shpejtësinë mesatare dhe kaloritë që digjni.

Kur shfletoni ueb, gjeneroni një ditar të ngjashëm me të dhënat e shfletuesit që ruhet në vend në kompjuterin tuaj: një histori të faqeve që vizitoni, cookies dërguar në shfletuesin tuaj dhe çdo skedar që shkarkoni. Nëse e keni kërkuar që shfletuesi juaj të mbani mend fjalëkalimet tuaja ose të formoni të dhëna, kjo është ruajtur edhe në kompjuterin tuaj.

Disa prej nesh nuk mund të kuptojnë se ne mund t’i heqim të gjitha të dhënat e shfletuesit nga kompjuterët tanë në çdo kohë. Është e lehtë të kryhet përmes një menusë Opsionet ose Preferencat e shfletuesit. (Menuja ndryshon nga shfletuesi në shfletues.) Në të vërtetë, versionet më të fundit të shfletuesve më modernë ofrojnë gjithashtu një mënyrë “private” ose “inkonjito”. Për shembull, në modalitetin inkognito të Chrome, çdo faqe interneti që shihni nuk do të shfaqet në historinë tuaj të shfletimit. Përveç kësaj, të gjitha cookies të reja fshihen pasi të mbyllni të gjitha dritaret e fshehura që keni hapur. Kjo mënyrë është veçanërisht e volitshme nëse ndani kompjuterin tuaj me njerëz të tjerë, ose nëse punoni në një kompjuter publik në bibliotekën tuaj lokale ose në internet.

Të gjitha këto karakteristika të privatësisë në shfletues ju japin kontroll mbi të dhënat e shfletimit në vend në kompjuterin tuaj ose të dhëna specifike që dërgohen nga shfletuesi juaj në faqet e internetit. Cilësimet e privatësisë së shfletuesit tënd nuk i kontrollojnë të dhënat e tjera që mund të kenë këto faqe interneti për ju, siç janë informacionet që keni dërguar më parë në faqen e internetit.

Ka disa mënyra për të kufizuar disa nga informacionet që marrin faqet e internetit kur ju vizitoni ato. Shumë shfletues ju lejojnë të kontrolloni preferencat tuaja të privatësisë në bazë të faqes tuaj dhe të bëni zgjedhjet tuaja për të dhëna specifike siç janë cookies, JavaScript dhe shtojcat. Për shembull, mund të vendosni rregulla për të lejuar cookies vetëm për një listë të caktuar të vendeve që ju i besoni dhe udhëzoni që shfletuesi të bllokojë cookies për të gjitha vendet e tjera.

Ka gjithmonë pak tension mes jetës private dhe efikasitetit. Mbledhja e të dhënave agregate reale dhe reagimet nga përdoruesit mund të ndihmojnë në përmirësimin e produkteve dhe përvojës së përdoruesit. Çelësi është gjetja e një ekuilibri të mirë në mes të dyve, ndërkohë që mbështesin standardet e forta të privatësisë.

Ja një shembull nga bota reale: cookies të shfletuesit. Në njërën anë, me cookies, një faqe interneti që vizitoni shpesh është në gjendje të mbani mend përmbajtjen e karrocës suaj të blerjes, të mbani hyrje në të dhe të ofroni një përvojë më të dobishme dhe të personalizuar bazuar në vizitat e mëparshme. Nga ana tjetër, lejimi i cookie-ve të shfletuesve do të thotë që faqja e internetit po grumbullon dhe mban mend informacionin rreth këtyre vizitave të mëparshme. Nëse ju dëshironi, ju mund të zgjidhni për të bllokuar cookies në çdo kohë. Pra, herën tjetër kur jeni kurioz për rregullimin e imazhit të privatësisë së shfletuesit tuaj, shikoni cilësimet e privatësisë në menunë Opsionet ose Preferencat e shfletuesit tuaj.

 

  1. MALWARE, SHQYRTIMI DHE RREZIQET E SIGURISË

ose, nëse quacks si një rosë, por nuk është një rosë

Kur përdorni një ATM në qendër të qytetit, ju ndoshta shikoni mbi shpatullën tuaj për të siguruar që askush nuk është duke u përgjuar për të vjedhur numrin PIN (ose paratë tuaja). Në fakt, ndoshta më parë kontrolloni për të siguruar që nuk jeni duke përdorur një makinë të rreme ATM. Kur shfletoni uebin dhe kryeni transaksione në internet, dy rreziqe të sigurisë për t’u vetëdijshëm janë malware dhe phishing. Këto sulme kryhen nga individë ose organizata të cilët shpresojnë të vjedhin informacionin tuaj personal ose të rrëmbenin kompjuterin tuaj.

Çfarë saktësisht janë sulme phishing dhe malware?

Phishing ndodh kur dikush maskon si dikush tjetër, shpesh me një faqe interneti të rreme, për të mashtruar ju në ndarjen e informacionit personal. (Është quajtur “phishing”, sepse të liqtë hedhin artificialin dhe presin që dikush të kafshojë.) Në një mashtrim tipik phishing, sulmuesi dërgon një email që duket sikur është nga një bankë ose një shërbim i njohur i internetit që përdor. Vija e temës mund të thotë: “Ju lutemi përditësoni të dhënat tuaja në bankën tuaj!” Emaili përmban lidhje me phishing që duken sikur shkojnë në faqen e internetit të bankës suaj, por me të vërtetë ju dërgojnë në një faqe interneti mashtruese. Atje ju kërkohet të hyni në, dhe pa dashje të zbuloni numrin tuaj të llogarisë bankare, numrat e kartës së kreditit, fjalëkalimet ose informacione të tjera të ndjeshme për të liqit.

Malware, nga ana tjetër, është softuer me qëllim të keq instaluar në kompjuterin tuaj, zakonisht pa dijeninë tuaj. Ju mund t’ju kërkohet të shkarkoni një softuer anti-virus që është në fakt një virus vetë. Ose mund të vizitoni një faqe që instalon softuer në kompjuterin tuaj pa e pyetur. Softueri është projektuar me të vërtetë për të vjedhur numrat e kartës së kreditit ose fjalëkalimet nga kompjuteri juaj, ose në disa raste, dëmtojnë kompjuterin tuaj. Pasi që malware është në kompjuterin tuaj, kjo është jo vetëm e vështirë për të hequr, por është gjithashtu e lirë për të hyrë në të gjitha të dhënat dhe skedarët që gjen, dërgojnë atë informacion diku tjetër dhe në përgjithësi bëjnë kërdi në kompjuterin tuaj.

Një shfletues modern i internetit është linja e parë e mbrojtjes kundër sulmeve phishing dhe malware. Shumica e shfletuesve modernë, për shembull, mund të ndihmojnë në analizimin e faqeve të internetit për të parë shenja të fshehjes së malware dhe t’ju njoftojnë kur e gjejnë.

Në të njëjtën kohë, një sulmues mund të mos përdorë gjithmonë magji të sofistikuara teknike për të rrëmbyer kompjuterin tuaj, por mund të gjejë mënyra të zgjuara për t’ju mashtruar në marrjen e një vendimi të keq. Në kapitujt e ardhshëm, do të shohim se si mund të merrni vendime të mençura për të mbrojtur veten kur jeni në internet – dhe si mund të ndihmojnë shfletuesit dhe teknologjitë e tjera të uebit.

 

  1. SI MBROJTËSIT MODERNE JU NDIHMOJNE PËR TU MBROJTUR NGA MALWARE DHE PHISHING

ose, kini kujdes puse të papërshtatshme!

 

Një shfletues i azhurnuar ju mbron nga sulmet me anë të phishing dhe malware kur jeni duke shfletuar uebin. Kjo e bën këtë duke kufizuar tre lloje të rrezikut të sigurisë kur jeni në internet:

Rreziku 1: Sa shpesh jeni në kontakt me një sulmues

Ju mund të ekspozoheni ndaj sulmuesve përmes një faqeje interneti të rremë, ose edhe përmes një faqe interneti të njohur që është sulmuar. Shumica e shfletuesve modernë kontrollojnë çdo faqe në internet që vizitoni dhe lajmërojnë nëse dikush dyshohet se është i dëmshëm. Kjo ju lejon të bëni një gjykim të informuar nëse doni me të vërtetë ta vizitoni atë faqe.

Për shembull, Google Chrome përdor teknologjinë e Sigurimit të Shfletimit, i cili përdoret gjithashtu në disa shfletues të tjerë modernë. Ndërsa shfletoni uebin, çdo faqe kontrollohet shpejt në një listë të faqeve të dyshimta të phishing dhe malware. Kjo listë ruhet dhe mirëmbahet në vend në kompjuterin tuaj për të ndihmuar në mbrojtjen e privatësisë tuaj të shfletimit. Nëse gjendet një ndeshje kundër listës lokale, shfletuesi dërgon një kërkesë te Google për më shumë informacion. (Kjo kërkesë është plotësisht e paqartë dhe shfletuesi nuk e dërgon atë në tekst të thjeshtë.) Nëse Google verifikon ndeshjen, Chrome shfaq një faqe paralajmëruese të kuqe për të njoftuar që faqja që po përpiqeni të vizitoni mund të jetë e rrezikshme.

Rreziku 2: Sa e prekshme është shfletuesi juaj nëse është sulmuar

Shfletuesit e vjetër që nuk janë përmirësuar mund të kenë dobësi të sigurisë që sulmuesit mund të shfrytëzojnë. I gjithë softueri i vjetruar, pavarësisht nëse është sistemi juaj operativ, shfletuesi ose plug-ins, ka të njëjtin problem. Kjo është arsyeja pse është e rëndësishme të përdorësh versionin më të fundit të shfletuesit tënd dhe të instalosh menjëherë instalimet e sigurisë në sistemin tënd operativ dhe të gjitha shtojcat, në mënyrë që ata të jenë gjithmonë të azhurnuar me rregullimet më të fundit të sigurisë.

Disa shfletues kontrollojnë automatikisht përditësimet dhe instalojnë përditësime kur iniciohen nga përdoruesi. Chrome dhe disa shfletues të tjerë shkojnë një hap më tej: ato janë ndërtuar me përditësim automatik. Shfletuesi kryen një kontroll të përditësimit periodikisht dhe përditëson automatikisht versionin më të fundit pa ndërprerë rrjedhën tuaj të shfletimit. Për më tepër, Chrome ka integruar Adobe Flash Player dhe një shikues PDF në shfletuesin, kështu që të dy këto priza popullore gjithashtu përditësohen automatikisht.

Rreziku 3: Sa dëme janë bërë nëse një atacker gjen dobësi në shfletuesin tënd

Disa shfletues modernë si Chrome dhe Internet Explorer janë ndërtuar me një shtresë të shtuar mbrojtjeje të njohur si një “sandbox”. Ashtu si një sandbox i jetës reale ka mure për të mbajtur rërën e derdhjes, një sandbox i shfletuesit ndërton një ambient të përmbajtshëm për të mbajtur malware dhe kërcënimeve të tjera të sigurisë nga infektimi i kompjuterit tuaj. Nëse hapni një faqe interneti me qëllim të keq, sandbox i shfletuesit e pengon atë kod keqdashës të largohet nga shfletuesi dhe të instalojë vetë në hard driveun tuaj. Kodi dëmtues prandaj nuk mund të lexojë, ndryshojë ose të dëmtojë më tej të dhënat në kompjuterin tuaj.

Në mënyrë të përmbledhur, një shfletues modern mund t’ju mbrojë nga kërcënimet online të sigurisë, së pari, duke kontrolluar faqet e internetit që do të vizitoni për malware dhe phishing të dyshimta; së dyti, duke siguruar njoftime të përditësimit ose përditësime automatike kur një version më i ri dhe më i sigurt i shfletuesit është i disponueshëm, dhe së treti, duke përdorur sandboxin e shfletuesit për të frenuar kodin e dëmshëm duke shkaktuar dëme të mëtejshme në kompjuterin tuaj.

Në kapitujt e ardhshëm, do të shqyrtojmë se si një kuptim themelor i adresave të internetit mund t’ju ndihmojë të merrni vendime të informuara për faqet e internetit që vizitoni.

 

  1. PËRDORIMI I ADRESAVE TË WEB PËR QËNDRIMIN E SIGURTË

ose, ’emri im është URL’

 

Një Uniform Resource Locator – i njohur më mirë si një URL – mund të tingëllojë si një gjë e komplikuar. Por mos e hidhni: thjesht është adresa e internetit që ju shkruani në shfletuesin tuaj për të shkuar në një faqe të caktuar web ose aplikacion web.

Kur futni një URL, faqja e internetit vjen nga serveri i saj pritës diku në botë, i transportuar me milje kabllo në lidhjen tuaj lokale të Internetit dhe më në fund shfaqet nga shfletuesi në kompjuterin tuaj.

Këtu janë disa shembuj të një URL-je:

… për të hyrë në faqen e lajmeve për Korporatën Britanike të Transmetimeve (“.co.uk” tregon regjistrimin në Mbretërinë e Bashkuar)

… për të marrë në motorin e kërkimit Google

… për të hyrë në faqen e internetit për Museo Nacional Del Prado, muzeu i artit në Madrid. (“.es” tregon regjistrimin në Spanjë)

… për të hyrë në faqen e internetit bankare në internet për Bankën e Amerikës (“https: //” tregon një lidhje të koduar)

Është e lehtë të marrësh URL për të dhënë, pasi që ne i shkruajmë në shfletuesit tonë çdo ditë. Por kuptimi i pjesëve të URL-së mund të ndihmojë në mbrojtjen nga mashtrimet phishing ose sulmet e sigurisë.

 

Le të shohim se çfarë është në një URL në këtë shembull:

 

http://www.google.com/maps skema hostname, shtegu i nivelit të lartë

Pjesa e parë e një URL quhet skema. Në shembullin e mësipërm, HTTP është skema dhe stenografi për HyperText Transfer Protocol.

Tjetra, “www.google.com” është emri i hostit ku gjendet faqja e internetit. Kur ndonjë person ose kompani krijon një faqe të re interneti, ata regjistrojnë këtë emër të strehimit për vete. Vetëm ata mund ta përdorin atë. Kjo është e rëndësishme, siç do ta shohim në një moment.

URL mund të ketë një shteg shtesë pas emrit të host-it, i cili ju dërgon në një faqe specifike në atë host – siç është hedhja e drejtë në një kapitull ose faqe në një libër. Përsëri në shembullin tonë, rruga tregon serverin që ju dëshironi të shihni aplikacionin e hartave në www.google.com. (Me fjalë të tjera, Google Maps) Ndonjëherë kjo rrugë shtohet në frontin e emrit të hostit si nëndomain, si “maps.google.com” ose “news.google.com” për Google News.

Tani flasim për sigurinë. Një mënyrë për të kontrolluar nëse jeni surfing drejtë në një scam phishing ose një website mashtrues është duke shikuar me kujdes në URL në shiritin e adresave të shfletuesit tuaj. Kushtojini vëmendje të veçantë hostname – mbani mend, vetëm pronari legjitim i atij hostname mund ta përdorin atë.

Për shembull, nëse klikoni në një lidhje dhe presin që të drejtohen në faqen e internetit të Bankës së Amerikës:

legjitim:

www.bankofamerica.com është një URL e ligjshme, pasi që emri i host është i saktë.

www.bankofamerica.com/smallbusiness është gjithashtu një URL e ligjshme pasi që hostname është e saktë. Rruga e URL-ve tregon një nën-faqe në biznesin e vogël.

i dyshimtë:

bankofamerica.xyz.com nuk është faqja e Bankës së Amerikës. Në vend të kësaj, “bankofamerica” është një nëndomain i faqes së internetit xyz.com.

www.xyz.com/bankofamerica ende nuk është faqja e Bankës së Amerikës. Në vend të kësaj, “bankofamerica” është një rrugë brenda www.xyz.com.

Nëse jeni duke përdorur një faqe interneti bankare ose kryerjen e një transaksioni në internet me informacione të ndjeshme si fjalëkalimi juaj ose numri i llogarisë, fillimisht kontrolloni shiritin e adresave! Sigurohu që skema është “https: //” dhe ekziston një ikonë e hapjes në shiritin e adresës së shfletuesit tënd. “Https: //” tregon se të dhënat po transportohen ndërmjet serverit dhe shfletuesit duke përdorur një lidhje të sigurt.

Përmes një lidhjeje të sigurt, URL-ja e plotë për faqen e internetit të Bankës së Amerikës duhet të duket si kjo: https://www.bankofamerica.com. Një lidhje e sigurt siguron që askush tjetër nuk përgjon ose nuk ndërhyn me informacionin e ndjeshëm që po dërgon. Pra, “https: //” është një shenjë e mirë. Por mbani mend, është ende e rëndësishme të siguroheni që jeni duke biseduar me një faqe interneti të ligjshme duke kontrolluar emrin e hostit të URL-së. (Kjo do të mposhtte qëllimin që të ketë një lidhje të sigurtë në një faqe të rreme!)

Në kapitullin tjetër, ne do të shohim se si një URL e shtypur në shiritin e adresës së shfletuesit të çon në faqen e duhur të internetit.

 

  1. ADRESAT IP DHE DNS

ose, kabina telefonike fantazmë

A pyes veten se si shfletuesi yt gjen faqen e duhur të internetit kur shkruan një URL në shiritin e adresës së tij?

Çdo URL (thuhet, “www.google.com”) ka protokollin e vet të numëruar të internetit ose adresën IP.

Një adresë IP duket diçka e tillë:

74.125.19.147

Një adresë IP është një seri numrash që na tregon se ku një pajisje e veçantë është në rrjetin e internetit, qofshin ai serverin google.com ose kompjuterin tuaj. Është pak si numri i telefonit të nënës: ashtu si numri i telefonit i tregon një operatori ku të vendosë një telefon për të arritur nëna, një adresë IP tregon kompjuterin tuaj se cila pajisje tjetër në internet duhet të komunikojë me të – për të dërguar të dhëna në dhe merrni të dhëna nga.

Shfletuesi juaj nuk e njeh automatikisht çdo adresë IP për 35 miliard (ose më shumë) pajisje në planet që janë të lidhur në internet. Ajo duhet të shikojë secilin lart, duke përdorur diçka që quhet Domain Name System. DNS është në thelb “libri i telefonit” i Web-it: ndërsa një libër telefoni përkthehet një emër si “Acme Pizza” në numrin e duhur të telefonit për të thirrur, DNS përkthen një URL ose adresë interneti (si “www.google.com” ) në adresën IP të duhur për të kontaktuar (si “74.125.19.147”) në mënyrë që të merrni informacionin që dëshironi (në këtë rast, faqja e Google).

Pra, kur shkruani “google.com” në shfletuesin tuaj të internetit, shfletuesi shikon adresën IP të google.com nëpërmjet një DNS dhe kontakton atë, pret një përgjigje për të konfirmuar lidhjen dhe më pas dërgon kërkesën tuaj për uebin google.com faqe në atë adresë IP. Serveri i Google në atë adresë IP do të dërgojë përsëri faqen e kërkuar në adresën IP të kompjuterit tuaj për të shfaqur shfletuesin tuaj.

Në shumë mënyra, marrja dhe ngarkimi i një faqe ueb në shfletues nuk është ndryshe nga një thirrje telefonike. Kur bëni një telefonatë, ndoshta do të kërkoni numrin, thirrni, presini që dikush të marrë, të thotë “përshëndetje” dhe të presë për një përgjigje para se të filloni bisedën. Ndonjëherë ju duhet të rizgjidhni nëse ka probleme që lidhen. Në internet, një proces i ngjashëm ndodh në një sekondë të dytë; të gjitha që shihni është se keni shtypur “www.google.com” në shfletues dhe shfaqet faqja kryesore e Google.

Në kapitullin tjetër, ne do të shohim se si ne mund të verifikojmë identitetin e një faqeje interneti që ne marrim dhe ngarkojmë në shfletues përmes certifikatës së zgjatur të validimit.

 

  1. IDENTIFIKIMI I IDENTITETEVE ONLINE

ose, “Dr Livingstone, unë supozoj?”

Në botën fizike, ju mund të shihni njerëzit me të cilët ndani informacione. Ju flisni me ta ballë për ballë, ose takoni ata në një vend të besuar si një degë bankare. Kështu ju bëni gjykimet tuaja të para rreth dhënies së besimit tuaj.

Por në internet, mund të jetë e vështirë të thuash kush është prapa çdo faqe interneti. Faqja vizuale ne të cilat normalisht mbështetemi mund të jenë të falsifikuara. Për shembull, një faqe e rreme mund të kopjojë logon, ikonën dhe dizajnimi i faqes suaj të bankës suaj – pothuajse sikur të kishin ngritur një dyqan të rreme në bllokun tuaj.

Për fat të mirë, ka mjete për t’ju ndihmuar të përcaktoni nëse një faqe interneti është e vërtetë apo jo. Disa faqe kanë një certifikatë të zgjatur të validimit që ju lejon të përcaktoni emrin e organizatës që drejton faqen e internetit. Certifikata e zgjatur e validimit ju jep informacionin që ju nevojitet për të siguruar që nuk i besoni informacionet tuaja në një faqe të rreme.

Ja një shembull i validimit të zgjatur në veprim në shfletuesin. Në faqen e internetit të një banke që është verifikuar përmes validimit të zgjatur, emri i bankës shfaqet në një kuti të gjelbër midis ikonës së bllokimit dhe adresës së internetit në shiritin e adresave:

Shembull i treguesit të validimit të zgjatur në Chrome

Në shumicën e shfletuesve, treguesi i vlefshmërisë së zgjeruar mund të gjendet duke kërkuar emrin e organizatës në seksionin e gjelbër të shiritit të adresës së shfletuesit. Ju gjithashtu mund të klikoni mbi treguesin për të parë informacionin e sigurisë së internetit dhe për të inspektuar certifikatën e tij digjitale.

Për të marrë certifikim të zgjatur të validimit, një pronar i faqes së internetit duhet të kalojë një sërë kontrolli që konfirmojnë identitetin dhe autoritetin e tyre ligjor. Në shembullin e mëparshëm, validation zgjatur mbi bankofamerica.com verifikon se po, faqja e internetit është nga Banka aktuale e Amerikës. Ju mund të mendoni për këtë certifikim si diçka që lidhet me emrin e domain-it të adresës së internetit në një identitet të botës reale.

Do të ishte e mençur të ndani informacionin e ndjeshëm me një faqe interneti vetëm nëse i besoni organizatës përgjegjëse për këtë faqe interneti. Kështu që herën tjetër që jeni gati për të kryer një transaksion të ndjeshëm, merrni një moment për të mbajtur një vëzhgim për informacionin e sigurisë së internetit. Ju do të jeni të lumtur që keni bërë.

 

  1. EVOLUIMI PËR NJË WEB TË SHPEJTE

ose, përshpejtimin e imazheve, videove dhe JavaScript në ueb

Rrjeti sot është një merak i mahnitshëm pamor dhe interaktiv, i mbushur me imazhe, foto, video dhe aplikacione të internetit. Disa nga përvojat më të gjera të internetit vijnë nga imazhe dhe video, nga albume të ndara të fotografive të pushimeve familjare, në mbulimin e videos në internet nga gazetarët në zonat e luftës.

Është shumë larg nga teksti i thjeshtë dhe lidhjet që filluan të gjitha. Dhe kjo do të thotë se çdo herë që shfletuesi juaj ngarkon një faqe interneti, shumë më tepër të dhëna dhe kod kompleks duhet të përpunohen.

Sa më shumë dhe sa më komplekse? Disa statistika befasuese:

Imazhet dhe fotot tani përbëjnë rreth 65% të informacionit në një faqe tipike, në aspektin e ‘bytes’ për faqe.

35 orë video janë ngarkuar në YouTube çdo minutë të ditës. (Kjo është si Hollivudi që liron 130,000 filma të ri të gjatë çdo javë…).

Programet JavaScript janë rritur nga disa rreshta në disa qindra kilobajta të kodit burimor që duhet të përpunohen çdo herë që një faqe interneti ose ngarkesa aplikacioni.

Pra, a nuk do të gjitha këto përmbytje të nxehtë të të dhënave ngadalësojnë ngarkimet faqe në shfletuesin? A do të bllokohen interneti dhe të kthehen në melasë së shpejti?

Me siguri jo. Imazhet dhe fotografitë u bënë të zakonshme në internet kur shkencëtarët e kompjuterëve gjetën mënyra për t’i ngjeshur ato në skedarë më të vegjël që mund të dërgoheshin dhe shkarkoheshin më lehtë. GIF dhe JPEG ishin më të njohurat nga ato sisteme të hershme të compression-it. Ndërkohë, plug-ins u shpikën për të punuar rreth kufizimeve të hershme të HTML në mënyrë që video të ngulitet dhe të luhet në faqet e internetit.

Duke parë përpara, tagja <video> në HTML5 e bën të lehtë për video të ngulitura dhe të luhet në faqet e internetit. Google po bashkëpunon gjithashtu me komunitetin e uebit në WebM, një përpjekje për të ndërtuar një format video të lirë me burim të hapur që përshtatet me fuqinë informatike dhe kushtet e bandwidthit në internet, kështu që videoja cilësore mund të dorëzohet në një kompjuter në një shtëpi ferme në Nebraska ose një smartphone në Nairobi.

Ndërkohë, është e vërtetë që faqet e uebit me shumë foto të mëdha ose imazhe të tjera ende mund të jenë shumë të ngadalta për t’u ngarkuar. Kjo është arsyeja pse disa inxhinierë në Google kanë eksperimentuar me mënyra të reja për të përmbledhur imazhet edhe më tej duke mbajtur të njëjtën cilësi dhe rezolucion të imazhit. Rezultatet e hershme? Shumë premtues. Ata kanë dalë me një format të ri të imazhit të quajtur WebP që shkurton madhësinë mesatare të imazhit me 39%.

Motorët që drejtojnë kodin JavaScript në shfletuesit e internetit modernë gjithashtu janë ridizajnuar për të përpunuar kodin më shpejt se kurrë më parë. Këto motorë të shpejtë JavaScript, të tilla si V8 i Google Chrome, tani janë pjesë thelbësore e çdo shfletuesi të internetit. Kjo do të thotë që gjenerata e ardhshme e aplikacioneve të internetit me bazë JavaScript me bazë fabulously nuk do të pengohet nga kompleksiteti i kodit JavaScript më shumë.

Një tjetër teknikë që shfletuesit modernë si Chrome përdorin për të shkëmbyer dhe ngarkuar faqet e internetit shumë më shpejt quhet “DNS para rezolutës”. Procesi i përkthimit të një adrese web në një adresë IP nëpërmjet një lookup DNS ose anasjelltas shpesh quhet “zgjidhja”. Me zgjidhjen e DNS-së, Chrome do të kërkojë të njëjtën kohë të gjitha lidhjet e tjera në faqen e internetit dhe të paracaktojë ato lidhje në adresat IP në sfond. Kështu që kur ju në të vërtetë klikoni në një nga lidhjet në faqe, shfletuesi është i gatshëm t’ju çojë në faqen e re menjëherë. Me kalimin e kohës, Chrome gjithashtu mëson nga vizitat e kaluara, kështu që herën tjetër që të shkoni në një faqe interneti që keni vizituar më parë, Chrome di për të para-zgjidhur automatikisht të gjitha lidhjet dhe elementet përkatëse në faqen e internetit.

Një ditë, shfletuesit mund të jenë në gjendje të parashikojnë, para se faqja të ngarkojë, jo vetëm që lidhet me zgjidhjen paraprake, por gjithashtu që elementët e faqes (si fotografitë ose videot) të paraprijnë para kohe. Kjo do ta bëjë webin edhe më të shpejtë.

Shpejt, shpresojmë se ngarkimi i faqeve të reja në shfletues do të jetë po aq i shpejtë sa faqet e një libri foto.

 

  1. BURIMI I HAPUR DHE BROWSER

ose, duke qëndruar mbi supet e gjigantëve

Interneti i sotëm qëndron në supet e gjigantëve: teknologët, mendimtarët, zhvilluesit dhe organizatat që vazhdojnë të shtyjnë kufijtë e inovacionit dhe të ndajnë atë që kanë mësuar.

Ky shpirt i ndarjes është në zemër të softuerit me burim të hapur. “Burim i hapur” do të thotë se punimet e brendshme (ose “kodi burimor”) i një softueri janë të disponueshme për të gjithë, dhe softueri është shkruar në mënyrë të hapur, bashkëpunuese. Çdokush mund të shikojë kodin e burimit, të shohë se si funksionon, ta shkulni ose t’i shtoni dhe ta përdorni atë në produkte ose shërbime të tjera.

Softueri me burim të hapur luan një rol të madh në shumë pjesë të internetit, duke përfshirë shfletuesit e internetit të sotëm. Lëshimi i shfletuesit me burim të hapur Mozilla Firefox hapi rrugën për shumë risive emocionuese të shfletuesit. Google Chrome u ndërtua me disa komponentë nga Mozilla Firefox dhe me motorin e lëshimit të burimit të hapur WebKit, ndër të tjera. Në të njëjtën frymë, kodi për Chrome u bë i hapur në mënyrë që komuniteti global i internetit të mund të përdorte inovacionet e Chrome në prodhimet e veta, ose madje të përmirësonte kodin origjinal të Chrome.

Zhvilluesit e uebit dhe përdoruesit e përditshëm nuk janë të vetmit që përfitojnë nga shfletuesit më të shpejtë, më të thjeshtë dhe më të sigurtë. Kompanitë si Google gjithashtu përfitojnë nga ndarja e ideve të tyre në mënyrë të hapur. Shfletues më të mirë do të thotë një përvojë më e mirë për të gjithë dhe kjo i bën përdoruesit më të lumtur që shfletojnë web-in edhe më shumë. Shfletues më të mirë gjithashtu u mundësojnë kompanive që të krijojnë aplikacione web me karakteristika të fundit më të fundit dhe kjo i bën përdoruesit të lumtur gjithashtu.

Shfletuesit nuk janë pjesë e vetme e internetit që mund të përdorin qasjen me burim të hapur. Bisedoni me çdo grup të zhvilluesve të uebit dhe keni gjasa të dëgjoni se përdorin një server Apache HTTP me burim të hapur për të organizuar dhe shërbyer faqet e tyre të internetit ose për ta zhvilluar kodin e tyre në kompjuterë të mundësuar nga sistemi operativ i hapur i Linux-it për të përmendur disa shembuj. Puna e mirë e komunitetit me burim të hapur vazhdon të ndihmojë në krijimin e internetit edhe më mirë: një rrjet që mund të jetë supet e gjera për gjeneratën e ardhshme.

 

  1. 19 GJERA PER ME VONE

ose, një ditë në retë

… dhe këtu jemi në Thellën 20. Le të radhitet.

Rrjeti i sotëm është një vend i gjallë, vizual, praktik, i shijshëm, i zënë, i mbushur me mik, i bukur dhe tepër i dobishëm. Shumë prej nesh tani jetojnë një jetë të cloud computing në internet: lexojmë lajmet, shikojmë filma, bisedojmë me miqtë dhe bëjmë detyrat tona të përditshme në internet me aplikacione të bazuara në internet në shfletuesin. Aplikacionet e uebit na lejojnë ta bëjmë këtë nga kudo në botë, edhe nëse i lëmë laptopët tanë në shtëpi.

Falë evolucionit të standardeve të uebit si HTML, JavaScript dhe CSS, si dhe shfletuesit shtesë. Aftësitë e reja në HTML5 ndihmojnë zhvilluesit të krijojnë gjeneratën e ardhshme të aplikacioneve të internetit me të vërtetë krijues.

Çfarë tjetër po merr formë në retë?

Duhet një shfletues modern për të bërë më të madhe tiparet moderne të web.

Marrëveshjet përfundimtare?

Përdorni një shfletues modern, para së gjithash. Ose provoni një të ri dhe shikoni nëse ju sjell një shfletim më të lumtur që është më i përshtatshëm për nevojat tuaja.

Rrjeti do të vazhdojë të zhvillohet – në mënyrë dramatike! Mbështetni teknologjitë më të fundit të internetit si HTML5, CSS3 dhe WebGL, sepse ata do të ndihmojnë komunitetin e internetit të imagjinojë dhe të krijojë një të ardhme të aplikacioneve të mrekullueshme të internetit.

Së fundi, provoni gjëra të reja. Web është një vend i ri dhe emocionues çdo ditë, kështu që provoni detyrat që ju nuk mendoni se mund të bëheni në internet – të tilla si hulumtimi i prejardhjes suaj mbrapa dhjetë breza, ose shikimi i një imazhi webcam në kohë reale nga një ngjitje në Himalaje. Ju mund të habiteni nga ajo që ju të gjeni!

 

Shkrimtarë /redaktorë: Min Li Chan, Fritz Holznagel, Michael Krantz

 

 

Please follow and like us: