Vepra e poetit martir, Genc Leka (4)

DOKE TË MARTESËS NË BËRZESHTË

Për martesën, si një nga momentet më të rëndësishme të jetës së njeriut dhe bazë të krijimit të familjes, është shkruar mjaft, por për zona të veçanta, gjë që e ndjej të domosdoshme për ta bërë sa më të qartë që të jetë e mundur, ashtu siç ka mbetur në mendjet dhe zemrat e njerëzve, siç është përjetësuar në këngët dhe vallet e bukura popullore, siç na e sjell deri në ditët tona jehona e viteve të shkuara. Në të njëjtën kohë, do të bëjmë pasqyrën ku reflektohet realiteti i sotëm i kësaj ngjarjeje të madhe e të pavdekshme, me të gjitha nuancat e ndritshme, ashtu siç është kristalizuar në zakonet e mira të popullit. Për të dhënë një panoramë me ngjyra reale të dasmës në fshatin Bërzeshtë, do të përqendrohem në të dhënat gojore të personave të moshuar rreth zakoneve që kanë qenë për zhvillimin e ceremonisë së dasmës, duke bërë në të njëjtën kohë ilustrimet me shembuj përkatës nga këngët dhe vallet popullore që janë transmetuar gojë më gojë me rrjedhën e viteve. Dasma ka qenë dhe mbetet një ngjarje shumë e shënuar për jetën e njeriut, sepse shënon një ndryshim të dukshëm dhe shumë të efektshëm-krijimin e familjes së re e, si rezultat, një sërë kërkesash, ndjenjash, mendimesh dhe dëshirash, nga më të mirat, të cilat të marra së toku, si një qëllim i vetëdijshëm, e venë njerinë në lëvizje, e aktivizojnë për të ecur përpara në jetë. E në më të shumtën e rasteve, ndonëse në marrëdhënie shoqërore e ekonomike të ndryshme, dasma ia ka arritur një qëllimi të tillë, ose më mirë të themi, pavarësisht se në ç’kushte e në ç’kuadër normash e zakonesh që është zhvilluar, ajo gjithnjë ka qenë një ceremoni shumë e gëzuar, entuziaste, optimiste, që ka lënë mbresa të pashlyeshme në zemrat e njerëzve gjatë shekujve…

Për këtë ngjarje kaq të madhe e jetike, populli poet, ka sajuar këngët dhe vallet më të bukura, më lirike, në të cilat, nuk shprehet vetëm ai gëzimi i çiltër i familjes që bën dasmën, besimi në mbarësinë e saj, por edhe shpirti i gjerë i popullit, tërë aspiratat e tij për jetën, filozofia e tij për dasmën si ngjarje e papërsëritshme dhe plot shpresa për t’ardhmen e ndritur të familjes. Këto këngë të rralla, e këto valle plot dinamizëm e frymëzim të shoqëruara me instrumentat më të thjeshtë, me daullen, pizgën (cingánën), dájren, gájden, tamburánë, çiftelinë, populli ua ka transmetuar me besnikëri brezave, në vite e dekada dhe në këtë mënyrë, ato kanë ardhur me po atë bukuri e frymëzim, me po atë gjallëri e optimizëm që kanë pasur, deri në ditët tona.

Vetë shprehja: “Njeriu një herë martohet dhe njëherë vdes”, dëshmon qartë se ç’koncept ka pasur populli edhe në të kaluarën për dasmën e vërtetë, për martesën në moshën e duhur dhe me njeriun e kërkuar, se si e quante ai dasmën si veprim të vetëm-si lindjen dhe vdekjen…Sidoqë, njeriut i ka takuar që të martohet edhe dy edhe tri herë, për rrethana të ndryshme të cilat do t’i shënojmë më poshtë, martesa e vërtetë bëhet vetëm një herë dhe vetëm një!… “Burri i vé (ose edhe gruaja e vé, nuk martohet më me daulle”- thotë populli, prandaj për këtë ngjarje populli kurdoherë ka shprehur gjithnjë ndjenjat dhe dëshirat, gjithë shpirtin e tij prej poeti, me këngët e thella e melodike, me vallet e zhdërvjellta e të pakrahasueshme të krijuara ndër shekuj!

Në vitet e kaluara të regjimeve antipopullore, janë bërë edhe dasma të tilla që nuk i kanë shërbyer plotësisht qëllimit të tyre, sepse, veç faktorëve ekonomikë e shoqërorë, një rol të madh kanë luajtur edhe feja dhe zakonet e ndryshme, të cilat në shumë raste e errësonin dhe e zbehnin dasmën, deri sa e kthenin në një veprim fare të rëndomtë, shpesh të dëmshëm e shkatërrues të ekonomisë së familjes.

Siç do të dalë edhe më poshtë, duke u mbështetur në folklorin e pasur e të larmishëm të kësaj treve të lumit Shkumbin, duhet të pohojmë se, ashtu si në tërë krahinat e Shqipërisë, edhe në këtë pellg, populli nëpërmjet dasmës e formave të ndryshme të ceremonisë së saj ka shprehur gjallërisht virtytet më të larta që e kanë karakterizuar ndër shekuj dhe dëshirën e madhe që këto virtyte t’ua transmetojë edhe brezave! Nëpërmjet këngëve të dasmës ka shprehur gjithë dëshirat për nusen, atë që zbukuron shtëpinë, për gruan, bashkëshorten e urtë, fisnike, bujare, punëtore, për nënën e ardhshme që është shtylla e familjes; ka kërkuar që dasma të gëzojë çdo njeri, të madh e të vogël, të kujtohet për shumë vjet me radhë.

Pra, në vetëvete, nëpërmjet dasmës, shprehej edhe pozita shoqërore e familjes, respekti e simpatia që gëzonte ajo në opinionin e masës.

Është e vërtetë që për martesën, në të kaluarën, kanë lindur edhe keqkuptime, mërira, grindje, deri në veprime të hidhura (ndonëse rrallë), por e përgjithshme ka qenë lumturia e përbashkët e familjes, e t’afërmëve dhe dashamirëve të saj.

Nëpërmjet dasmës njerëzit afroheshin më tepër, ndjenin praninë e njëri -tjetrit, gëzoheshin, lumturoheshin së bashku, shlyenin mëritë dhe grindjet e vjetra, pasuronin botën shpirtërore me ndjenja e mendime të reja me optimizëm, aktivizoheshin për të ecur më përpara dhe për të kapërcyer çdo pengesë në jetë! Për të gjitha këto, populli ka kënduar, ka hedhur valle, madje edhe ka qarë dhe kurdoherë ka dashur që kjo ngjarje të jetë më e shënuara në tërë jetën e vet!

Me fjalët më poetike populli ka thurur ato këngë të dasmës, për nga thellësia e bukuria, të pakrahasueshme, të cilat shënojnë mbarimin e fazës së beqarisë dhe fillimin e asaj jete, tashmë të re, me të tjera kërkesa e aspirata, të martesës, të jetës familjare, plot gjallëri, punë e sakrifica: “Qaje, qaje djalërinë, more bilbil-o,/ se djalë më s’bëhesh kurrë, more bilbil-oi!…”. Kjo shprehje poetike nuk është një thirrje e trishtuar e melankolike për rininë e “artë” pa “trazira” e kokëçarje, por është një dëshmi e shprehur me një notë të përmallshme për jetën që ka kaluar dhe për ditët që do të vinë! Këto ndryshime në jetën e brendshme të familjes, populli asnjëherë nuk i ka pritur me dëshpërim e pesimizëm, sidoqë në kushte shumë të vështira jetese, por kurdoherë me bindjen për një të ardhme të ndritur! Dhe sa e sa këngë kanë dalë nga zemra e popullit, sa valle janë hedhur! Në raste të veçanta, edhe hidhërimi më i thellë, është zbehur e zhdukur, kur familja ka pasur dasmë! Me pak fjalë, dasma ka fituar edhe përpara vdekjes. Një gjë të tillë e gjejmë sa në folklorin e pasur e në vallet, doket e zakonet e dasmës, aq edhe në letërsinë artistike!…

Kurdoherë që bëhej dasmë, do të buçiste edhe zëri i daulles dhe i pizgës apo gajdes dhe të gjithë banorët do ta merrnin vesh se filani ka dasmë, marton djalin ose vëllanë dhe atëherë ndjenjat, dëshirat dhe mendimet nuk kishin të mbaruar dhe fillonte kënga e bukur, kënga lirike e dasmës, që të zgjonte në shpirt ëndërrat më të mira për t’ardhmen e ndritur, kënga që pohonte, kënga që bashkonte zemrat, kënga që bënte thirrje për dashurinë e madhe, pa interes, midis njerëzve, kënga që shprehte guximin, trimërinë, zgjuarësinë e popullit si dhe revoltën e tij ndaj çdo gjëje që ishte e huaj për të, jashtë natyrës dhe shpirtit të popullit…

Një dasmë e tillë, pra e thjeshtë dhe shumë e hareshme bëhej edhe në Bërzeshtë, ashtu si në çdo kënd të vendit tonë, në çdo familje!…

Duhet të pohojmë se gjatë ceremonisë së dasmës në të kaluarën, janë vërejtur edhe një sërë zakonesh jo të mira, të diktuara nga kushtet ekonomike-shoqërore, të cilat linin gjurmë për vite me radhë në familjen ku bëhej dasma; kështu mund të përmendim se dasmat në këto anë janë bërë me shpenzime të tepërta, sidomos nga therja e bagëtive dhe kafshëve të trasha, zakon ky që ka dominuar në shumë krahina të vendit tonë, në jug e gjetiu. Kështu p.sh. ndërsa në Çermenikë (Kuturmán- Funares, Zdrajsh, Floq, Orenjë, Neshtë, Kostenjë, Gurakuq) dasma bëhet edhe pa mish (dasmë me fasule), në Bërzeshtë një dasmë e tillë nuk është bërë ndonjëherë. Në Çermenikë, deri në vitin 1966 kemi parë dasma pa mish (vetëm me fasule), ndërsa dasmat me mish ishin më të rralla dhe bëheshin në ato raste, kur djali që do të martohej ishte i vetëm, ose edhe në ndonjë rast, kur familja ishte në gjendje të mirë ekonomike. Por edhe në këto raste, kemi vërejtur se shpenzimet bëheshin të tepërta dhe pa kriter, gjë që ndikonte drejtpërdrejtë në ekonominë e familjes.

Siç do të shihet edhe në skicën e përgatitur për këtë qëllim, Bërzeshta është një fshat shumë i vjetër, në krahun e majtë të rrjedhjes së poshtme të lumit Shkumbin dhe bën pjesë në rrethin e Librazhdit, kurse disa vjet më parë-në qarkun e Elbasanit. Siç kemi theksuar edhe në materialin e parë, në këtë fshat është hapur shkolla e parë shqipe qysh para 60 vjetësh dhe bashkë me fshatin Zdrajsh, janë fshatrat më të përparuar përsa i takon nivelit arsimor e kulturor. Si rezultat i kësaj çështjeje, theksojmë se dhe dasma në këtë fshat ka qenë më e çliruar nga disa norma e zakone me karakter mistiko-fetar.

Në skicën që bëjmë fjalë, kemi treguar se me cilët fshatra të krahinave të jugut ka pasur marëdhënie martesore fshati Bërzeshtë, d.m.th. ka dhënë dhe ka marrë vajza, qysh prej shumë vjetësh para çlirimit e deri në ditët e sotme. Gjithashtu theksojmë se veç fshatrave që tregohen në këtë skicë, Bërzeshta ka pasur marrëdhënie edhe me disa fshatra të Fushës së Korçës, si Qatron, Libonik, Vinçan, etj.

Për këtë fakt, theksojmë se edhe zakonet e dasmës, deri tek mënyra e rritjes së fëmijëve dhe zakoneve të tjera si pritja e përcjellja e miqve e farefisit të nuses apo dhëndrrit, bëhet sipas zakoneve të këtyre krahinave. E vëmë re këtë edhe në këngët popullore që këndohen në këto raste, të cilat kanë depërtuar prej fushës së Korçës, malësia e Pogradecit, (Mokra) e deri në Bërzeshtë e fshatrat përreth; kurse vallet kanë mbetur po ato që kanë qenë.

Siç dihet, lumi Shkumbin, shërben edhe si kufi ndarës për Shqipërinë Veriore me atë Jugore (po të kemi parasysh dialektet dhe nëndialektet, zakonet, traditat, mënyrën e jetesës, etj, sepse kjo nuk është një ndarje fikse) dhe Bërzeshta është fare pranë lumit Shkumbin. Këtu vëmë re një përzierje të zakoneve dhe dokeve, por kjo përzierje shihet, siç do ta tregojmë edhe më poshtë, deri në thellësi të tokave veriore, si p.sh. në Mat, etj (për të bërë një krahasim të zakoneve të dasmës në Bërzeshtë me ato në Mat, jemi bazuar tek Qamil Alushi: “Dasma në Mat”, në etnografi Shqiptare”, IV, viti 1972, fq. 262). Sido që kemi një distancë shumë të madhe nga Mati në Bërzeshtë, po vihet re një ngjashmëri zakonesh e dokesh familjare, gjë që na bën të mendojmë se dasma është një veprim shumë i vjetër në këto krahina, me këto zakone dhe norma, një pjesë e të cilave kanë ardhur deri në ditët e sotme, për të cilat ka pasur një interes të veçantë studimi.

Gjatë trajtimit të temës “Martesa dhe zakone në lidhje me të”, do të vihet re në dukje kryesisht roli i martesës në bashkimin e të rinjve, përpjekjet e tyre për të qenë pranë njeri-tjetrit, dashuria e sinqertë, ndjenjat dhe dëshirat e tyre. Nëpërmjet këngëve aq të bukura të dasmës, populli poet ka shprehur qartë dhe me vendosmëri revoltën shumë vjeçare kundër të gjitha pengesave për bashkimin e të rinjve, dëshirën e përherëshme për emancipim si dhe faktin e pamohueshëm që burri e ka konsideruar gruan si shok jete, si mbështetje për të marshuar në jetë, për të përballuar çdo të papritur, vërejtjet, mjerimet, brengat, dertet e familjeve… Eshtë fakt, që në këtë drejtim ka pasur edhe shumë të meta, sepse jo gjithnjë gruaja është trajtuar siç folëm pak më lart dhe që ka ndodhur një fenomen i tillë ka pasur mjaft shkaqe, që pothuajse janë të njohur prej të gjithëve, por ajo që ka rëndësi të theksohet, është fakti se burri, ndonëse i zhytur në errësirën e padijes, kur ka qenë fjala për të shprehur dashurinë, atë dashurinë e madhe të ngrohtë e të sinqertë deri në dhimbje për gruan, bashkëshorten, për “fatin e parë”, ka sajuar këngët plot ndjenja e domethënie, që nuk e teprojmë po të themi se janë të pakrahasueshme nga çdo pikëpamje; përmbajtja, lirizmi, forca shpirtërore, muzikaliteti, etj. Dhe ja me dy fjalë një aspekt i kësaj bote shpirtërore të popullit në të kaluarën: “O shokë s’ma dini hallë, o shokë more./ Më ka vdekur fati i parë, o shokë more./ Do të marr kazmën t’i hap varrë, o shokë more./ Të shikoj se ç’nur ka marrë, o shokë more./ Nur të kuq, a nur të bardhë, o shokë more” (Marrë nga N.Leka, vjeç 60, Bërzeshtë).

Përpjekjet e të rinjve për t’u parë e për të ndjerë praninë e njëri-tjetrit janë një domosdoshmëri e vetëdijshme, e cila i bën ata optimistë për të kapërcyer pengesat, sidoqë me shumë presione dhe në çdo drejtim dëshira e tyre në shumë raste ka dominuar, ka fituar, është bërë realitet, sepse ka qenë e qëllimshme, e bazuar në mirëkuptimin reciprok, në mbështetjen tek njeri-tjetri për të bërë ballë me guxim kudo dhe kurdoherë në jetë.

Ja si shprehet i riu i dashuruar, që nuk do t’ia dijë për pengesat, për shqetësimet, për sytë lakmitarë, kur është fjala për të parë atë që e ka përcëlluar në zemër:

…”Shkallët me mermer, moj/ s’kam se nga të ngjitem./Do të vi një natë, moj,/ ta di se të vritem!” (Idem).

Është një fakt i pamohueshëm, që dëshira për të marrë vajzën e mirë ose djalin e mirë (si karakter dhe si portret fizik, të pajisur me virtytet më të larta) ka jetuar gjithnjë në zemrën e ndjeshme të popullit dhe për këtë, kur ka kënduar, ka arritur deri atje sa të hiperbolizojë vetitë e secilit, duke i paraqitur ato më tepër nga realiteti, sepse populli ynë me shpirt kurdoherë ka dashuruar të bukurën! I nisur gjithnjë nga thesari gojor i popullit, arrijmë në përfundimin se një dëshirë e tillë, d.m.th. për bukurinë në kompleks, popullit i ka lulëzuar në shpirt për shekuj me radhë dhe ka anuar më tepër nga femra se sa nga mashkulli. Dhe kur është martuar vajza, ajo që na ka përvëluar zemrën e na ka zgjuar ëndërrat më të bukura në jetë, ajo që ka duruar dhimbjet e zemrës së saj virgjërore, shqetësimet e shkaktuara nga fanatizmi, injoranca, opinioni shoqëror, etj. Këtu, ta pohojmë me vetëdije, nuk është vepruar njëlloj si për djalin, sepse kanë ndikuar konceptet konservatore se vajza është “derë e botës” se “kur lind vajzë, qajnë qeprat e çatisë”, etj. Edhe për këto koncepte tanimë dihen shkaqet, prandaj na intereson të themi se martesa e vajzës nuk ngjallte atë gëzim që ngjallte martesa e djalit, e kjo, jo vetëm se largohej një pjesëtar i familjes, por për më tepër, se martesa e vajzës është konsideruar, në më të shumtën e rasteve, si një “heqje e gajlesë” (e hallit) të familjes, sepse përsa kohë që vajza ishte në derën e babës, ekzistonte mundësia për t’iu vënë “njolla e turpit”.

Për këtë flasin një sërë këngësh dhe vetë ceremonia e dasmës që në shtëpinë e vajzës bëhej “gosti” e jo dasmë, d.m.th. një drekë me të afërmit dhe pa aheng. Po të krahasojmë edhe këngët ose vallet që këndoheshin në shtëpinë e djalit me ato në shtëpinë e vajzës, vemë re, se këngët në martesën e vajzës janë më të dhimbshme, më prekëse, të cilat krijojnë një atmosferë të tillë që secili ndjen një farë angushtie, ndjenjën e largimit, të ndarjes, e për të qenë realist, pohoj se në dasmat e vajzave nuk kanë munguar edhe lotët!:

… “S’të erdhi keq nga Perëndia, nëna ime moj/ që më nxore nga shtëpia, nëna ime moj/ Mos kujto se vij përherë, nëna ime moj/ Do të vij në mot njëherë, nëna ime moj!”, etj.

Ka pasur edhe raste, kur vajza është martuar me ceremoni, me daulle e instrumenta të tjerë popullorë, ashtu siç e kanë pëlqyer të gjithë; e kjo ka ndodhur në ato raste kur familja ka pasur vajzë të vetme, ose dhe për shkaqe të tjera, si kur është dashur të tregohet “epërsia” e familjes ndaj një familjeje tjetër me të cilën nuk kanë pasur marrëdhënie të mira krushqie, ose ekonomike, etj.

Në zhvillimin e temës që do të bëhet më poshtë, do të jepen edhe vargje nga këngët popullore për ilustrimet përkatëse, por për të dhënë tërë fondin e larmishëm të këngëve të dasmës në këtë anë të Shkumbinit, do të na duhej të zgjateshim më tepër, gjë që tani për tani e kemi të pamundur në këtë temp, por në një studim të mëvonshëm që mendojmë të fillojmë, me temën “Figura e nuses shqiptare”, ndoshta do të mund që të arrij qëllimin.

Prandaj, duke pohuar edhe një herë për saktësinë e të dhënave që do të renditen më poshtë, sipas kërkesave të pyetësorit, mendoj se dasma në Bërzeshtë ka pasur diçka të përbashkët në dasmën zhvilluar në krahinat e tjera të vendit si në rrethin e Matit, Peshkopisë, Beratit, Pogradecit, Korçës, Elbasanit (pjesërisht), Gramshit, etj.

Në lidhje me moshën për fejesë dhe martesë në të kaluarën, mund të themi se nuk kemi pasur ndonjë kufi ndarës fiks, por duhet theksuar fakti që para 60-70 vjetësh, sipas pohimeve të shumë personave, martesat bëheshin edhe në mosha të mëdha: 25-30 deri 35 vjeç për meshkujt, kurse për femrat 20-25 deri 30 vjeç. Nuk duhen përjashtuar rastet e martesave edhe nën këto mosha, si edhe në mosha më të larta, siç do të theksojmë edhe më poshtë. Këto bëheshin për shkaqe të ndryshme, por duhet thënë se si problem i rëndësishëm ishte në familje martesa e vajzës, sepse duhej të shkonte tek burri “me nder”, ashtu siç e kërkonte zakoni dhe tradita, me qëllim që bota të mos e mbante në gojë për keq dhe shtëpisë së vajzës të mos i vihej vula e turpit. Kurse qysh nga viti 1900 e këndej shohim se në këtë zonë ulet mosha e martesës, si për djalin ashtu edhe për vajzën, respektivisht: 20-25 vjeç për djalin dhe 17-22 vjeç për vajzën. Për këtë ulje të moshës kanë ndikuar shumë faktorë shoqërorë dhe ekonomikë, por midis të tjerëve po përmendim edhe shkakun e largimit të meshkujve në shërbim ushtarak nën sundimin turk; gjendja shëndetësore e popullit, si kudo edhe këtu nuk ishte e mirë dhe niveli mesatar i jetës ishte i ulët, kështu që kërkohej edhe shtimi numerik i familjes për shkak trashëgimie. Një gjë e tillë vihej re në ato raste kur djali ishte i vetëm; kurse për vajzën e vetme nuk ishte e theksuar kjo gjë, sepse mendohej që do t’i dalë fati dhe në mos sot, nesër, ajo do të dalë që do të dalë nga dera e shtëpisë.

Pra, duke u nisur nga shumë shkaqe, për shumë vjet me radhë u bë si veprim i zakonshëm që martesa të bëhet në mosha të vogëla 20-25 vjeç për djalin dhe 17-22 vjeç për vajzën. Siç do të flasim edhe më poshtë, kjo ndarje ka qenë relative, por edhe në ditët e sotme çështja e moshës ka rëndësi të dorës së parë. Familja fshatare, ndonëse, në ndonjë rast, e nisur nga shumë qëllime, ka tendencë që djali të mos jetë shumë i madh, deri në 25 vjeç, kurse vajza 20 vjeç. Madje, kur qëllon që djali të jetë p.sh. 30 vjeç, qoftë ky edhe shumë i mirë si karakter, punëtor dhe pa të meta fizike, nuk preferohet për një familje që ka vajzën 17-20 vjeç. Nuk duhen përjashtuar rastet kur kanë bërë martesa me persona në moshë të kaluar 40-50 vjeç në rrethana të caktuara. Për këtë çështje populli ka kënduar dhe kurdoherë ka vënë në dukje se martesa e vërtetë, ajo që e lidh shpirtërisht e fizikisht një të ri me një të re, mirëkuptimi i plotë dhe komunikimi i përhershëm, bëhen vetëm kur djali dhe vajza janë në moshë të re, me energji të gjalla, që edhe “buzët të mos i kenë me qumësht”, por edhe “pa dhëmbë në gojë” të mos jenë, se plaku “nuk do nuse, por do qull!”. Si për rastin e martesës në moshë të vogël, ashtu dhe asaj në moshë të madhe, gjejmë sa e sa këngë lirike që dëshmojnë atë revoltën e hapur të personave që do të martohen:

“Më martove, nënë, pesëmbëdhjetë vjeç/ Moj nënë, s’të vjen keq?/ Më ndave nga gjiri, nënë, shumë shpejt/ Moj nënë, s’të vjen keq?

Ose:

“Bubu! Ç’më thot’ baba/ Merre, moj merre plakun-o./

Kok’e plakut porsi lakër/ Qyqja moj, ç’ta bëj plakun-o …”, etj.

* * *

Para çlirimit edhe pak vjet mbas çlirimit, kemi vënë re se kërkohej nga familja e djalit që nusen ta merrte para se djali të shkonte në shërbim ushtarak, për shkak se ndjehej nevoja për krahë pune dhe disa shkaqe të tjerë subjektivë, si opinioni shoqëror, prindët pleq të djalit me djemtë e tjerë të ndarë, etj. Kurse sot një gjë e tillë pothuajse nuk vihet re fare, ose me saktë të themi, ndodh në raste shumë të rralla dhe jo për arsyet që përmendëm më lart!

Zakonisht martesa është bërë mbas fejesës, e cila në forma të ndryshme, shërbente si lidhje e parakohshme, jo vetëm e personave që do të martoheshin, por edhe vetë familjeve. Duhet të themi se nga dita e fejesës e deri në martesë, kalonte një farë kohe relativisht e gjatë, nga 6 deri 10-12 muaj, e në ndonjë rast edhe më tepër. Në raste shumë të rralla e për arsye të ngutshme, martesa bëhej pak ditë mbas fejesës, si p.sh. kur kishte rrezik që vajzën ta rrëmbente ndonjë djalë tjetër, ose kur kishte ndonjë shkak tjetër që vinte në rrezik nderin e familjes (ndodhte rrallë që vajza mbetej shtatzanë dhe kjo gjë evitohej duke bërë martesën shpejt e shpejt). Periudha pak a shumë e gjatë e fejesës, bënte të mundur që familja e djalit në radhë të parë, pastaj edhe ajo e vajzës, të kishin mundësi që të përgatiteshin për dasmën, si dhe për të “njohur” njëri-tjetrin më mirë, se si do të ishte vajza, po ashtu edhe djali, se ç’mendime do të jepte opinioni shoqëror për këtë fejesë. Për ta marrë nusen, gjithmonë kërkesën do ta bënte familja e djalit dhe në një bisedë që do të zhvillohej ndërmjet “lajmësit” dhe familjes së vajzës, caktohej dita që do të merrej nusja. Në këtë rast duhet të pohojmë se ka pasur raste, që familja e djalit, edhe pse e kishte caktuar ditën e dasmës, për arsye të ndryshme, kërkonte që të caktohej një datë më e afërt dhe për këtë “lajmësi”, me shumë zotësi, bënte ndërhyrjet përkatëse tek prindëritt e vajzës, që këta të fundit të mos sillnin pengesë. Këto ndërhyrje, në më të shumtën e rasteve përfundonin me sukses, por rrallë qëllonte që babai i vajzës thoshte se për atë ditë që kërkohej “nuk jam gati” dhe kështu, dashur pa dashur, mbetej data e caktuar më parë për të marrë nusen. Pra, e përgjithshme ka qenë që nusja merrej disa muaj mbas fejesës. Në raste shumë të rralla ky afat ishte shumë i shkurtër, por mund të ishte edhe më i gjatë se një vit. Quhej si nder i veçantë, kur familja e vajzës, veçanërisht vetë vajza, i “bënte ballë me sukses” kësaj prove të qëndrueshmërisë dhe ky akt shërbente si një dëshmi e gjallë besnikërie, midis dy familjeve, e për më tepër, të familjes së vajzës.

Në vitet e kolektivizimit shohim se periudha e fejesës sa vjen e shkurtohet dhe kjo për shumë arsye: – të rinjtë kryesisht fejohen brenda fshatit ose kooperativës dhe pothuajse gjatë punës kolektive u jepet mundësia që ta njohin nga afër njëri-tjetrin. Gjithashtu: është luftuar tendenca e bërjes së “pajës” së tepërt, është shtuar numri i martesave me dashuri, etj. Kurse dasma, sidoqë ka ndryshuar pothuajse qind për qind në formë, prap zhvillohet me atë ceremoni që zhvillohej edhe disa vjet më parë, për sa i takon përgatitjeve të brendshme të familjes së djalit (sigurimi i vendit për banim, pajimet personale, orenditë e nevojshme ,etj.)

Në ditët e sotme, afati i fejesës nuk është më i gjatë se 3-4 muaj, ose më mirë të themi, se brenda stinës pranverë-vjeshtë zhvillohen si ceremonia e fejesës, ashtu edhe dasma.

a) Fejesa

3. Në lidhje me aktin e fejesës, duhet të themi se shumë vjet më parë, nuk përdorej fare termi fejesë, por “zënie” dhe “vlésë”. Kur dikush kryente aktin e fejesës thoshte: “I zura nuse çunit”, ose “i zuri nuse çunit”, kurse vajza quhet “e zenë” ose e “vluar”. Edhe djali po kështu quhej: “i zënë “ ose “i vluar”. Me kalimin e kohës dhe kryesisht me ndikimin e marrëdhënieve martesore me jugun, shohim se fillon të përdoret edhe termi “fejesë”.

4. Për fejesën e djalit, shumë vjet më parë, kishte të drejtë dhe detyrë të mendonte “i pari i shtëpisë”, burri më i moshuar në familje dhe herë- herë edhe babai i djalit. Për këtë qëllim, në biseda të ndryshme, flitej se djali erdhi në moshë”, “djalit i duhet gjetur nuse” etj. Bëheshin gjithashtu fjalë se ku mund të kërkonin nuse dhe se cilin person mund të caktonin për të bërë një kërkesë të tillë, sepse, praktika ka vërtetuar, se shpesh herë suksesi është arritur pikërisht në sajë të aftësisë së atij që bënte kërkesën… Pra, në fillim, 2-3 personat që përmendëm më lart e bisedonin midis tyre, jepnin mendime dhe kur e shihnin të udhës për të vendosur që të kërkonin vajzën e filanit, e bisedonin, ose më mirë të themi, këtë mendim ua njoftonin edhe pjesëtarëve të tjerë të familjes kryesisht burrave dhe grave të moshuara dhe kërkonin një “aprovim” prej të gjithëve. Kjo gjë bëhej me qëllim që më vonë, të mos lindnin kontradiktat se për martesën e djalit nuk u pyetën të gjithë, por vetëm njeri ose dy vetë dhe këta vendosën ashtu si u deshi qejfi!… Zakonisht, kur e shprehte këtë mendim “i pari” i shtëpisë, të tjerët nuk e kundërshtonin, duke menduar se ai do ta ketë “peshuar” mirë këtë punë, se është i vjetër dhe i pjekur…Po kështu veprohej edhe kur ishte fjala për të miratuar pranimin e kërkesës së një familjeje për vajzën. Madje, për vajzën, rriheshin mendime më tepër, duhej të ishin të gjithë të një mendimi që vajzën të mos e “mbytnin”. Me gjithë këto që përmendëm më lart, duhet pohuar se ka pasur ndonjë rast që për fejesën e djalit ose të vajzës ka vendosur vetëm një person, duke u nisur vetëm nga ana materiale dhe nuk janë marrë parasysh kërkesat shpirtërore të vetë të rinjve! Këto raste edhe pse të rralla, nuk janë parë me sy të mirë nga opinioni shoqëror dhe kurdoherë janë marrë si shembuj negativë të lidhjeve martesore jo të shëndosha. Veç sa përmendëm deri tani, duhet të shtojmë se kur bëhej fjalë për fejesën e djalit, veçanërisht të vajzës, merreshin parasysh edhe mendimet e të afërmëve të babait ose nënës, kur këto mendime ishin të argumentuara mirë. Kryesisht, djalit nuk i bëheshin shumë ndërhyrjeje, veç pjesëtarëve të familjes, por për vajzën, kishte raste që dajallarët (vëllezërit e nënës) jepnin mendime dhe ndonjëherë nuk e miratonin fejesën e vajzës (mbesës së tyre), duke u orvatur që kjo fejesë të prishej. Këto ndërhyrje, shpesh herë, nuk ishin të drejta dhe bindëse dhe si të tilla bëheshin edhe burim mërish e grindjesh midis familjes së vajzës dhe dajallarëve të saj. Me pak fjalë duhet të theksojmë se si për djalin, ashtu dhe për vajzën, më tepër vendoste vetë familja e tyre (“i pari” i shtëpisë, i ati dhe pjesëtarët e tjerë).

Më parë, herët, fejesat e djalit dhe vajzës bëheshin, duke u marrë për bazë vetëm mendimi i atyre personave që përmendëm më lart, kurse për mendimin e djalit dhe të vajzës, në më të shumtën e rasteve, nuk pyeste njeri. Madje, mund të themi, bëheshin përpjekje që të rinjtë, veçanërisht vajza, të mos e merrte vesh fejesën. Të rinjtë, një gjë të tillë e merrnin vesh kryesisht nga nëna, e cila ua thoshte në mënyrë të tërthortë ose dhe nga pjesëtarë të tjerë të familjes. Ka pasur edhe raste që një gjë të tillë e merrnin vesh nëpërmjet shokëve, në biseda të ndryshme. Kjo ka qenë një e metë nga më të theksuarat që kanë pasur familjet, kur vendosnin për martesën e djemve ose vajzave, por duhet të themi se ka pasur raste, të rralla sigurisht, që djali madje edhe vajza, e ka kundërshtuar fejesën, për shkaqe objektive, si mosha e shkuar, të metat fizike, sëmundjet, si dhe rrethana të tjera, si qëndrimi moral e shoqëror i familjeve, etj. -Ka pasur raste që vajza “e fejuar”, pak ditë para martesës, ka bërë të gjitha përpjekjet, ka kaluar shumë pengesa dhe pikërisht në çastin kur nuk pritej ka shkuar nga shtëpia e vet në atë të djalit që i ka dashur zemra! Kjo, sigurisht ka qenë një ngjarje që ka tronditur “themelin” e miqësisë dhe në ndonjë rast, ndonjë burrë zakoni me “tradita” për të “larë” këtë “njollë” turpi, ka arritur deri atje sa, për të mos shkelur besën e dhënë në vend të vajzës së fejuar, ka dhënë një vajzë tjetër më të vogël! Këto raste janë të rralla, por sidoqoftë janë vënë re dhe nuk mund të mos i përmendim në këtë material të vogël. Gjithashtu, nuk duhet përjashtuar edhe fakti, kur ndonjë familje deri diku e emancipuar, kur vendoste për fejesën e djalit ose vajzës, e kërkonte në mënyrë të tërthortë mendimin e tyre, ndonëse në këto raste kundërshtimet e të rinjve nuk bëheshin haptazi. Në ditët e sotme, fejesa bëhet e hapur, në prezencë të vetë të rinjve, duke marrë mendimin e tyre para se të bëhet ceremonia e fejesës, mbasi është bërë miratimi nga vetë të rinjtë më parë (është fjala për fejesat brenda përbrenda fshatit ose kooperativës), por edhe në ndonjë rast që fejesat bëhen më larg, merret mendimi i vetë të rinjve, me qëllim që të mos ndodhin ngjarje të hidhura, që të bëhen shkas për grindje e mëri midis familjeve. Gjithashtu, kërkohet që vetë të rinjtë të jenë plotësisht të vetëdijshëm të vendosin për martesën, sepe ajo është një ngjarje me shumë rëndësi në jetën e tyre.

Sidoqë në të kaluarën e largët zakonet e dasmës ishin të tilla që e bënin atë një ngjarje më tepër formale, se sa të gëzuar, sidoqë shtypja dhe ndrydhja ishin shumë të rënda, po të shohim këngët lirike popullore të dasmës, kuptojmë se dëshira për fejesë të lirë dhe martesë të gëzuar ka qenë shumë e madhe tek të rinjtë: “Do të t’marr bardhoshe e bardhë, do të t’marr/ Do të t’marr të t’çoj në male, do të t’marr!…”. Ka pasur disa raste që këto dëshira janë realizuar, kur të rinjtë kanë pasur guxim dhe kanë ditur të gjejnë rrugët që i çonin drejt suksesit! Opinioni nuk i shihte me sy të mirë këto martesa të lira, por, veçanërisht të rinjtë merrnin një shembull të mirë dhe bëheshin më optimistë.

Mbas çlirimit, sidomos në vitet e kolektivizimit dhe mbas Fjalimit të 6 shkurtit, kur puna kolektive mori hov më të madh dhe kur u përhapën inisitivat e rinisë, aksionet lokale dhe ato kombëtare, shohim se të rinjve iu hapën horizonte të reja; lindin koncepte të reja për marrëdhëniet djalë-vajzë, luftohet fanatizmi, besimet e kota fetare, thashethemet, mëritë e vjetra dhe i krijohet një ambjent i ngrohtë dashurisë së shëndoshë. Njohja nga afër e të rinjve bënte të mundur që të rinjtë të merrnin njeri -tjetrin duke u dashur dhe jo me ndërhyrje. Duke u martuar në këtë mënyrë ata bëhen më aktivë, punojnë me forca të shumëfishuara, madje duke shpallur edhe gara midis njëri-tjetrit dhe duke thyer shumë koncepte frenuese të prindërve në lidhje me zakonet e martesës.

Kur kishte raste që një djalë merrte një vajzë me dashuri, në fillim prindërit nuk e miratonin këtë akt dhe kjo më tepër ndodhte jo pse urrejtja për vajzën ose djalin që bënin këtë “proçkë” ishte aq e fortë, por më tepër për hir të forcës së zakonit, se opinioni e quante si “turp”, si diçka të “papjekur” që “do t’i dilte tymi” më vonë, etj. Për këtë prindërit e tyre hiqeshin sikur ishin shumë të revoltuar, sikur do të bënin “të madhen e gjësë”. Praktika ka treguar se këto ngjarje shkonin disa kohë, e shumta një vit dhe harroheshin; vajza shkonte tek prindërit dhe shkonte si vajzë e shtëpisë e jo si e “huaj”.

Kemi shumë raste që të fejuara me burra të moshuar nuk kanë shkuar atje ku kanë dashur prindërit fanatikë; raste të tjera më të shpeshta ka pasur që vajzat janë martuar me dëshirën e tyre dhe me ata që kanë dashur, duke mos lejuar të vazhdojnë “miqësirat”, “krushqitë”, “tarafllëqet” dhe “marrëdhëniet” me interes dhe të livadhiset me dëshirat, mendimet dhe ndjenjat e të rinjve. Për të përballuar këto pengesa që hasnin të rinjtë, shpesh herë kërkonin ndihmë edhe nga shokët e Partisë në fshat, nga organizatat e frontit, të rinisë dhe me këto përkrahje arrinin qëllimet e tyre, martoheshin dhe në familjen e re fillonin normalisht punën e tyre!

Në ditët e sotme, kur janë thyer një botë e tërë konceptesh, bestytnish dhe zakonesh prapanike, fejesat dhe martesat bëhen me mirëkuptim midis prindërve dhe të rinjve, duke marrë pëlqimin e njëri-tjetrit. Deri tani, shumica e fejesave janë bërë me dashjen e prindërve, por mbasi vajza e njihte djalin, në mos nga afër, si njeri, duke shprehur mendime edhe kolektivi i punës ku ata janë, si dhe mbas njohjes së afërt që kanë pasur të rinjtë. Gjatë fejesës, të rinjtë flasin me njëri- tjetrin, shkojnë nëpër vende pune të përbashkëta, në ndonjë rast shkojnë edhe tek njëri-tjetri, kur kanë mbaruar arsimin 8 vjeçar dhe të mesëm, bëjnë plane të përbashkëta për jetën bashkëshortore dhe ka pasur raste, vitet e fundit, që kanë caktuar edhe ditën e dasmës dhe këtë ua kanë njoftuar edhe prindërve.

Gjatë një periudhe prej 10 vjetësh, fejesat janë bërë kur kanë qenë të një mendimi të dy palët, por edhe kur ndonjë pjesëtar i njërës prej familjeve ka kundërshtuar (për ndonjë arsye objektive), me pak përpjekje është bërë e mundur që dhe ai të bindet. Kjo është arritur, rrallë e tek, edhe me pak vonesë, por qëllimi i të rinjve është realizuar dhe një “mospranim” i tillë, as që ka ngritur peshë e as që është përfillur. Pra, ajo që vlen të theksohet, është se në krahasim me të kaluarën, madje edhe me 10-15 vjet më parë, për fejesën dhe martesën kemi ndryshime të ndjeshme, madje, nuk do ta tepronim po të thoshim, një transformim të tërë, që nuk është bërë “me një të rënë të sëpatës”, por gradualisht dhe në përshtatje me kërkesat e kohës dhe të vetë popullit si nga ana morale ashtu edhe ajo materiale…

Në vitet e para të çlirimit, madje edhe shumë vjet më parë, kur konceptet për familjen ishin shumë të ngushta dhe kushtet shoqërore ishin të tilla që impononin një martesë të detyruar, shohim se kemi një revoltë të brendshme të të rinjve me prindërit, e cila shkaktohej për shkak se interesat e tyre nuk ishin të përbashkëta, sepse këta të fundit shihnin më tepër anën materiale dhe aspak ndjenjat e të rinjve. Një gjë të tillë e shohim qartë tek këngët lirike popullore, si nga ana e jugut, ashtu edhe në veri. Ka dominuar më tepër martesa me mosha të diferencuara: vajzat i martonin me pleq, kurse ka pasur edhe raste djem me moshë 16-17 vjet, me vajza ose edhe gra të moshës 25-30 vjet, por këto janë më të pakta në numër, në krahasim me të parat. Dhe ja si shprehet urrejtja në një këngë popullore lirike, për martesën e një vajze me një plak: “Trëndafil tek puzi/ sa bukur mban erë/ Ç’u mësua një plak,/ zu po vjen përherë./ Do të marrë zeherë/ e t’i bëj kafenë!…”.

Janë të shumta rastet kur prindërit nuk kanë marrë parasysh dëshirat e të rinjve, për t’i martuar me ata që donin, sidoqë kjo dashuri ishte shumë e ndrydhur dhe shprehej me forma shumë të ngadalshme.

Në mesin e shekullit XX, ka pasur raste kur djali e merrte me “rrëmbesë” vajzën që donte, e sillte në shtëpi dhe mbas një kohe prindërit pranonin (të djalit), kurse prindërit e vajzës e mbanin më gjatë “mërinë” dhe mbasi bëhej pajtesa, përfitonte të drejtën edhe vajza për të vajtur e ardhur tek njerëzit e vet. Pas kësaj shtohen, madje më tepër, rastet që të rinjtë të martohen me dëshirën e tyre. Në ato raste kur ka pasur kundërshtime nga prindërit, të rinjtë janë marrë vesh në mënyrë të fshehtë dhe vendosin ditën e caktuar për martesë dhe mbasi janë “pjekur” kushtet bëjnë martesën. Për pak kohë, të rinjtë mund të shkonin në ndonjë vend, tek të afërmit e tyre të nënës ose të babait, ose diku gjetkë, deri sa më në fund, siç e thamë më lart, prindërit e djalit e pranonin nusen e djalit. Kjo ishte punë ditësh.

Puna e përbashkët në kooperativë bujqësore ka sjellë kushte më të përshtatshme për njohjen e të rinjve midis tyre, gjë që më parë nuk ishte bërë kurrë, sepse sado mirëkuptim të kishin midis tyre personat e ndryshëm, opinioni shoqëror nuk i lejonte që ata të qëndronin pranë njeri-tjetrit (djali dhe vajza) dhe të kishin mundësi që të komunikonin midis tyre. Edhe në argati, kur një familje kërkonte për punët e stinës, fjala vjen, në prashitje misri, që të ndihmohej nga persona të tjerë të fshatit, merrnin pjesë vetëm burrat, kurse gratë e aq më tepër vajzat, jo vetëm që nuk shkonin, por, nga fanatizmi, nuk dilnin edhe për punët më elementare, kur këto punë nuk janë larg po afër, kërkonin edhe ndihmën e tyre!

Vajzat edhe kur punonin në afërsi të shtëpisë, merreshin me ndonjë punë që ishte “më e përshtatshme” si punë dore (triko e çorape), etj. Aq më tepër, kur vajza arrinte 15 -16 vjeç, fillonin të mendonin ndryshe për jetën dhe të ardhmen e saj.

Kurse sistemi i ri i organizimit të punës në kooperativë bujqësore ka sjellë një sërë kushtesh për mirëkuptimin e njerëzve që duhen midis tyre dhe krijimin e mundësive për të komunikuar. Dhe kjo njohje nuk bëhet në një vend apo kohë të caktuar, por gradualisht, si dhe në shkallë kooperative e jo në shkallë sektori, brigade apo skuadre! Puna kolektive ka ndikuar drejtpërdrejtë në ndryshimin e karakterit të të rinjve, në edukimin e ndjenjave të kolektivitetit, të besimit në forcat e veta, në unitetin e mendimit dhe të veprimit, si dhe për të marrë pjesë direkte në ndërtimin e jetës së re. Të punuarit në prani të njeri-tjetrit, vinte në dukje qartë se ç’aftësi fizike e mendore kishte vajza ose djali, çfarë mendimesh, ndjenjash dhe dëshirash e përshkonin njërin ose tjetrin, si dhe gjithë vetitë e tjera, për të cilat ka nevojë njeriu në jetë. Duke punuar për një kohë relativisht të gjatë, në një skuadër, brigadë, sektor apo edhe kooperativë, të rinjve u jepej mundësia që të njiheshin më mirë me njëri-tjetrin, në çdo drejtim dhe me punë e nëpërmjet punës, u forcohej më tepër ndjenja e miqësisë, e sinqeritetit, e vendosmërisë, si dhe u forcohej më tepër besimi se ata janë të denjë për njëri tjetrin. Tani të rinjtë, jo vetëm që flasin me njëri-tjetrin, por shkëmbejnë edhe mendime, ngjallin debatet, nxjerrin konkluzione, me qëllim që të dalë në pah sa më mirë ajo çka është më e vlefshme dhe çka është me pak e vlefshme. Kështu që, po të bëjmë një krahasim me vitet e paraçlirimit për njohjen midis të rinjve, me gjendjen e tanishme, do të shohim se kemi një ndryshim tepër të madh qysh në njohjen midis të rinjve e deri më vonë, në martesën e tyre.

Disa vjet më parë, siç e kemi theksuar edhe më lart, fejesa bëhej me ndërhyrjen e prindërve dhe pa qenë të njohur ose të miqësuar të rinjtë më parë, ose të fejoheshin. Në raste të rralla, fejesat janë bërë edhe mbasi djali e vajza kanë qenë njohur në fshat ose më larg. Kjo bëhej sigurisht me kërkesën e djalit tek prindërit e vet dhe këta gjenin personin e përshtatshëm për ta kërkuar vajzën.

Kurse pas viteve ’50, shohim se djali dhe vajza që fejohej, më parë kishin një periudhë njohjeje, e cila ishte koha që ata punonin në një skuadër, brigadë apo sektor. Ata, gjatë punës, me forma shumë të lehta, që të mos binin në sy, i shprehnin njëri-tjetrit ndjenjat dhe mendimet e tyre; kryesisht djali, në këtë drejtim ishte më aktiv, dhe kur kuptonte se edhe vajza nuk ishte kundër këtyre ndjenjave dhe mendimeve të tij, gjenin kohë dhe vend për të këmbyer ndonjë fjalë, për t’i shprehur njëri-tjetrit diçka më intime, nga jeta personale e secilit, gjë që shërbente si garanci sinqeriteti, për gjithë sa shprehnin gjatë asaj kohe dhe që në të njëjtën kohë hidhte themelet për miqësinë e re që do të krijohej midis dy familjeve. Mbasi të dy të rinjtë arrinin me prova të ndryshme të tregonin se ishin të denjë për njëri-tjetrin, si dhe kur familja e djalit plotësonte nevojat dhe kërkesat përkatëse, me një person të posaçëm bënte kërkesën për vajzën. Vitet e fundit këto raste janë shtuar shumë dhe në më të shumtën e rasteve kjo periudhë nuk zgjat më tepër se 7-8 muaj.

Në lidhje me moshën për fejesë e martesë, ashtu si dhe në zona të tjera të vendit tonë, ka pasur shumë kërkesa, të cilat ishin të kushtëzuara nga gjendja ekonomike -shoqërore. Për këtë duhet të theksojmë se ka pasur disa kërkesa e kryesisht për moshën e re, sepse një gjë e tillë diktohej nga vetë jeta e rëndë dhe pa nivel të mirë. E, duke qenë se kushtet ishin pothuajse të ndryshme në familje të ndryshme, pa llogaritur sistemin shoqëror, i cili ishte i njëjtë për të gjithë, edhe kërkesat ishin të ndryshme për moshën e vajzës në radhë të parë e po ashtu edhe për atë të djalit. Po e theksojmë qysh në fillim se po t’u referohemi këngëve lirike që janë kënduar prej vjetësh, shumë kohë më parë nëpër dasma do të kuptojmë se, ashtu si kudo gjetiu, dëshira e popullit, e prindërve e aq më tepër e vetë të rinjve, ka qenë që martesa të bëhej në moshë të re, në atë kohë kur “zemrat rrahin për njëri tjetrin”. Për këtë qëllim janë thurur shumë e shumë vargje nga më të bukurit që këndoheshin nëpër dasma: “…O more asllan-o, si e patëm fjalën,/ të piqemi bashkë pa e mbushur javën…” etj, etj, që vlejnë të sistemohen në një material më vete…Veç këngëve aq të bukura që janë kënduar dhe këndohen në këtë zonë, populli për moshën e re, ka krijuar edhe një sërë epitetesh nga më të bukurit, të cilët kanë një shtrirje mjaft të gjerë, siç janë: “lule”, “zogë”, “buzagaz”, “mollë”, “dritë” , “gojësheqer”, “symëshqerë”, “gojëmjaltë”, “gazemadhe”, “buzagaz”, etj,etj. Dhe ja një strofë e një kënge që këndohej disa vjet më parë: “Ti o djal’ që më merr mua, pse s’këndon, po qan me lot?/ Më thanë për ty moj lule, darkë e drekë nuk bën dot!”. Gjë kjo që tregon se veç të tjerave, populli kërkonte që nusja të ishte jo vetëm e re, por edhe e mësuar, nikoqire, e zonja për të mbajtur një rregull në shtëpi, për të pritur e përcjellë miqtë, duke gatuar ushqime të mira. Dhe vajza përgjigjet me optimizëm se ajo nuk ka ndenjur duarkryq, se ndonëse e re mjaft, ajo ka mësuar në shtëpinë e saj dhe shprehet me besim të plotë: “Prit o djal’të vij tek ti,/ të ta bëj (drekën, ose darkën -shën.im) ta qash me lot!…”. Apo vargje të tjerë me përmbajtje të thellë poetike si “shegëz e kuqe, mollëz e ëmbël, pse ke mbetur moj kaq e vogël?”, vënë në dukje se gjithmonë është kërkuar që vajza të jetë jo e kaluar në moshë, por sa më e re, sepse rinia në kuptimin më të lartë të fjalës sintetizon në vetvete gjithë energjitë shpirtërore, morale, fizike dhe psikiqe të njeriut, faktorë këta që ndikojnë drejtpërdrejtë në lumturinë familjare.

Gjithashtu duhet të theksojmë se nëpër këngët e tij populli shpreh edhe një fakt tjetër, atë që moshën e re e quan si një “pengesë” për martesë, siç mund ta ilustrojmë me këto vargje: “…në vërri ka baltë,/ malit bën furtunë,/ dale, djal-o dale/ jam e vogël shumë…”, etj. Këtu nuk kemi të bëjmë me një fakt real, d.m.th. me një pengesë të vërtetë, por me një formë të tërthortë të asaj kënaqësie që ndjen njeriu kur ka pranë një shok jete që i përshtatet në çdo drejtim! Kjo, pra ka qenë dhe mbetet dëshira më e madhe e popullit dhe për këtë dëshirë ka thurur këngët më të bukura!…

Veç sa thamë më lart, gjë që është më e rëndësishmja për t’u theksuar duhet të pohojmë se kemi pasur edhe shumë raste të martesave me mosha të diferencuara dhe fejesë në moshë të mitur, të cilat kanë qenë zakone jo të mira, që në shumë raste kanë hapur plagë në zemrat e njerëzve dhe që tani janë zhdukur pothuajse përfundimisht në çdo familje.

Fejesa në moshë të mitur ose “qysh në djep” siç i thonë fjalës, është bërë më tepër nga nënat, në formë muhabeti si fjala vjen, një grua lindte vetëm vajza ose vetëm djem dhe duke rënë në bisedë me një shoqe për çështje të tilla intime i jepnin fjalën njëra-tjetrës për t’i fejuar djalin dhe vajzën! Për një kohë këto ishin fjalë rruge, që në të shumtën e rasteve nuk merreshin vesh fare, por më vonë, kur shihnin se djali dhe vajza ishin pa të meta të dukshme ose pa “sakatllëk” fejoheshin” me ceremoninë e zakonshme që përfundonte me martesë. Shpesh herë kjo “fejesë qysh në djep” ruhej me fanatizëm dhe kur paraqitej ndonjë rast tjetër për ta kërkuar, nuk “e jepnin vajzën”. Këto lloj fejesash në më të shumtën e rasteve nuk jepnin një fryt të mirë.

Një e metë tjetër ka qenë edhe martesa me moshë të diferencuar d.m.th. vajza martohej me një burrë me shumë vjet diferencë nga ajo, deri 20-25 vjeç më të madh se veten ose, aq më keq, me burrë të ve, me diferencë prej 15-20 a më shumë vjetësh. Ky zakon i keq ka lënduar shumë zemrat e vajzave të reja, të cilat të ndrydhura nga presioni i prindërve dhe opinioni shoqëror nuk kishin aq forcë sa të thyenin këto norma të egra, megjithëqë në disa raste, dhe këto nuk janë pak, vajzat siç shprehet populli në këto anë “ua ka lënë jorganin thatë” atyre burrave me kollë e pa dhëmbë në gojë.

Këto lloj martesash bëheshin vetëm me qëllim fitimi; burri që do të martohej me një vajzë të re bënte çmos që ta arrinte qëllimin, duke paguar para në forma të ndryshme si drejtpëdrejt, ashtu edhe duke ia dhënë ato “lajmësit” apo ndonjë miku tjetër për babanë e vajzës. Këtu bëheshin shumë ndërhyrje, biseda të panumërta, ecejake, deri edhe rixha (lutje) që të binin në marrëveshje për t’u mbaruar puna! E, po të krahasojmë martesat në moshë të vogël me ato me moshë të madhe, rezulton se kanë dominuar shumë më tepër këto të fundit!

Për këtë duhet të themi se martesat në moshë të madhe bëheshin, në radhë të parë, kur një burrë nuk kishte djalë, por vetëm vajza, kur nuk kishte pjesëtarë të tjerë, sidomos gra, që të administronin ekonominë e familjes, kur shtyhej nga opinioni shoqëror që të mos “e linte shtëpinë shkretë”, kur nuk e quante si “të ndershme” që të mbetej pa grua, etj, etj. Gjithashtu këta burra përfitonin nga rasti, kur prindërit e vajzës ndodheshin në gjendje të dobët ekonomike, ose kur këta detyroheshin nga ndonjë shkak tjetër familjar që të mos merrnin parasysh kërkesat shpirtërore të vajzës, por “e mbytnin” tek ndonjë plak shtrig, siç thotë populli këndej nga rrjedha e Shkumbinit!…

Edhe për këtë plagë të jetës shoqërore, populli nëpërmjet këngëve të ngritura shumë lart poetikisht, ka shprehur ndjenjat dhe mendimet e veta dhe e ka cilësuar si diçka që e bën të zymtë dhe të rëndë jetën bashkëshortore:

“Ç’më more më qafë, moj nënë/ më dhe burrë plak/ Moj nënë, më qafë më paç!” ose: “Varrit do t’ja them, e shkreta, këtë dëshpërim!”.

Kurse rastet e martesave të vajzave me burra më të vegjël se ato, në këtë zonë, janë parë në të kaluarën, por janë më të pakta në numër se ato të martesës së vajzave me burra në moshë të shtyrë!

Duhet të pohojmë se për martesën në moshë të vogël, ka ndikuar dhe niveli jo i lartë i jetesës, sepse siç e dimë, në të kaluarën, mesatarja e jetës së njeriut ka qenë e ulët dhe nga ky shkak, martesat bëheshin shpejt që edhe fëmijët të mund t’u vinin “krahë” prindërve sa më parë! Sipas kumtimeve të popullit, rezulton se para 60-70 vjetësh nuk ka pasur shumë pretendime për moshë të vogël, qoftë për djalin ashtu dhe vajzën, sepse fanatizmi ka qenë më i theksuar dhe kushtet ekonomike shoqërore ishin të tilla që e vështirësonin martesën në moshë të re. Kurse mbas 60 vjetësh e këndej, vihet re se lindin kërkesat që vajza në moshë nën 25 vjeç të martohen me djem 25-30 vjeç. Ky kufi nuk ishte fiks, por e përgjithshmja është se vitet e fundit, çështja e moshës është bërë problem me rëndësi dhe është vlerësuar ashtu siç duhet.

Sigurisht, në rrethana të ndryshme, martesat bëhet edhe me mosha më të vogla, ose më të mëdha se sa shifrat që përmendëm më lart, por me sa kemi konstatuar në popull për 15 vjet me radhë, duhet të themi se martesat në moshë të diferencuar, në ditët e sotme janë shumë të rralla; ato shihen si shembull jo i mirë dhe luftohen nga organizatat e masave si shfaqje të huaja! Madje, mund të themi, pa e tepruar aspak, se për 4 vjet rresht nuk është bërë ndonjë martesë e tillë.

Veç kësaj, në popull shihet me sy jo të mirë, një djalë që ka kaluar 30 vjetët pa u martuar, kurse vajza në moshën 25 vjeç quhet “e madhe”. Pra, edhe në familjet ku nuk kanë ndonjë ngritje të konsiderueshme kulturore, çështja e moshës del në plan të parë, kur bëhet fjalë për fejesën e fëmijëve, por ajo që vlen të shënojmë si “epilog” për këtë pyetje, është se në ditët e sotme, të rinjtë e kanë parasysh vetë që të lidhin jetën në lulen e moshës, në atë periudhë kur jeta është më e bukur dhe më e qëllimshme se kurrë!…

Në lidhje me detyrimet që kishte djali para se të martohej, mund të themi se këto ishin relativisht të mjafta, por siç e kemi përmendur edhe më lart, martesa ishte problemi më i rëndësishëm për familjen. Prandaj, në vitet para kolektivizimit, ka qenë e përgjithshme që djali më parë se të shkonte ushtar, duhej të bënte dasmën, me qëllim që të linte në shtëpi nusen me prindërit. Madje, edhe kur nuk i kishin plotësuar disa kërkesa me karakter ekonomik, familja e djalit bënte shumë përpjekje që, pak ditë para se të shkonte djali ushtar, të merrte nusen! Ka pasur shumë raste që djali ka ndenjur vetëm 4-5 ditë me nusen në shtëpi dhe pastaj ka shkuar për të kryer detyrën. Kjo ka qenë e përgjithshme dhe ka qenë si kërkesë deri në ditët e vona, sidomos në disa familje që djalin e kishin të vetëm! Edhe për detyra të tjera me karakter shoqëror, kërkohej që mundësisht djali të kishte bërë më parë martesën, sepse në opinionin e masës djali i martuar quhej burrë dhe kishte të tjera detyrime si ndaj familjes, ashtu edhe ndaj shoqërisë. Gjithashtu, duke qenë i martuar, ai ishte më tepër i lidhur me prindërit, të afërmit, farefisin dhe rrethin shoqëror. Edhe në ditët tona kemi ndonjë rast që djali është martuar para se të shkojë ushtar, për shkaqet që përmendëm më lart, por ajo që vlen të theksohet, është se mbas kolektivizimit dhe fjalimit të 6 shkurtit, vëmë re se shumica e dasmave bëhen mbasi djemtë kanë mbaruar shërbimin ushtarak ose detyrime të tjera me karakter shoqëror. Madje edhe në ndonjë rast, kur djali është i fejuar, shkon të mbaroj detyrat e ndryshme dhe pastaj martohet. Pra, edhe për këtë çështje meriton të theksojmë se ndërsa disa vjet më parë, djali duhej të martohej patjetër para se të kryente detyrimet, në ditët e sotme, një gjë e tillë nuk vihet re, pothuajse fare, por veprohet ashtu siç është e hijshme, jo vetëm për djalin e vajzën, por për të dy familjet, sepse rritet më tepër besimi si rezultat i ngritjes së nivelit kulturor dhe emancipimit të grave në tërësi.
Përsa i takon lidhjeve të gjakut ose gjinisë, për fejesën ka qenë si kusht qysh prej shumë vjetësh, gati 3-4 breza më parë, që kjo të mos bëhej brenda fisit, gjakut ose farefisit, sepse mendonin që martesa nuk shkonte mbarë, nuk lindnin fëmijë të shëndetshëm, madje ata nuk kishin edhe jetën “të gjatë”! Ky mendim ishte krijuar edhe si rezultat i ndonjë martese shumë të rrallë brenda fisit, që kishte ndodhur si përjashtim për shkaqe të ndryshme, prej së cilës kishin lindur fëmijë me të meta psikike ose fizike. Pra, një gjë e tillë ka qenë “e prerë”. Martesat bëheshin në fise të largët, që të mos kishin asnjë lidhje midis tyre sado të largët, madje duhet të theksojmë se shumica e martesave në këtë fshat është bërë me vajza nga fshatra të largët, po ashtu edhe vajzat janë dhënë në fshatrat në periferi të zonës, ose edhe më larg. Për këtë mund të shihet edhe harta, skica e përgatitur posaçërisht për të treguar se me cilët fshatra ka pasur lidhje martesore Bërzeshta (Shih skicën në faqen 92).

Në vitin 1945 shohim për herë të parë që të thyhet ky zakon shumë i vjetër, ku brenda fisit Leka, midis mëhallës së sipërme dhe asaj të poshtme, të cilat kishin lidhje gjinie midis tyre (shih materialin dërguar prej meje “Toponimet e fshatit Bërzeshtë, 1971” në sektorin e leksikologjisë e leksikografisë në Institutin e Gjuhësisë e Letërsisë! ku midis të tjerave, flitet edhe për fiset e fshatit), u bënë marrëdhëniet e para martesore, duke dhënë dhe marrë vajza nga njëra mëhallë në tjetrën, të cilat binin gjak (ishin në afërsi gjinie të largët deri 4 breza).

Për një martesë të tillë brenda fisit nuk kishte shkaqe “të forta”, por ajo u bë si rezultat i një ngritjeje të nivelit kulturor e arsimor të pjesëtarëve të këtij fisi dhe të botëkuptimit të tyre për krijimin dhe rolin e familjes. Në lidhje me këtë duhet të theksojmë se në këtë fis janë marrë edhe vajza nga fshatrat që paraqiten në skicë, si Çezmë të Madhe, Kotodesh, Hondisht, Pleshisht, Trebinjë, etj, por qysh para 30 vjetësh, ky është fisi i parë që ka thyer këtë zakon të martesave jashtë fisit e fshatit. Po kështu ky fis ka bërë edhe martesa brenda fshatit, të cilat me kalimin e kohës kanë ardhur duke u shtuar nga viti në vit. Për saktësi faktesh, vlen të theksojmë se qysh para 75 vjetësh (rreth vitit 1900) nga fisi Leka i Mëhallës së Sipërme është martuar një vajzë në fisin Leka të Mëhallës së Poshtëme. Kjo martesë, si edhe ajo që është bërë në vitin 1945, është bërë midis djemve dhe vajzave që binin të afërt midis tyre nga nëna ose babai! Më vonë e deri në ditët tona, shohim se shtohet shumë numri i martesave si brenda fisit, ashtu dhe brenda fshatit, të cilat kanë qenë më tepër brenda fiseve me numër më të madh familjesh. E, përsa i takon afërsisë, në ditët e sotme martesat bëhen brenda fisit, por jo më afër se kushëri të katërt! Feja myslimane ka ndikuar shumë në këtë drejtim dhe për këtë djemtë dhe vajzat që janë kushërinj të tretë deri të katërt, e quanin veten të një shtëpie, si të ishin motra dhe vëllezër të lindur prej në nëne e një babai! Në ditët tona zakoni i martesës jashtë fisit e fshatit, është i paefektshëm, i thyer!…

Në ndonjë rast martesat brenda fisit në afërsi deri kushëri të dytë janë bërë edhe në ditët e sotme, por edhe jashtë fisit e fshatit vazhdojnë të bëhen, sipas kushteve të ndryshme familjare. Duhet të theksojmë se në popull këndohen këngë të cilat shprehin dëshpërimin e vajzave që janë martuar larg familjeve. Në ditët e sotme martesat në largësi të madhe janë rralluar shumë, por kushtet ekonomike-shoqërore e kanë lehtësuar shumë komunikimin midis tyre, midis familjeve dhe vajzave të martuara! Martesa është dhe mbetet ngjarja më e gëzuar dhe më e rëndësishme e jetës në popullin e zonës së Bërzeshës, ashtu si në të gjithë popullin tonë!…

Nga martesat e bëra deri në ditët e sotme, rezulton se nuk ka pasur ndonjë rast që të bëhen lidhje kur më parë familjet kishin bërë lidhje rituale, sepse një veprim të tillë e shihnin si afrim më të madh si një lidhje gjinie në familje! Për këtë kategori personash, kishte një respekt ashtu si dhe për pjesëtarët e tjerë të familjes apo të afërmit. Kjo lidhje rituale vazhdonte për një kohë të gjatë dhe prishej vetëm në ndonjë rast të fortë, p.sh. kur bëhej ndonjë tentim për shkelje të moralit, apo ndonjë grindje me karakter material, etj. Prandaj në këto lidhje nuk bëheshin martesa, por vetëm vajtje-ardhje me karakter thjesht familjar.

Veç sa përmendëm më lart, në këtë zonë nuk bëheshin martesa edhe në ato raste të miqësisë së gjatë midis dy familjeve, të cilat, ndonëse nuk ishin far’ e fis midis tyre, kishin hyrje-dalje të rregullta e të sinqerta, kishin një mirëkuptim kompleks midis të gjithë pjesëtarëve. Kjo miqësi mund të kishte shkaqe të ndryshme, por në më të shumtën e rasteve, kjo lidhje ishte pa qëllim, një miqësi e thjeshtë, që buronte nga mirëkuptimi direkt, apo nga gjendja so-cial-ekonomike e njëjtë. Në këtë lloj miqësie, familjet hynin e dilnin nga njëra-tjetra si burrat ashtu edhe gratë, të rinjtë dhe të rejat dhe midis tyre nuk shfaqej ndonjë kërkesë me karakter martese. Pjesëtarët e të dy familjeve “hanin bukë” tek njëra tjetra dhe në këtë rast, d.m.th. kur djali i njërës familje “hante bukë” me vajzën e familjes tjetër në një sofër, nuk kishte të drejtë që ta kërkonte për grua!…Këto ishin në raste të rralla, por megjithëkëtë, duhet pohuar se ishte një rast që e ndalonte martesën. Pra, shkaku, si në lidhjet rituale ashtu edhe në këtë rast është afrimi midis familjeve nga ana morale, tendencat për t’u familjarizuar midis tyre pa interesin e krushqisë.

Mbas një lufte të vazhdueshme të zakoneve prapanike, shohim se nuk kemi lidhje kumbarie, pagëzimin, apo ritesh të tjera. Edhe “byrazerllëku” tani shihet si një shfaqje konservatore, por shoqëri dhe miqësi ka në ato forma që janë pothuajse të njëllojta me ato të “vëllamërisë” apo të “pirjes së gjakut” apo të byrazerllëkut. Kurse ndonjë rast tjetër ndalese për martesë, në përgjithësi nuk kemi, por në veçanti, gjë për të cilën nuk ja vlen ta theksosh, edhe kanë ndodhur ndalesa martesash. E përgjithshmja është se tani mirëkuptimi reciprok midis të rinjve është baza e lidhjeve martesore.

Para disa vjetësh, kryesisht para Luftës së Dytë Botërore janë bërë martesa të burrave të moshuar me gra, zakonisht jashtë fshatit, të veja, të cilat kishin edhe fëmijë, vajza ose djem, dhe, kur këta arrinin moshën, i kanë martuar me njëri-tjetrin, kurse martesë të fëmijëve me prindër të gjetur, nuk ka pasur ndonjë rast! Edhe martesat e kësaj natyre bëheshin kryesisht me qëllime materiale, ekonomike, pa marrë parasysh moshën apo faktorë të tjerë. Kështu mund të përmendim se rreth vitit 1920, Jaho Radiçi, nga fshati Karkavec, djalin e gruas së parë e martoi me vajzën e gruas së dytë, të cilën e kishte “sjellë prapa”, kurse një djalë që kishte me gruan e dytë e martoi me një vajzë të vetën. Po kështu kemi edhe një rast në fisin Vlashi, i cili djalin e parë të shtëpisë e martoi me vajzën e gruas që mori mbas vdekjes së gruas së parë! Ka edhe raste të tjera të kësaj natyre. Siç e thamë më lart, një gjë e tillë bëhej për të “trashëguar” mallin që kishte njëra palë.

Mbas çlirimit, këto raste nuk vihen re, por edhe atëherë kur janë bërë këto martesa, nuk janë parë me sy të mirë nga opinioni. Në ditët e sotme për këto lloj martesash flitet me neveri dhe përbuzje.

Nga rastet e martesave në tërësi në këtë zonë, gati brenda këtij shekulli, por edhe më parë, siç e dëshmojnë edhe pleqtë e fshatit si Veli Gjymenga vjeç 85, Hasan Grepi, vjeç 90, Jonuz Zharri vjeç 75 etj, rezulton se në të njëjtën familje janë marrë ose janë dhënë dy motra, në periudhë relativisht jo të gjatë. E, kjo bëhej kryesisht për shkaqe ekonomike si dhe për efekt të traditës që familjet e “dëgjuara” të kishin marrëdhënie me njëra-tjetrën, si në anën ekonomike ashtu edhe në lidhjet familjare martesore. Këtu duhet theksuar se në këto raste ndërhynin edhe persona të ndryshëm të afërt të të dy familjeve, ose edhe njëra motër, që në një formë ose në një tjetër bënte të mundur të “merrte” edhe motrën tjetër për kunatin, gjë që realizohej me sukses kur nuk kishin kundërshtime njëra ose të dyja familjet.

Kështu mund të përmendim se para rreth 60 vjetësh në fisin Leka, janë marrë dy motra nga fshati Velçan i Pogradecit për dy vëllezër, nga të cilat njëra, ajo më e vogla, është gjallë. Ose edhe më vonë në fisin Blloshmi, janë marrë dy motra për dy vëllezër, po kështu ka pasur edhe raste të tjera. Në lidhje me këtë fakt duhet pohuar se martesat e të dy motrave në të njëjtën familje janë bërë deri në vitet e çlirimit dhe në ndonjë rast më të rrallë, edhe më vonë, në fshatrat në periferi. Vitet e fundit, martesa të tilla nuk janë bërë më, duke e konsideruar këtë akt jo të hijshëm për familjen e re!

Ndërsa rastet e martesave të dy motrave në të njëjtën familje janë më të rralla, martesat “me ndërrim” ose “me këmbesë”, d.m.th. atë familje ku merr nusen, të japësh një vajzë, ose anasjelltas, janë më të shumta dhe janë vënë re edhe më vonë se ato raste që u përmendën në pyetjen 16. Këto lloj martesash janë zhvilluar qysh në vitet e hershme e deri në vitet e fundit (rreth vitit 1965) e në ndonjë rast shumë të rrallë edhe më vonë, duke bërë një lidhje familjare “më të fortë” e më të kushtëzuar.

Ashtu siç e përmendëm edhe më lart, këto martesa bëheshin për shkak të kushteve social-ekonomike të ndryshme, sepse në familjet e fshatit apo të zonës kishte një disporporcion të ndjeshëm ekonomik. Kështu që, siç do të flitet edhe më poshtë, kishte tendenca që martesat të bëheshin me një farë “balancimi” ekonomik, moral e familjar! E, kur një familje e jepte vajzën në një vend të mirë, ishte një “favor”, sepse mund të ndihmohej prej kësaj të fundit, për t’i dhënë një vajzë për djalin, të cilin për arsye të ndryshme nuk e kishte martuar dot më parë! Më parë, përdorej një shprehje në popull: “Motra e mirë, marton vëllanë e keq”. Këtu ishte fjala që kur një familje kishte një vajzë të re, të pashme, punëtore, të shëndetshme, si dhe një djalë me ndonjë të metë fizike të vogël, apo jo fort të zotin për punë, apo edhe me ndonjë të metë të një natyre tjetër, mundohej që me çdo kusht, duke fejuar vajzën, t’i siguronte nuse edhe djalit, në atë familje ku do të jepte vajzën. Pra, me pak fjalë, këto lidhje bëheshin me një farë kushti, si mund ta quajmë, d.m.th. të jap vajzën për djalin, por po më dhe edhe ti vajzën për djalin ose për vëllanë më të vogël, sipas rastit. Këtu ndikonin mjaft edhe faktorët ekonomikë se aq sa do shpenzonte njëra familje për nusen, aq do të shpenzonte edhe familja tjetër, e për këtë shkak, të dy familjet detyroheshin që t’i bënin disa lëshime njëra-tjetrës, si dhe ajo që duhet pohuar është fakti që, duke bërë një martesë të tillë, ndarjet në këto raste ishin gati të pamundura, se në qoftë se njëra palë e ndante nusen, për arsye të ndryshme, atëhere edhe familja tjetër për të “çuar nderin në vend” e përzinte nusen dhe kemi në këtë mënyrë një farë “garancie” për moslëkundje të ekuilibrit familjar në të dy familjet. Raste të tilla, siç e thamë, në këtë zonë dhe në fshat ka pasur mjaft, deri rreth viteve 1964-1966.

Faktorët që ndikonin për martesat “me ndërrim” ishin të ndryshme, por kryesisht ato ekonomikë e shoqërorë si dhe ndërhyrjet që nusja që merrej më parë bënte në familjen e burrit për t’i bërë të vëllait të kunatën, të cilën e gjente në shtëpi beqare! Nuk përjashtohen në këtë rast edhe faktorë të tjerë, por ashtu edhe për martesën që u përmend më lart, edhe për martesën me ndërresë, është bërë një luftë ideologjike, si shfaqje të huaja, për bazën e familjes së re socialiste, prandaj në ditët e sotme, si dhe disa veprime e zakone të tjera, martesa të tilla nuk po bëhen më!…

Në vitet para çlirimit, si kudo në vendin tonë, edhe në këtë zonë, martesa ka qenë një problem që varej nga shumë faktorë dhe nga më kryesorët ka qenë radha familjare, d.m.th. përputhja e kërkesave morale e materiale që kishte një familje, me ato të një familjeje tjetër. Për vite me radhë, madje për shekuj, mund të themi, krijohet një traditë që një familje të marrë ose të japë vajzë në atë familje brenda ose jashtë fshatit, e cila të kishte gjendje ekonomike e shoqërore të njëjtë, po ashtu edhe nderin e familjes ta kishin në një nivel. Kështu që, edhe kur kishte raste, për arsye të ndryshme, që një familje të kërkonte vajzën në një familje “më të lartë” nga gjendja ekonomike, kjo gjë shihej me përbuzje, aq sa kishte edhe shprehje të tilla si: “Çuditemi, si e kërkon filani vajzën tonë, nuk e mat hijen sa e ka?”

Pra, kushtet ekonomike-shoqërore ishin determinante për martesën në familjet e fshatit. Veç kësaj, duke marrë për bazë faktorin e ambjentimit me gjendjen ekzistuese, në masë ishte krijuar një farë zakoni, që kur bëhej fjalë për të kërkuar nuse, duhej kërkuar në një familje që të ishte në të njëjtën gjendje ose përbërje dhe në disa raste, në gjendje më të ulët, sepse kur të vijë nusja nga gjendja e dobët, do t’i duket më mirë aty ku të vijë, kurse po të shkojë nga një ambjent i mirë në një më të dobët, do të ndodhte që nusja të shprehte hapur pakënaqësinë e saj në forma të ndryshme e si pasojë, mund të ndodhte që të ikte nga ajo familje. Prandaj ka qenë e njohur shprehja: “Merr më keq se veten dhe jep më mirë se veten”!

Me kalimin e kohës, deri në vitet e para pas çlirimit, shohim se bëhen përpjekje që ky dallim të vinte duke u ngushtuar e kjo arrihej si nga ngritja e nivelit kulturor e social, ashtu edhe nga ndërhyrjet e rrethit farefisnor e miqësor të vetë familjeve që do të bënin marrëdhëniet martesore me njëra-tjetrën.

Edhe këtë problem me rëndësi të madhe, populli e ka trajtuar në këngët e veta aq të bukura e aq kuptimplote të dasmës, të kënduara ndër rrjedhat e viteve: “Doli buharaqi na mbuloi dynjanë/lum për zengjinët, mjer’ për fukaranë…”. Këtu sqarojmë se buharaqi ishte një tekstile e ardhur nga vendet e lindjes (ndofta edhe nga qyteti i Buharasë, e cila ishte mjaft e shtrenjtë dhe të varfërit nuk kishin mundësi që ta përdornin për të pajosur sado thjesht bijat e tyre që do t’i bënin nuse! Apo edhe vargje të tjerë si “Ki-ki-ki, moj këmbë kuqe/ çfarë kërkon n’ato sënduqe/ un’ kërkoj të kuq për nuse…”, etj. Këto vënë në dukje se populli ishte i shqetësuar nga gjendja ekonomike dhe ndonëse në varfëri, ai kërkonte që nusen ta kishte të mirë, të zonjën që të jetonte me sakrifica, në varfëri por me djersë e me nder.

Në lidhje me kërkesat e familjes së djalit për nusen që do të marrin ose dhe ato të familjes së vajzës për dhëndrrin, janë aq të shumta dhe të ndryshme, saqë po të mundoheshim të bënim një pasqyrë deri- diku të plotë për këtë, do të na duhej një kohë relativisht e gjatë dhe po ashtu edhe materiali, ndoshta do të zgjatej pak më tepër nga sa mund të jetë më i përshtatshëm për studim, dhe nëse nuk po e bëjmë një zgjatje të tillë, veç të tjerave, na detyron edhe fakti që, ndonëse kjo zgjatje me përshkrime të sakta e të hollësishme ka rëndësi të veçantë nga ana etnografike, këtë çështje mund ta trajtojmë më gjerësisht në një temë të veçantë, siç e kam theksuar edhe në fillim të këtij materiali.

Megjithëkëtë, duhet të pohojmë se kjo është një çështje me karakter moral e shpirtëror, që lidhet me botën shpirtërore të të rinjve që do të martohen, me mendimet, ndjenjat dhe dëshirat e tyre për marrëdhëniet e reja familjare, për jetën bashkëshortore, për t’ardhmen e ëndërruar gjithnjë të lumtur, të begatshme dhe vazhdimësinë e plotë të rrjedhës së pafund jetësore tek pasardhësit.

Pikërisht për këto çështje, populli poet, i ndodhur në kohëra e sisteme të ndryshme shoqërore, me shumë fantazi e dëshira, por jo gjithnjë të realizuara, madje i etur për liri e jetë të lumtur ndër shekuj, ka sajuar vargjet më lirike, më të bukura e më kuptimplote, të cilat ruhen me aq kujdes, si në gojën e popullit, ashtu edhe në fondin e artë të folklorit tonë të pavdekshëm.

Pra, siç e dëshmojnë, në mënyrë shumë të çiltër, të vendosur dhe të pakundërshtueshme, kërkesat kryesore për nusen nga ana e familjes së djalit kanë qenë që ajo të ishte e zgjuar, fisnike, punëtore, e ndershme, besnike, e urtë, e shëndetshme dhe veç mjaft të tjerave kërkesa, nuska, shoqja e jetës, nëna e ardhshme, shtylla e familjes, të ishte e bukur, e bukur në kuptimin më poetik, që gjenia e popullit ndër shekuj i ka dhënë kësaj fjale!… Dhe për këtë nuk kanë mjaftuar vetëm këngët aq të madhërishme, por janë sajuar edhe ngjarje lirike që dëshmojnë për këtë kërkesë shpirtërore të popullit, ndoshta të pazëvendësueshme!….E kjo bukuri e dëshiruar qysh në vitet e para të rinisë e deri në muzgun e jetës, ndonjëherë ka ngjallur edhe trishtim në zemrat e të rinjve dhe të mos e mohojmë ka sjellë edhe pengesa për bashkim, por në fund të fundit, duke u mbështetur në shumë kuptime nga goja e popullit rezulton se bukuria gjithnjë ka qenë një kërkesë që qëndronte në radhë të parë dhe i riu gjithnjë është përpjekur deri në sakrificë për ta arritur, për ta pasur!

E njëjta gjë, në mos edhe më tepër duhet thënë edhe për familjen e vajzës, e cila veç sa përmendëm më lart, kishte si kërkesa për dhëndrrin që të ishte trim, i fortë, i njohur për virtyte dhe të mos kishte vese sado të vogla! Po ashtu, duhet të përmendim se nga të dy palët kishte si kërkesa që te familjet të ishin të forta, me taraf (rreth shoqëror), miqësi të mirë, me tradita për ndershmëri e trimëri, me pozita shoqërore etj.etj. gjëra këto të cilat, siç e kemi përmendur edhe më lart, ishin të kushtëzuara nga sistemet shoqërore dhe për shumë faktorë objektivë dhe subjektivë, martesat bëheshin në mënyrë relativisht jo të barabartë.

Me këtë rast, meqë mund të citojmë ndonjë varg nga folklori ynë i larmishëm apo dhe ndonjë strofë lirike nga folklori i shkruar, na duket me vend të sqarojmë kuptimin e epitetit “bej”, të cilin populli e ka futur në këngët e veta! Duke qenë i pranishëm qysh në mituri nëpër dasmat e fshatit dhe jashtë tij, sipas rastit, kemi arritur të përcaktojmë se kuptimi i fjalës bej, nga populli përdoret vetëm me qëllim zbukurimi, për të bërë një farë vlerësimi të denjë të vetive morale e fizike të të riut që do të martohet, një sintetizim të tërë virtyteve dhe karakteristikave më të mira (edhe kur nuk janë të gjitha!) të cilat kërkon t’ia “kundërvejë atyre vetive më të mira të vajzës, për të shprehur denjësinë e djalit për vajzën dhe, në ndonjë rast edhe “epërsinë” e tij ndaj saj!

E, për të qenë sa më të saktë në pohimet tona, shtojmë se kjo është një shfaqje që ka ardhur si ndikim i folklorit të jugut në periudhat e hershme para shpalljes së pavarësisë kombëtare e deri në çlirimin e plotë të vendit. Megjithëkëtë, në të rrallë ndoshta, epiteti “bej” i këngëve të dasmës, ndeshet edhe në veri, prandaj e pamë të udhës që të bëjmë një sqarim të vogël për kuptimin e dhënë nga populli të disa epiteteve të vargjeve të këngëve të veta të paharruara dhe aq të fuqishme…

Për të ilusturar sa thamë më lart, po citojmë vargjet:

“Ngjitu lart n’atë divan, trim o trim! Pa na shtjer një dyfek, o trim” ose: “T’i paçim hua shpejt-e more zoti nun! Në dasmë të djemve, more zot nun”

ose:

“Jemi mbledhur, moj, për të kënduar, keni N.N.benë, moj, për të martuar!…”.

Kurse për të shprehur bukurinë e rrallë të djalit dhe të vajzës, duke bërë në të njëjtën kohë edhe një farë balancimi, populli ka kënduar me vargje poetike si këta:

“Ç’u këput një yll në qiell, Nusja hënë e djali diell!…”.

Një kërkesë tjetër për të dy palët, kërkesë e përherëshme kjo për çdo familje, ka qenë që si djali, ashtu edhe nusja të kenë “bark të mbarë” d.m.th. të lindin fëmijë shumë dhe t’u rrojnë, të mos preken kurrë nga hidhërimi i vdekjes, të mos u përvëlohet zemra dhe shtëpia të mos u duket e shkretë si varr!

Dhe ja dy vargje nga lirika popullore për këtë kërkesë:

“Nusja që na erdhi sonte, erdh’ me hënë mu në ballë, na u bëftë një mëhallë…”

Deri në ditët e viteve ’60, besimi fetar ka qenë një pengesë e ndjeshme për familjen, sepse shënonte një kufi të ndarë “si me sëpatë” dhe quhej një “krim” nëse do të bëhej martesë besimesh të ndryshme.
Siç e kemi përmendur më lart, për nusen që “i jep nurin shtëpisë” ka pasur mjaft kërkesa dhe janë orvatur që këto kërkesa të arrihen sa të jetë e mundur më tepër! Për këtë janë sajuar këngë nga më të bukurat! Në jetën bashkëshortore janë vënë re edhe raste që tregojnë se jo gjithmonë këto kërkesa kanë qenë të barabarta si tek djali ashtu edhe tek vajza! Për arsye të ndryshme, kryesisht për arsye morale, ka pasur raste që dhëndrri (themi dhëndrri se pretendimet në këtë drejtim kanë qenë më tepër nga ana e familjes së dhëndrrit) nuk i ka vënë re shumë nga kërkesat kryesore për nusen dhe e ka pranuar atë ashtu siç ishte, duke bërë përpjekjet që të përmirësohej në shtëpinë e dhëndrrit; e kjo më tepër për të metat trupore si ndonjë sakatllëk (çalamane, çakërre, jo e pashme, shurdhe etj) si dhe ndonjë të metë mendore jo shumë të theksuar! Këto të meta në disa raste e në një farë mase “mbuloheshin” nga ana e familjes së djalit! Ky “pranim” bëhej me qëllime të caktuara, për rrethana familjare, miqësore, etj. Kështu që duke pasur lidhje të ndryshme më të hershme, bëheshin martesa duke bërë “lëshime” të cilat nuk duhej të quheshin si gjëra të “mëdhaja”.
Siç e dëshmon edhe folklori gojor i popullit në këtë zonë si dhe zakonet e ndryshme në rrjedhën e viteve, duhet të theksojmë se për nusen që do të merrte një familje, ka pasur mjaft kërkesa përsa i përket cilësive të saj fizike, bukurisë, forcës shëndetësore, etj. Në radhë të parë, nusja duhej të ishte e fortë, me qëllim që të ishte e zonja për punë krahu, të ishte e shëndetshme (të mos vuante nga ndonjë sëmundje e gjatë) si dhe të kishte tipare dalluese hijeshie, të kishte shtat të gjatë, si dhe çdo gjë tjetër që vinte në dukje virtytet e nuses. Veç kësaj, kërkesa kryesore e familjes për nusen, ka qenë dhe mbetet që ajo të jetë e zgjuar, njeri me mend në kokë, si thotë populli, se duke qenë e tillë ajo do të jetë në gjendje që të fitojë gjithçka të vlefshme që i duhet në jetë.
Një ndër kërkesat kryesore që ka pasur populli për nusen, ka qenë edhe kjo që nusja “të kishte barkun e mbarë”, d.m.th. të mos mbetej pa fëmijë dhe të bënte sa më shumë djem. Tjetër gëzim ndjehej kur lindte djali dhe tjetër kur lindte vajza, sepse të tilla ishin edhe konceptet konservatore, se djali “është shtylla e shtëpisë”, kurse vajza është “derë e botës”! Këto koncepte tashmë pothuajse janë zhdukur dhe si djali, ashtu dhe vajza duhen njëlloj nga prindërit e familja! Kur një vajzë ishte motra e një gruaje që kishte lindur shumë fëmijë ose shumë djem, shihej me sy të mirë, se do të kishte “bark të mbarë”. Ka pasur raste që një grua ka lindur 5-6 djem dhe asnjë vajzë dhe kjo shihej si një shenjë mbarësie për familjen. Populli thoshte se ajo grua është “soj i mirë, se ka bark të mbarë”. Një gjë të tillë e vëmë re edhe në ditët e sotme, kur bëhen urime të ndryshme nëpër familje: “T’ju vijmë për gëzime dhe me paganik të ndonjë djali” apo “u gëzofshi me ndonjë djalë”, ndërsa kur ndonjë grua që është shtatzane shkon në shtëpinë e lindjes, në shtëpinë e saj bëhen urime: “shpëtoftë vet, pa djalë a vajzë, njëlloj janë, të një barku!…”. Ka raste që një prind, ndonëse nuk ka dashur shumë fëmijë, vetëm nga që dëshironte të bënte djalë, ka arritur të bëjë vetëm vajza, deri 7-8, siç është rasti i R.G. vjeç 50, apo edhe ndonjë rast tjetër.

Nga fejesat që janë bërë, veçanërisht nga martesat, si brenda dhe jashtë fshatit, rezulton se deri në një farë shkalle të konsiderueshme janë marrë parasysh edhe anët morale si nderi, trimëria, bujaria etj, që kanë pasur reciprocikisht të dy familjet që do të lidheshin me fejesën apo martesën! Në ndonjë rast, para 50 vjetësh kur gjendja ekonomike ishte shumë e keqe, kishte tendenca që familjet të kishin edhe një farë barazie nga ana ekonomike, ose të ishin sa më mirë që të ishte e mundur, ku vajza të mos “hiqte të zitë e ullirit” për një kafshatë bukë dhe jo siç e dëshmon kënga e vjetër: “Më martove larg, moj nënë, posht’ në Myzeqe,/ korba nënë ku më dhe’/ Nuk kishim rrogoz, moj nëne, po flinim përdhe,/ korba nënë ku më dhe”. Në lidhje me këtë duhet të theksojmë se ka pasur edhe mjaft të meta e koncepte të gabuara, sepse nderi kërkohej që të mbrohej me “presion”, me dhunë, se po të ndodhte diçka sado e vogël, do të bëhej “gjëma”, etj. Një vajzë që dallohej për qëndrim të mirë moral, edhe në qoftë se kishte të meta fizike, preferohej shumë më tepër, se sa një vajzë shumë e bukur, por që ishte bërë me “fjalë”! Edhe në ditët e sotme, vajzat kërkohen që të jenë të ndershme, të pa marra nëpër gojë për qëndrim jo të mirë moral.
Mbas Luftës së Dytë Botërore shohim se fejesat nuk bëheshin vetëm sipas dëshirës së prindërve, apo sipas interesit të tyre mate-rial, por me një mënyrë ose një tjetër kërkohej edhe mendimi i të rinjve. Kështu p.sh. gjatë bisedave në familje, u bëhej e njohur edhe djalit ose vajzës në mënyrë të tërthortë se do të bëhej fejesë me aksh djalë ose vajzë dhe në vija të përgjithshme viheshin në dukje edhe karakteristikat e njerit ose të tjetrit. Kështu, kur merrej vesh një gjë e tillë, jepej mundësia që të merreshin të dhëna më të hollësishme për djalin nga ana e vajzës dhe anasjelltas, por duhet të themi se vajza, siç e kemi përmendur edhe më lart, e kishte më të vështirë se sa djali për ta bërë një gjë të tillë, për shkak të opinionit shoqëror. Dhe kur merrej vesh se njeri ose tjetri nga të rinjtë kishte ndonjë të metë serioze, djali e kishte më të lehtë për të kundërshtuar, kurse vajza një gjë të tillë e shprehte me rezervë, ndonjë shoqes së saj, motrës së madhe të martuar, ndonjërit prej vëllezërve, apo edhe ndonjë gruaje të afërt të familjes.
Ka pasur fejesa të lidhura në mënyrë të papërshtatshme si me mosha të diferencuara, me ndërresë, etj. Ka pasur 3-4 raste të të rinjve, që vetë, me dashjen e tyre, kanë prishur fejesat ose kanë kundërshtuar haptazi para se të jepej fjala për miratimin e tyre. Me kalimin e kohës, me ngritjen e nivelit arsimor e kulturor të të rinjve dhe të rejave, me emancipimin e plotë të femrave në këtë zonë, fejesat janë bërë duke marrë parasysh që të jenë të përshtatshme, të kthehen në martesë të gëzuar për të forcuar plotësisht bazën e familjes. Kurse vitet e fundit, nuk janë vënë re fejesa që të jenë prishur më vonë për një arsye ose një tjetër.

27. Prishja e zakoneve të vjetra në lidhjen e fejesave ka gjetur mbështetje të fortë në ato shtresa shoqërore që kanë qenë me një nivel arsimor e kulturor më të lartë, që e kanë kuptuar më parë zbrazëtinë dhe kotësinë e këtyre zakoneve. Kurse më tepër pengesa janë hasur në ato raste ku fejesat janë bërë midis familjeve me një nivel arsimor e kulturor më të ulët, ku ndikimi i zakoneve prapanike ka qenë më i madh.

Në ditët e sotme djemtë vlerësojnë disa cilësi e virtyte tek vajzat, të cilat përbëjnë kërkesat kryesore për lidhjen e fejesave. Duhet theksuar se një pjesë e këtyre kërkesave kanë qenë edhe më parë nga të rinjtë, gjatë shekujve të shkuar, si paraqitja fizike, ndershmëria, bujaria, zotësia për të punuar brenda dhe jashtë shtëpisë, etj, por sot kanë ndryshuar mjaft koncepte.

………………………………..1)

Në fshatin Bërzeshtë, fshatrat e tjerë në periferi si dhe në të gjithë ata fshatra me të cilët janë bërë marrëdhënie martesore qysh në vitet më të hershme, siç tregohet edhe në skicën përkatëse, ka qenë zakon që për të bërë një krushqi, gjithmonë inisiativën e merrte ana e djalit. Kur djali vinte në moshë për martesë, prindërit interesoheshin në forma të ndryshme për të gjetur vajzën “e përshtatshme” për djalin dhe për t’ia arritur plotësisht qëllimit caktonin edhe personin më të aftë, për të bërë kërkesën në familje, në gjuhën e popullit, në tërë fshatrat, quhej lajmës. Në disa raste, vitet e fundit, personi që ndërhyn për të bërë kërkesën për vajzën, sipas rolit të tij, quhet edhe ndërmjetës, por më tepër, me fjalën më të njohur e më të populluar, quhet lajmës; ky person, siç do të përmendim edhe më poshtë, ka si mision që të bëjë kërkesën për vajzën dhe t’ia arrijë qëllimit deri sa vajza të vijë nuse në shtëpinë e djalit. Kur për arsye të ndryshme, një kërkesë e tillë nuk realizohet, sepse, siç thotë populli në këto raste “vajzën njëqind e kërkojnë dhe një e merr”, ky lajmës mund të drejtohet në një vend tjetër për të bërë kërkesë, por mund që të caktohet edhe një lajmës tjetër. Zakonisht me “lajmës” populli quan atë person që merr përsipër ndërmjetësimin, por që nuk ka lidhje gjaku të afërt me familjen e djalit, si dajë, xhaxha, vëlla, nip, kushëri, etj. Në raste të veçanta mund të jetë edhe i tillë.

Në ndonjë rast, që në të kaluarën nuk ishin të rrallë, për shkak të kushteve shoqërore të pabarabarta, kur ana e vajzës nuk donte që të lidhte miqësi me familjen e djalit, duke i dhënë vajzën, për të mos e ofenduar familjen që bënte kërkesën, i përgjigjej lajmësit me shprehje të ndryshme si: “ma kanë kërkuar, por nuk e kam dhënë se e kam të vogël”, “e kam të zënë” (të fejuar -sh.im), “nuk jam në gjendje për ta bërë filanin mik”, “I faleminderit filanit që do të më bëjë mik, por unë ja dhashë fjalën x-it”, “vajzën njëqind e kërkojnë e një e merr”, “nuk qenka kësmet që të bëhemi miq”, “kemi qenë miq, miq le të mbetemi, por vajzën nuk e jap”, “mikut t’i rrojë djali, mua vajza, le të mbetemi miq”, “kokë duhet të kesh, pa feste gjen

________________

1) Është hequr një pjesë.

————————-

kurdoherë” etj, etj, shprehje të cilat në një formë ose në një tjetër shprehin edhe mospajtimin me kërkesën, dhe një farë “konsiderate”, në se mund ta quajmë kështu, që ka pala e vajzës ndaj asaj të djalit, kur është fjala për të mos e fyer këtë të fundit. Por ka edhe forma të tjera të cilat varen edhe nga zotësia apo aftësia komunikuese që ka familja e vajzës dhe lajmësi. Ka pasur raste që lajmësi, i vendosur për t’ia arritur qëllimit, ka shkuar 2 deri 3 herë, ka përsëritur kërkesën duke e argumentuar me shumë fakte të ndryshme dhe vajza ka ardhur nuse në shtëpinë e djalit. Pra, lajmësi nuk bindet aq lehtë nga fjalët e “mikut”, por bën të tijën. Madje, duhet të theksojmë se familja e vajzës nuk e quan të mirë apo të hijshme, normale, pranimin e kërkesës, qysh me “sëpatën e parë”. Kjo bëhet me qëllim që t’i ngrejë prestigjin vetes, për të treguar se vajzën nuk ka për ta hedhur në rrugë, por duhet përpjekje për ta merituar atë vajzë.

Shpalljet e fejesës në familje të ndryshme dhe në fshatra të ndryshme, bëhen afërsisht në një formë të njëjtë, por me ato pak ndryshime, të cilat diktohen më tepër nga përbërja social-ekonomike, niveli arsimor, marrëdhëniet farefisnore, ambjenti shoqëror si dhe disa kërkesa të tjera me karakter të brendshëm familjar, por në përgjithësi ceremonia e fejesës bëhet njëlloj, duke shprehur para së gjithash, gëzimin dhe harenë tradicionale të të dy familjeve, rrethit e ambjentit shoqëror e familjar si dhe të dashamirëve e të njohurve të të dy palëve. Në këto fshatra ceremonia e fejesës fillon me pirjen e kafesë në familjen e vajzës, e cila quhet “këputja e llafit”, d.m.th. vendosja për ta dhënë vajzën. Aty bëhet muhabet me karakter familjar, me hare dhe gëzim, shtrohet një darkë, ku marrin pjesë persona të ndryshëm të afërt të familjes së vajzës. Në këtë darkë mund të caktohet edhe data e marrjes së vajzës, por një gjë e tillë mund të caktohet edhe në kthimin e vizitës nga familja e vajzës në atë të djalit, e cila bëhet me qëllim që të njihen më nga afër të dy familjet.
Gjatë fejesës, të dy familjet, ajo e djalit dhe ajo e vajzës, zakonisht nuk kanë marrëdhënie ekonomike të theksuara, e kjo më tepër për shkaqe të brendshme, sikur njëra familje i kërkon diçka familjes tjetër, tregon një farë “përulje”, por në raste të veçanta, kur krushqia nuk është e lidhur për herë të parë, si dhe kur kanë mirëkuptim reciprok, familjet e ndihmojnë njëra-tjetrën me materiale të ndryshme, si drithëra buke, para, mjete pune, kafshë pune, etj, me një farë afati të gjatë relativisht. Duhet theksuar se kur miqësia është e re, familjet e kanë të vështirë që të bëjnë kërkesa për materiale të ndryshme, por, kur ndodh për arsye të ndryshme, njëra palë bën një kërkesë të tillë, pala tjetër ka si detyrë morale që t’i përgjigjet me çdo kusht kërkesës që i bëhet dhe ia arrin që e plotëson këtë kërkesë, ndjen një kënaqësi të veçantë, sepse në këtë mënyrë ndikon në forcimin e unitetit midis dy familjeve. Gjithashtu, familja tjetër që i detyrohet palës që ka dhënë ndihmën konkrete, e cila në disa raste bëhet edhe falas, sipas mundësive që ka njëra apo tjetra familje, e ka për detyrë nga ana e saj që, kur të ketë mundësi, jo vetëm t’i shlyejë borxhin, si ta themi në gjuhën e popullit, por edhe të tregohet e gatshme për të dhënë ndihmë për ato që ka mundësi.
Në fshatrat për të cilët kemi folur më lart, nuk ka qenë zakon që të paguheshin të holla kur bëhej fejesa e vajzës, por në ndonjë rast, kur fejesa është bërë me zor për arsye të ndryshme, familja e djalit, nëpërmjet lajmësit i paguan një shumë prej 3000 lekë (të vjetër) familjes së vajzës, e kjo nuk shërbente si kapar për zënien e vajzës, por si një lloj peshqeshi nëse mund ta quajmë kështu, që tregonte kënaqësinë e babait të djalit për fejesën, veçanërisht kur vajza njihet për bukuri apo ndonjë veçori tjetër dalluese. Kurse një farë shume që arrinte deri në 25 000-30 000 lekë të vjetër, familja e djalit i shpenzon për të përgatitur pajën për nusen, megjithëse me fjalën pajë, kuptohet ajo që përgatit vetë vajza. Ka qenë zakon deri në ditët e vona që familja e djalit përgatiste tesha të ndryshme si shtresa fjetjeje, rroba për veshje, etj, për nusen, veç atyre që do të përgatiste për vete (për djalin). Prandaj duhet pohuar se shuma që paguhej në disa raste arrin edhe më tepër, sipas gjendjes ekonomike e shoqërore të familjeve, e cila, siç e kemi përmendur në fillim të këtij materiali, nuk ka qenë e barabartë. Nuk duhet përjashtuar gjithashtu edhe fakti që në ndonjë rast, prindi i vajzës, kur shihte se familja e djalit kërkonte me këmbëngulje vajzën, i kërkonte lajmësit një shumë deri në 50 000 lekë (të vjetër), të cilën e përdorte për nevojat e veta, por formalisht ai thoshte se këtë shumë do ta shpenzonte për përgatitjen e pajës së vajzës. Me këtë rast theksojmë se ka qenë zakon deri në ditët e sotme që nusja, kur vinte sillte veç pajës së saj, edhe darovë për njerëzit e afërt të burrit, prandaj pretendohej se kjo shumë që paguhej, në një formë ose në një tjetër, do t’i kthehej familjes së djalit.
Ka pasur edhe raste që martoheshin përsëdyti edhe vejusha me mosha të ndryshme dhe kur këto ishin në moshë të re, prindi kërkonte një shumë më të vogël se sa për vajzën, deri në 20 000 lekë të vjetër gjithsej, meqë kjo nuk ishte vajzë dhe ceremonia e martesës nuk do të bëhet në atë lartësi që bëhet për vajzat, veç kësaj një pjesë të teshave vejusha mund t’i përdorë nga ato që ka pasur më parë. Duhet pohuar se për vejushën kishte edhe koncepte prapanike se ishte grua e martuar dhe për këtë fakt, kur ishte rasti që vejusha të ishte nga familje me gjendje ekonomike të dobët, martohej (dhe ky ishte një gëzim për familjen e saj se nuk mbeti në der’ të vet!) pa i kërkuar të holla familjes së djalit. Një gjë të tillë e kemi vënë re deri në ditët e vona.
Në raste shumë të rralla, shumë kohë më parë, në vend të të hollave që përmendëm më lart, kërkoheshin materiale të ndryshme, kryesisht bagëti ose kafshë pune si kuaj dhe mushka apo qé për të punuar tokën. Kurse tokë, bagëti e materiale të tjera, nuk janë kërkuar. Vlera që përmendëm më lart mund të arrinte deri në 5 kokë bagëti, ose 1 kalë apo mushkë, ose një ká apo edhe ndonjë material tjetër që mund të vendosnin vetë familjet midis tyre.
Shumat që paguheshin nga ana e familjes së djalit, përdoreshin nga familja e vajzës për nevojat e ndryshme të saj, megjithëqë pretendohej se kjo shumë do të përdorej për pajën e vajzës. Kishte edhe raste që prindërit e vajzës e përdornin shumën e marrë për blerjen e materialeve që duheshin për pajën, por kjo varej nga dëshira e vetë prindërve.
Për ndalesën e të hollave nga ana e familjes së vajzës në këtë zonë duhet të themi se kjo bëhej edhe me marrëveshje midis të dy palëve, për të kryer ndonjë nevojë të ngutshme që mund të ketë ose për të blerë ndonjë plaçkë që i duhej vajzës sipas miratimit që i bënte edhe familja e djalit, sepse nusja do ta përdorte në shtëpinë e burrit.
Në Bërzeshtë dhe fshatrat përreth nuk njihet termi “shitje” dhe “blerje” të vajzës, kështu që edhe shprehja “të kam blerë me pare” apo “të kam veshur” e shprehje të tjera si këto, nuk janë përdorur, ashtu siç i kemi dëgjuar p.sh. deri para një dekade në zonën e Çermenikës. Shuma e paguar për përgatitjen e pajës që arrinte deri 30 mijë lekë, nuk llogaritej, sepse njihej si një farë “detyrimi moral” më tepër se sa si anë materiale. Për këtë fakt, duhet të pohojmë se në zonën e Shkumbinit, gruaja, sado e ndrydhur nga forca e zakoneve prapanike e fanatizmi, ka qenë më pak e detyruar ndaj burrit se sa gruaja në Çermenikë, për të cilën paguhej një shumë e madhe të hollash. Kështu mund të përmendim se deri rreth vitit 1964-1965 familja e I.H.në fshatin Zdrajsh ka paguar deri në 120 000 lekë të vjetër për nusen.
Kushtet social- ekonomike në të kaluarën kanë qenë të tilla që kanë sjellë shumë pengesa, jo vetëm në martesat, por në tërë jetën e popullit. Siç e kemi përmendur dhe më parë, martesat në një formë ose në një tjetër, veç si ngjarje të gëzuara në jetën e popullit, kanë pasur edhe anën e tyre negative, sepse bëheshin shkak për dëmtimin ekonomik të familjeve. Për këtë kanë ndikuar në një shkallë të lartë zakonet prapanike të shpenzimeve të tepërta, sidomos therja e tepruar e kafshëve dhe e bagëtive, ku “madhështia e dasmës” matej me numrin e sofrave që shtroheshin në familjen e djalit, aq sa prej këndej e ka origjinën edhe shprehja frazeologjike “nuk bëhet dasma pa mish”. Duke qenë se fshati Bërzeshtë ka pasur marrëdhënie edhe me fshatra të largët të krahinës së Mokrës, deri në kufijtë e fushës së Korçës, në të kaluarën e hershme ka qenë e zakonshme dhënia e nigjahut për nusen, e cila nga sa kemi kumtuar me pleq të vjetër del se ka qenë traditë shumë e hershme dhe duhet ta ketë origjinën nga jugu. Kur vendosej që x-i të jepte vajzën për djalin e y-it, caktohej edhe nigjahu, d.m.th një shumë prej 15 deri 20 napolona flori. Kjo shumë mund të ishte edhe më e madhe, por varej nga cilësitë fizike dhe morale të vajzës si dhe nga prestigji i familjes dhe kur nuk kishte ndonjë veçori dalluese me rëndësi, nigjahu ishte më i ulët. Pra, në një formë ose në një tjetër, ky fenomen ka pasur edhe karakter social. Nigjahu caktohej në prezencë të hoxhës, lajmësit dhe babait të nuses dhe shërbente si “kundërvlerë” si mund ta quajmë në raste të paparashikuara, si në rast se; për një arsye ose një tjetër djali e ndante nuse, ose vdiste burri. Pra, si në njërin rast, ashtu edhe në rastin tjetër, në qoftë se nusja do të ikte nga shtëpia e burrit, patjetër do të merrte edhe nigjahun. Për këtë, tregohet se dikur, para 50 vjetësh, një burrë mbasi jetoi një farë kohe me gruan, nuk kishte më harmoni me të dhe për këtë shkak donte që ta ndante. Mirëpo për arsye të ndryshme nuk donte që t’ia pohonte këtë, d.m.th. se ai donte që ta ndante, por bënte diçka tjetër, me të cilën donte të kuptonte edhe zgjuarësinë e së shoqes: çdo natë, kur hante bukë, në sofër vinte një shumë prej 15 napolona (ose një njësi monetare tjetër me vlerë të njëllojtë!). Për një farë kohe, gruaja nuk e kuptonte një veprim të tillë, por më vonë arriti të kuptojë se kjo shumë e vënë në sofër çdo natë për një kohë të gjatë, nuk ishte gjë tjetër, veçse nigjahu që ai i detyrohej asaj dhe me këtë donte t’i jepte që të kuptonte se ajo duhej që të ikte në familjen e saj. Po kështu për nigjahun na flet më qartë dhe në mënyrë shumë të dhimbshme edhe kënga popullore shumë e njohur “Mbeçë, more shokë, mbeçë”, ose një variant i saj me titullin “Qiraxhiu i Grebenesë”, ku ushtari që ka mbetur përtej Urës së Qabesë, jep porositë që nëna e tij t’i japë nigjahun së resë, sepse ajo mbas vdekjes së të shoqit, patjetër do të ikë!”. Gjithashtu nga përmbajtja e kësaj kënge dhe pikërisht nga vargjet: “të më shesë dy qetë e zes/ t’i japë nigjan, së resë”, kuptohet se nigjahu për nusen e ushtarit shqiptar që bie në dhera të huaja, larg atdheut të vet, larg dashamirëve, larg familjes së shtrenjtë, ka qenë i lartë, gjë që tregon me nënkuptim se nusja ka qenë grua me virtyte dhe fisnike dhe si e tillë burri kërkon që ajo të mos mbetet e mjerë për jetë, por të gjejë lumturinë gjetiu.

………………………………..1)

Pala e djalit ndaj familjes së vajzës nuk kishte kërkesa me karakter material për prikë, qoftë në të holla apo në mall e pasuri të ndryshme, sepse gjendja ekonomike e fshatrave para çlirimit ka qenë shumë e dobët dhe familja e vajzës nuk mund t’i përgjigjej një kërkese të tillë, sepse më vonë do të duhej që të paguante, por edhe të merrte, kur të martonte djalin, apo nëse do të kishte djalë ishte një anë

________________

1) Është hequr një pjesë.

———————–

“pozitive” sepse prika do ta “forconte” ekonominë e familjes, kurse në rast se do të kishte disa vajza, ekonomia do t’i shkatërrohej fare.

Siç kemi folur pak më lart, për pajën që përgatiste vajza në shtëpinë e vet familja e djalit kishte dëshirë që ajo të ishte sa më e shumtë dhe e pasur, sepse veç anës materiale që ajo do të kishte veshje e mbathje për shumë vjet, kishte rëndësi edhe për anën mo-rale, sepse tregonte se vajza (nusja) është e zonja, me duar të florinjta, që ç’ia sheh syri, ia bën dora, që nuk e ka kaluar kohën kot në shtëpi, por ka menduar për shtëpinë e burrit, etj. Por nuk ka pasur ndonjë zakon që kjo pajë të ishte standart si ta themi, por në familje të ndryshme ka qenë e ndryshme. Kurse në Çermenikë familja e djalit që paguante një shumë aq të madhe, kërkonte që këtë shumë i ati i vajzës ta përdorte për pajën e nuses, të cilën e caktonte me një farë liste, si ta themi, ku përmendte se çfarë plaçkash duhet të blinte i ati i vajzës. Një gjë e tillë kërkohej me rreptësi, aq sa edhe një shami leshi të mos gjendej me ngjyrën e kuqe të ndezur, nusja nuk bëhej gati për tek burri, etj! Kurse në fshatrat tona pajën e përgatiste vajza (për ato pajime që kërkonin punë dore, kurse pjesën tjetër babai i vajzës e blinte në pazar). Paja ishte e ndryshme në fshatra të ndryshme, por në përgjithësi arrinte në një vlerë prej 20 mijë deri në 30 mijë lekë të vjetër. Në këtë hynin këto pajime kryesore më të përdorshme dhe më të njohura: veshje të brendshme 3-4 palë, fustane 7-8 copë (sipas mundësisë), një kostum prej stofi të shtrenjtë dhe një kostum më të lirë, pallto të madhe, çorape disa palë (të pambukta dhe të leshta), këpucë, shami të ndryshme, pajime të shtresave për fjetje, çadër dore, çemberë (shami koke me qëndisma, rruaza), stoli të tjera personale, si vëthë, unazë, varëse (zemër ose panatif), kuti për tualet, si dhe ndonjë qilim me thekë (punuar në vegjë), velenca të ndryshme, etj materiale që mendohej se nuses do t’i nevojiteshin në familjen e burrit. Po kështu, këtu hynte edhe darova që nusja e përgatiste për të afërmit e burrit, si të vjehrrën, të vjehrrin, kunatat e kunetërit. Këtu mund të kishte çorape, këmishë, fustane, shamira, etj, sipas mundësisë. Paja ka qenë në përdorim deri në ditët e viteve të fundit, para Fjalimit të 6 shkurtit, 1967, dhe ishte diçka për t’u lavdëruar, kur paja ishte e madhe, kur valiçet ose sëndyqet “ishin të shtrënguar me gju”, siç e përdorte populli. Këto qenë koncepte të gabuara për nderin, fisnikërinë dhe zotësinë e nuses. Paja ishte me vlerë të madhe, sepse tregonte në një farë mënyre të gjitha përpjekjet, ndjenjat, dëshirat, mendimet, gëzimin dhe çdo gjë të botës së brendshme shpirtërore të nuses, para se të lerë shtëpinë e prindërve dhe të shkojë në tjetër shtëpi. Për këtë, populli ka thurur sa e sa këngë shumë të bukura lirike me përmbajtje të thellë që kanë arritur deri në ditët tona.

………………………………..1)

Si dhëndrri, ashtu edhe e fejuara e tij, në vitet para Luftës së Dytë Botërore, më vonë nën presionin e një fanatizmi të vjetër, kishin një farë kufizimi, i cili në një farë mase shihet edhe sot. Më i theksuar ky kufizim ka qenë për vajzën se sa për djalin. Kështu mund të themi se djali nuk shkonte në familjen e vajzës për çdo rast me rëndësi që ajo mund të kishte, madje mundohej të evitonte takimet me pjesëtarët e familjes së vajzës. Në raste takimesh ai qëndronte i turpshëm para tyre dhe mundohej të mos fliste ndonjë fjalë “të papjekur”, sepse ul veten dhe familjen. Aq më tepër vajza nuk dilte fare dhe me çdo kusht përpiqej që të mos shihej nga dhëndrri, prindërit e tij si dhe nga nëna, motrat e farefisi! Nga ana e saj vajza nuk përmendte kurrë fjalën martesë, burrë, vjehrrë, lindje, pajë, duvak, nusëri, etj, që kujtonin martesën e saj. Ajo nuk e bënte veten fare se ishte e fejuar dhe sa herë që binte rasti për t’u kujtuar fejesa dhe veprimet që kishin të bënin me të, ajo me një farë takti e largonte fjalën, duke e kaluar në një çështje tjetër. Ndërsa për sa i takon veshjes, nuk kishte ndonjë ndryshim.
Në ditët e sotme të fejuarit janë më të afërt, bisedojnë, dalin në shtëtitje mbas pune (në disa fshatra), shkojnë në shfaqje estrade, në film, televizor, marrin pjesë në eskursione, aksione, vizita, etj. Ka edhe raste që janë më të ndrojtur, por është zhdukur pothuajse ai fanatizmi i dikurshëm që i pengonte për ta parë njëri-tjetrin.
Gjatë fejesës, si në shtëpinë e vajzës, ashtu edhe në atë të djalit bëheshin përgatitje në lidhje me shpenzimet që do të kishin për

________________

1) Është hequr një pjesë.

—————————–

plaçkat (për vajzën) dhe për rregullime të banesës, si dhe teshat personale (për djalin). Gjithashtu bëheshin edhe përgatitje të tjera që u duheshin, të nevojshme për të dy palët, kryesisht për sigurimin e veshjes dhe materiale që duheshin për dasmën. Këto përgatitje ishin të ndryshme në familje të ndryshme dhe ashtu si edhe për dasmën, bëheshin sipas mundësisë që kishin familjet. Në të kaluarën, këto përgatitje, në shumicën e familjeve nuk ishin aq të theksuara.

Në të kaluarën ka pasur edhe raste që fejesat janë prishur për arsye të ndryshme si mosmarrëveshje për çështje familjare të vjetra që dalin papritur. Në më të shumtën e rasteve këto prishje kanë ardhur nga familjet e djemve dhe më pak nga ato të vajzave. Këto të fundit, kanë ardhur si rezultat i zbulimit të ndonjë të mete të theksuar nga familja e djalit, sidomos për anë morale, ose ndonjë hasmëri e vjetër në rrethin miqësor. Ka pasur edhe arsye të tjera të brendshme që prishja e fejesës ka ardhur gradualisht kur familja e vajzës ka dashur të japë në tjetër vend. Edhe nga ana e familjes së djalit, gati të njëjtat arsye kanë qenë për prishjen e fejesave, por këto kanë ndodhur më shpesh sepse kjo ishte ana më konkrete dhe kishte koncepte se djalit nuk i prishet punë, mjaft që ai të gjente njeri të mirë, për të qenë. Fejesat prisheshin në raste të rralla të vdekjes së njërit prej të fejuarëve, djalit ose vajzës, të zbulimit të hasmërive të vjetra, të mosmarrëveshjeve midis rrethit miqësor, për çështje morale dhe shkaqe të tjera më pak të njohura. Midis familjeve krijoheshin mërira dhe grindje të cilat zgjatnin disa vjet, sepse palës që i ndodhte, d.m.th. pala shkaktare për prishjen e fejesës i shkaktonte ofendim të madh palës tjetër. Nga kjo kishte pasoja që familjet nuk shkonin tek njera- tjetra, madje bënin edhe sulme mbrapa shpine kur ia gjenin rastin. Për familjen e vajzës, prishja e fejesës ishte një “njollë” dhe turp, sepse opinioni thoshte se ja: filanit ia la çupën filani dhe kjo përbënte një pengesë për t’u fejuar me djalë tjetër, pa u marrë vesh shkaqet e vërteta të prishjes së fejesës. Kjo kishte karakter klasor, sepse opinioni ndikonte më tepër nga ana e djalit, sepse vajzën e quanin si njeri të përbuzur dhe pa vlerë. Një rol të tillë e lozte më tepër edhe kleri fetar që krijonte përçarje me predikime të ndryshme. Ndërsa për kthimin e dhuratave gjatë prishjes së fejesës, pala e djalit merrte “nishanet” që dërgonte djali në ceremoninë e fejesës. Me kthimin e “nishaneve” fejesa quhej plotësisht e prishur. Ka ndodhur që nga prishja e një fejese janë krijuar grindje e mërira të gjata. Për të evituar këto, më vonë, ndërhynin edhe njerëz të ndryshëm për t’i pajtuar palët. Familja e vajzës nuk kishte çfarë të merrte nga familja e djalit, sepse nuk dërgonte “nishane”. Në “nishanet” hynte një varëse qafe që quhej “zemër” ose “panatif”, një palë vathë floriri, si dhe ndonjë kuti tualeti me pamje të ndryshme. Duhet të themi se, meqë fejesat bëheshin me ndërmjetës (lajmës) merreshin masa që të mos ndodhnin prishje, kurse në raste të rralla për shkaqet që përmendëm më lart, ndodhnin dhe çdo gjë shkonte ashtu siç e theksuam, duke kryer veprime jo të gëzuara.

Edhe në ditët e sotme raste të prishjes së fejesave ka, por për arsye të ndryshme dhe ndryshe nga e kaluara. Kur lidhja bëhet me dashuri, por e nxituar, pa njohur rrethanat familjare, pengesat e ndryshme, etj. Po ashtu, vitet e fundit ka pasur edhe prishje të fejesave me mblesëri, për arsye të ndërhyrjeve të personave që kanë pasur qëllim për ta marrë vajzën në familjet apo të afërmit e tyre, duke përdorur lloj-lloj dredhirash, deri edhe thashetheme.
Në të kaluarën ka pasur raste të grabitjeve të vajzave apo grave, sidoqë në raste të rralla. Një veprim i tillë ndodhte mbas prishjes së fejesave nga pala e vajzës dhe kur pala tjetër e ndjente veten tepër të ofenduar përpara opnionit shoqëror, për “turpin” që i ndodhte, merrte çdo masë që vajzën ta grabiste (ta rrëmbente, siç thotë populli këtu). Por, kjo ndodhte edhe për raste të grave, të cilat mbasi martoheshin, me ndërhyrjen e prindërve të tyre largoheshin nga burrat. Familjet e këtyre të fundit, kur shohin se një veprim i tillë përbën një padrejtësi, ndërhyjnë me forma të ndryshme dhe rimarrin gruan me rrëmbim. Në këtë mënyrë, vihet në vend edhe prestigji i familjes që i është marrë gruaja (në këtë rast të djalit), gjithashtu edhe mbyllet rruga për ndonjë ngjarje tragjike, që në raste shumë të rralla edhe kanë ndodhur. Në rastet e rrëmbimit të vajzave apo grave, të dy familjet për një farë kohe mbanin qëndrim të ftohtë, nuk kishin vajtje-ardhje midis tyre, deri sa në disa raste, me ndërhyrjen e miqve, bëheshin pajtimet dhe rifillonte miqësia normale midis të dy palëve.
Në fshatrat e rrjedhës së poshtme të lumit Shkumbin, në të kaluarën kanë praktikuar rëndom martesa me dy gra. Persona që janë martuar dy herë duke i pasur të dyja gratë gjallë, ka d.m.th. jetojnë edhe në ditët tona. Kuptohet martesa e tyre është bërë në vitet para kolektivizimit. Një veprim i tillë bëhej për disa arsye: Kishte raste që një burrë nga martesa e parë nuk kishte fëmijë dhe martohej me grua tjetër, pa e ndarë gruan e parë dhe këtë e bënte me qëllim që gruan e parë ta kishte si krah pune. Martohej kur kishte fëmijë me gruan e parë (por vetëm vajza) dhe donte djalë, kur kishte dy çifligë dhe në njërën shtëpi mbante njërën grua dhe në tjetër mbante gruan tjetër. Këto gra, zakonisht nuk duheshin midis tyre, por diktatura e burrit që sillej si tiran në familje, bënte që ato të nënshtroheshin. Eshtë e njohur shprehja frazeologjike “hahen si shemrat”. Shkaqet e këtyre martesave ishin të ndryshme, konceptet konservatore të trashëgimisë, të forcimit ekonomik të shtëpisë me meshkuj etj,etj. Siç e thamë, raste të tilla ka pasur, por një veprim i tillë nuk shihej me sy të mirë nga masa, sepse nuk shihej asnjë e mirë, pozitive në martesën me dy gra, përveçse shtypje, sundim, diçka të ulët dhe banale të një personi që kërkon të shfrytëzojë disa gra. Kështu flitet edhe sot me përbuzje për një fshatar që ishte martuar 7 herë. Rastet e martesave me dy gra, sidoqë jo shumë të rralla, dhe ndonjëherë të bëra edhe nga burra me një farë ngritje arsimore, janë parë me përbuzje nga opinioni shoqëror dhe në ndonjë vend janë krijuar disa ankdota për këta persona për t’i ironizuar me sarkazëm ata, si bartës të një mbeturine shumë të keqe të trashëguar nga thellësia e shekujve nga sundimi anadollak. Mbas kolektivizimit të bujqësisë raste të tilla nuk ka, por përmenden në biseda të ndryshme të ndodhura shumë vjet më parë ato raste që përmendëm më lart duke vënë në dukje të metat e theksuara të zakonit të martesës me dy apo më tepër gra.
Dita e martesës si dita më e shënuar e dasmës, caktohej nga lajmësi dhe familja e vajzës, gjatë bisedës që zhvillohej midis tyre për këtë qëllim lajmësi mundohej që ta shkurtonte afatin e dasmës, d.m.th. që data e caktuar të ishte sa më e afërt, ose sipas kërkesës që bënte familja e djalit. Në ndonjë rast të rrallë, për arsye të ndryshme, kërkonte vetë familja e vajzës që familja e djalit të bënte dasmën sa më parë dhe kështu dita caktohej sipas dëshirës së palës së nuses. Kjo ndodhte p.sh: kur ndërhynte ndonjë person tjetër për të marrë vajzën dhe familja e vajzës kërkonte që të evitonte ngjarje të papritura. Qëllonte që bëhej edhe për arsye të tjera, kur p.sh: familja e vajzës do të martonte në të njëjtën kohë edhe djalin dhe për këtë ngutej, për të mos bërë shpenzime të dyfishta. Kjo ditë që patjetër do të ishte ditë e enjte ose e dielë, quhej dita e nuses dhe për asnjë shkak nuk shkelej. Për këtë përdoret edhe shprehja frazeologjike: “Si ditë nuseje”, d.m.th. në afat të caktuar dhe me saktësinë e duhur, pa marrë parasysh asnjë pengesë! Ndërsa si stinë e martesave qysh prej shumë dekadash të kaluara, ka qenë dhe vazhdoi të jetë vjeshta, kryesisht muaji tetor e nëntor, si dhe në fillim të dimrit, e kjo për disa arsye se njerëzit ishin më të lirë nga punët e bujqësisë, si dhe stina e vjeshtës është e begatshme dhe gjendja ekonomike është më e mirë në këtë stinë.

PJESA E DYTË

B) Dasma

Si fillim të këtij materiali, kur folëm për fejesën, treguam se ceremonia e martesës në Bërzheshtë dhe fshatrat përreth, të luginës së Shkumbinit, kryhet me disa nuanca poetike që lënë mbresa të pashlyeshme në mendjen dhe zemrën e njeriut, jo vetëm si ngjarje me rëndësi në jetën e familjes, por edhe nga mënyra e komunikimit midis njerëzve. Pjesëmarrja në dasmë i bën njerëzit më të gëzuar, të gatshëm për të shprehur në mënyrë fare të çiltër mendimet, ndjenjat dhe dëshirat e tyre. I bashkon ata për një kohë relativisht të gjatë dhe i detyron që të zhdukin mosmarrëveshjet, grindjet, mëritë e vjetra dhe të gjithë shkaqet që i kanë shkaktuar ato. Prej këndej del edhe shprehja “as për dasmë, as për vdekje” dhe nuk kanë shkuar tek njëra tjetra në dasmë mbasi të jenë ftuar, nuk kanë “sy e faqe”, siç thotë populli, që të shkojnë as në raste vdekjesh, sepse “Si është e mundur që ta ngushëllosh tjetrin, pa i dashur më parë atij gëzimin?!… dhe në fjalë të mohojnë njëra tjetrën përgjithmonë!…

Gjithashtu, kemi theksuar edhe faktin se dasma në këto fshatra të rrjedhës së poshtme të Shkumbinit, ka ngjashmëri në shumë aspekte me dasmën në Mat, siç e përshkruan Qamil Alushi në librin “Etnografia Shqiptare”, Nr.4, viti 1972, faqe 262-281. E theksojmë këtë fakt, sepse këtë ngjashmëri, në aspekte të ndryshme, ku më shumë e ku më pak, e shohim edhe në fshatrat me të cilat Bërzeshta ka pasur lidhje martesore qysh para disa dekadash, siç tregon edhe në skicën përkatëse, përgatitur për këtë qëllim! Kjo gjë na bën të mendojmë se këto zakone, që do të përshkruhen më poshtë, janë mjaft të vjetra dhe të përhapura në kohë relativisht të hershme në tërë Shqipërinë, po të marrim parasysh faktin se shtrirja e tyre është në një trevë mjerisht të hapur. Për arsye të ndryshme, që nuk mund t’i trajtojmë në këtë material (pa tjetër në t’ardhmen do ta bëjmë një gjë të tillë) mendojmë që këtë shtrirje, nga faktet që kemi hëpërhë në dorë ta lokalizojmë qysh nga lumi Vjosa e deri në afërsi të Drinit të Zi, por jemi të sigurtë se është edhe më e gjerë!… Dhe ja, me pak fjalë ngjashmëria që duam të bëjmë qartë, që ekziston midis të dy krahinave që përmendëm më lart:

1)Vajza dhe djali që fejohem duhet të kenë turp për të përmendur fejesën a martesën e vet, në prani të prindërve apo kujtdo tjetër. 2)Vajza duhet të qëndrojë në shtëpinë e burrit, sido që të jetë ai, se i tillë ka qenë “fati” i saj, duke mbajtur kështu “nderin” e saj dhe të dy familjeve. 3)Tendenca e sundimit të burrit mbi gruan në çdo drejtim dhe gjatë gjithë kohës. 4)Zgjidhja e martesës për arsye të ndryshme bëhej vetëm nga ana e burrit. 5)Martesat shterpe në më të shumtën e rasteve nuk zgjidheshin, por bëhej martesë e dytë. 6)Kërkesat që vajza të ishte prej dere “të mirë”. 7)Martesat brenda fisit nuk kanë qenë të përhapura, siç tregohet edhe në skicën përkatëse. 8) Diferencimi i familjeve nga origjina shoqërore dhe gjendja ekonomike e tyre; përdorimi i epitetit “bej” në këngët e dasmës. 9)Martesat me këmbim (ndërresë), ose siç shprehen në Mat “martoi motra vëllanë”. 10)Fejesa dhe martesa me ndryshim të theksuar moshe. 11)Përdorimi i “nishaneve” gjatë fejesës. 12)Qëndrimi i vajzës së fejuar në prani të prindërve dhe pjesëtarëve të familjes bëhet më i heshtur. 13)Roli i “lajmësit” në fejesën dhe martesën e djalit, duke evituar mosmarrëveshjet që mund të lindin midis familjeve. 14)Caktimi i ditës së enjte (veç të dielës) si ditë dasme. 15)Caktimi i personave që do të marrin pjesë në dasmë (të afërt e të largët) dhe lajmërimi i tyre me anën e lajmësit, që në zonën e Shkumbinit quhet “ftonjësi”. Personat e largët mund të njoftohen edhe me ndonjë person tjetër që i bie rasti të shkojë tek njëri ose tjetri. 16)Përdorimi i “dhamtisë” (bagëti të imta: dhen, dhi), sipas mundësisë që ka familja. 17)Përdorimi i ahengut pak ditë para dasmës (këngë të shoqëruara me instrumente popullore, kryesisht nga gratë). 18). Ndihma e të afërmëve të familjes që bën dasmën si prerja e druve, bluarja e drithit. 19)Përgatitja e drithit për në mulli me ceremoninë e veçantë me këngë. 20)Organizimi i ceremonisë së dasmës dhe drejtimi i saj nga një person që njihet si i parë dhe që ka aftësi për të drejtuar. 21)Ardhja e të ftuarve në dasmë të mërkurën (ose të shtunën) mbrëma me darovë dhe dhamti. 22)Stolisja e vajzës para martesës, nga motra e saj më e madhe, ose një grua e afërt e saj dhe mbyllja e vajzës pak ditë para martesës. 23)Darovitja e nuses nga pjesëmarrësit në dasmë. 24)Caktimi i krushqve nga 9 deri 15 persona(gjithmonë tek) dhe pajisja e tyre me armë zjarri. 25)Kali i nuses duhet të jetë mashkull (gjithnjë kali është i kuq) dhe i stolisur me shamira të kuqe e lule (xhaxhofile). 26)Ceremonia e nisjes së krushqëve me aheng. 27)Përdorimi i pijes (raki) në familjen e vajzës për krushqit. 28)Përdorimi i duvakut të kuq. 29)Përcjellja e nuses me ceremoni me “fis” e krijimi i ambjentit prekës në çastin e largimit të vajzës nga familja e saj. 30)Përgatitja e dhëndrrit për martesë (rruajtja dhe veshja me rrobat e dhëndërrisë). 31)Kthimi në rrugë tjetër me nusen, ndryshe nga kanë shkuar më parë. 32)Ceremonia e pritjes së nuses me këngë e valle, krijimi i ambjentit të gëzuar. 33)Përdorimi i bukëve mbi kokën e nuses, kalimi nën frerin e kalit, hyrja e nuses në shtëpi me këmbën e djathtë, heqja e këpucës nga një djalë 5-6 vjeç me prindët gjallë. 34)Mbyllja e dhëndrrit në dhomën e nuses me shoqërim personash të afërt, kryesisht të rinj, si dhe me hoxhën që këndonte duvanë e martë. 35)Nusërimi i nuses gjatë ditës së parë së ardhjes, para vizitorëve. 36)Marrja në shenjë e mollës nga ana e dhëndrrit me ceremoni. 37)Shoqërimi i nuses me një djalë të vogël për të mbushur ujë në krua. 38)Futja e nuses me emrin “nuse” nga personat e largët të familjes edhe mbasi ka kaluar një kohë e gjatë. 40)Qëndrimi i heshtur i burrave ndaj fëmijëve të tyre të vegjël në moshë 1-2 deri 3 vjet. 41)Thirrja e burrit nga ana e nuses me emrin e njohur “Ai”, “Ky”, po ashtu edhe thirrja e nuses nga ana e burrit me emrin “Ajo”, “Moj”, “A dëgjove”, “Grua”, “Selim-ore” , “Oj ti”, etj. 42)Lajmi i nuses për të shkuar në shtëpinë e prindërve nga ana e “të parit” të shtëpisë së burrit. 43)Respektimi i lejes që i jepet nuses me përpikmëri nga ana e saj. 44)Qëndrimi i burrit ndaj gruas (rrahja e saj në raste të ndryshme!) 45)Ftuarja e nuses për drekë ose për darkë nga ana e të afërmëve të burrit. 46)Vërejtja e nuses nga njerëz të ndryshëm në ditët e para të ardhjes në veprimet e saj, për t’i kuptuar virtytet, cilësitë dhe aftësitë që ajo ka në çdo drejtim. 47) Marrëveshja midis prindërve të të dy palëve për caktimin e ditës së prerjes së rrobave nga ana e familjes së djalit. 48)Përdorimi i këngëve të ndryshme popullore lirike në fazat e ndryshme të dasmës. 49)Ekspozimi i pajës së nuses para vizitorëve. 50)Dëshira e familjes së djalit për të gëzuar të gjithë dasmorët dhe dasma të lërë mbresa të pashlyeshme në mendjet dhe zemrat e të gjithë pjesëmarrësve në dasmë. Në pikat që përmendëm më lart kemi ngjashmëri të dasmës si në Mat, ashtu edhe në luginën e Shkumbinit (Berzeshtë e fshatrat e saj në afërsi), kurse në disa pika të tjera nuk kemi një ngjashmëri të tillë e kryesisht: në kthimin e nuses në familjen e prindërve të vet (në Bërzeshtë bëhet “partia”, për të cilën, do të flasim më poshtë, shih në faqen 136), ardhjen e prindit të nuses për të parë teshat që ka përgatitur familja e djalit, si dhe në disa aspekte të organizimit të dasmës; veprimet e tjera natyrisht janë të sajuara sipas zakoneve, dokeve që populli ka pasur në dekadat e shkuara në krahinat e veta ku banonte brez pas brezi.

Pa u futur në studime të hollësishme të krahinave nga ana e etnografike, por vetëm duke parë pjesërisht këngët e dasmës dhe këngët erotike të krahinave të jugut të mbledhura nga studjuesit e punonjësit tanë shkencorë në periudha të ndryshme (“Këngët popullore lirike”, etj), si dhe me albanologë të huaj si A. Dozon dhe H. Pedersen, të cilët kanë depërtuar në viset tona, si dhe nga zakonet që përshkruam më lart për dasmën që kanë ngjashmëri me ato të Matit apo dhe krahina të tjera të Veriut, mendojmë se këto zakone të dasmës, jo vetëm që janë shumë të vjetra, por kanë edhe karakter autokton. Këtë fakt kemi pasur parasysh që ta mbështesim në argumenta sa më të sakta, që për të cilën do të flasim më poshtë.

Gjithashtu duhet të theksojmë se, veç fshatrave që tregohen në skicë, lidhje martesore nga disa familje të fshatit janë bërë edhe brenda fshatit (në fise të ndryshme), si dhe në fshatrat e afërt, me zakone e doke, folklor e veshje të njëjtë me ndryshime shumë të pakta. Po të bëjmë krahasim të hollësishëm me këngët e vallet e fshatrave, fiseve dhe të krahinave shohim një farë ndryshimi, por ceremonialin e dasmës në Bërzeshtë e paraqesim ashtu siç bëhet në lidhjet martesore me fshatrat e afërt, ata të largët të cilët shihen qartë në skicën e bërë për këtë qëllim. Për këtë kemi folur pak edhe në fillim të këtij materiali, prandaj për të pasqyruar sa më saktë veprimet e dasmës në Bërzeshtë, do të flasim në të njëjtën kohë si për marrjen e nuses në fshatrat e afërt e të largët, ashtu edhe për martesat e vajzave si brenda ashtu dhe jashtë fshatit. Ashtu si edhe për fejesën, edhe për dasmën, do të ndjekim radhën e pyetësorit, duke e saktësuar çdo përgjigje sipas rastit me shembuj nga vargjet dhe faktet përkatëse, që kemi grumbulluar për këtë temë.

Përgatitja për dasmën: Si në familjen e djalit, ashtu edhe të vajzës, bëhen përgatitje graduale, me qëllim që kur të vijë dita e dasmës, familja të jetë në gjendje që ta bëjë dasmën ashtu siç duhet. Kështu që përgatitjet fillojnë nga ana materiale: në radhë të parë duhet të rregullohet dhoma ku do të banojë djali me nusen. Kjo dhomë ose bëhet e re, nëse nuk ka, ose riparohet (suvatim, tavani, pajime me mjetet përkatëse si ndonjë krevat apo diçka tjetër); përgatiten pjesërisht teshat për dhëndrrin dhe për nusen; sigurohet një sasi e konsiderueshme ushqimesh (bereqeti, zahiretë e dimrit si tërhan, fasule, bulmet, pastërma, pekmez, etj), që i duhen familjes, si dhe të mos e gjejë nusja qilarin bosh. Po ashtu përpjekje bëhem edhe për të siguruar çdo gjë tjetër që mund t’i duhet familjes. Një gjë e tillë bëhet sipas mundësisë që kanë familjet e ndryshme. Me çdo kusht, familja që do të martojë djalin, duhet të sigurojë veshjet që i duhem dhëndrrit dhe nuses, kryesisht veshjet e trasha, shtresat e mbulesat, si dhe ushqimin që do të konsumohet gjatë dasmës, gjë e cila varet nga numri i pjesëmarrësve, të cilët në këtë rast mund të jenë të ftuar si edhe të paftuar. Në familjen e vajzës, dasma bëhet më e vogël se në familjen e djalit dhe si e tillë, ajo nuk kërkon atë përgatitje që bën familja e djalit. Për këtë, populli shprehet: “Do të shkoj tek filani se ka gostinë e cucës”, ose “Më ka thirrur filani në gosti, se xier (nxjerr nga shtëpia-sh.im.) një cucë!”. Pra, në martesën e vajzës bëhet vetëm një drekë, ku marrin pjesë personat më të afërt të familjes, sigurisht të ftuar dhe ndonjë i afërt më tepër, nuk ftohet, por shkon vetë familjarisht. Pra, këta jnë më të pakët në numër se ata në dasmën e djalit. Edhe darkën e mërkurë (duke u gdhirë e enjte), apo të shtunën në mbrëmje, personat që janë të ftuar të largët, hanë darkën, pinë raki, rreth dy sofra burra e gra (20-30 veta) me një farë përgatitje mesatare, kurse ditën që do të martohet vajza, dreka është e përgatitur me mish, pije (raki) të gatuara të ndryshme, ëmbëlsira, kryesisht bakllava dhe revani, si dhe bukë prej gruri me qiqra. Kur është rasti që familja e vajzës e ka të vetme, motër të 3-4 vëllezërve, bën gosti më të madhe, kur ka 2-3 vajza, sigurisht ajo bëhet më e vogël, sipas mundësisë. Gjithashtu, në familjen e djalit dhe në disa raste edhe në atë të vajzës sigurohen edhe instrumentet popullorë që do të përdoren në dasmë. Këta instrumentë, qysh prej shumë dekadash, kanë qenë daullja (lodra), si dhe pizga (zurra) ose cingana. Këto vegla janë përdorur gjithmonë çift, d.m.th.: dy daulle dhe dy cingana(pizga). Këto instrumente përdoren nga persona të familjeve që njihen edhe si metalpunues (farkëtarë). Ashtu si në çdo profesion tjetër edhe në rënien e veglave të ahengut të dasmës, dallohen disa mjeshtra nëpër fshatra të ndryshëm. Kështu që për të siguruar personat përkatës, duhen lajmëruar para 2-3 javësh ose të paktën 10 ditë më parë, sepse mund të jenë thirrur edhe nga familje të tjera. Si në familjen e djalit, ashtu edhe atë të vajzës (kur thirren!) personat e lartpërmendur me gjithë veglat e tyre, duhet të paraqiten në familjen që bën dasmë të mërkurën ose të shtunën në mbrëmje. Po të bëjmë një krahasim të hollësishëm të dasmës së ditëve të sotme me atë të dekadave të kaluara, për nga ana e përgatitjeve, duhet të theksojmë se vazhdojnë po ato përgatitje, vetëm se shpenzimet nuk bëhen pa kriter, organizimi është më i mirë dhe si ngjarje e gëzuar, dasma e re socialiste, sidomos mbas Fjalimit të 6 shkurtit, ka marrë formë dhe përmbajtje të re e të shëndoshë!

Zakonisht dasma e rregullt fillonte ditën e mërkurë mbasdite (kur nusja do të merrej ditën e enjte) dhe ditën e shtunë mbas dite (kur nusja do të merrej ditën e dielë). Para kolektivizimit, aq më tepër, para çlirimit, ndonjë familje që ishte në gjendje të mirë ekonomike, si për t’ia “rritur” prestigjin vetes në opinionin e masës, e fillonte dasmën qysh ditën e martë ose të premte, me qëllim që të bënte jehonë sa më larg se filani po marton djalin! Kjo ndodhte në rastet kur familja kishte vetëm një djalë! Theksojmë se afati i zakonshëm i zgjatjes së dasmës është nga dita e mërkurë mbasdite, deri ditën e enjte në ditën e dielë në orët e vona, ose të hënën në mëngjez! Edhe në ditët e sotme dita e martesës vazhdon të jetë dita e dielë (dasma fillon qysh të shtunën mbasdite), por në disa raste të rralla bëhet edhe ditën e enjte, por shumë rrallë. Përsa i takon pritjes së dasmorëve, theksojmë se bëhet drekë (të dielën), kurse me ata per-sona që vijnë nga larg, shtrohet edhe darkë e thjeshtë. Në familjen e vajzës bëhet vetëm drekë, sidomos kur martohet jashtë fshatit. Duke llogaritur me afërsi shpenzimet e dasmave të mëparshme me ato që bëhen tani, rezulton se ato janë pakësuar në sasi të konsiderueshme, kurse numri i pjesëmarrësve të largët, gjithashtu është pakësuar, sepse këta 10-15 vjetët e fundit martesat janë bërë më tepër në afërsi të fshatit. Njerëzit vijnë në dasmë jo me “lugë në brez”, siç thotë populli (d.m.th. sa për të ngrënë!), por për t’u gëzuar, për t’i dhënë dasmës karakter gazmor, edukativ, për të futur të renë në kulturën shpirtërore të popullit tonë dhe për të hequr ato zakone që nuk shkojnë më me kushtet social- ekonomike që janë krijuar për familjen e re socialiste në fshat e qytet.

Siç e kemi theksuar edhe pak më lart, dasmat më parë bëheshin, duke ftuar shumë pjesëmarrës dhe personi që ftonte, quhet ftonjës-i. Ky mund të ishte burrë, por edhe grua, zakonisht jo të afërt tëfamiljes. Më parë këtë punë e bënte më tepër ndonjë person që familja e dasmës donte ta ndihmonte me një farë mënyre nga ana materiale, sepse zakoni ka qenë që i jepej ndonjë dhuratë si lekë 20-30 deri në

50 (të vjetra), arra, pemë, vezë etj. Në disa familje ftonjësi mund të pinte edhe kafe. Kështu mund të caktohej ndonjë person me moshë të vjetër, që nuk kishte të ardhura ekonomike. Ftesa bëhej kryesisht me gojë dhe bëhej ditën e enjte për rastin e caktimit të dasmës ditën e dielë, kurse ditën e hënë, kur dasma bëhej ditën e enjte. Edhe për rastin e martesës së vajzës e njëjta gjë ndodhte, kur bëhej dasma me ftesa dhe dita e ftesës ishte e njëjtë si për anën e djalit, ashtu edhe për atë të vajzës.

Ftesa me shkrim në të kaluarën nuk ishte e praktikuar, me përjashtim të rasteve të rralla, kur personi që ftohej ishte shumë larg. Kurse vitet e fundit të kolektivizimit ftesat me shkrim kanë marrë përdorim më të gjerë. Në ditët e sotme ftesat për dasmorët janë edhe me gojë dhe me shkrim. Këta 4-5 vjetët e fundit ftesat me shkrim janë përhapur më tepër nëpër familjet si brenda, ashtu edhe jashtë fshatit. Ftesat me shkrim tani e tutje janë në përdorim më tepër, sepse i japin karakter më serioz që të marrë pjesë në dasmë, pavarësisht nga pengesat e ndryshme që mund të ketë.

Përsa i përket ftesave, siç e theksuam pak më lart, bëheshin 3 ditë para dasmës, kurse për personat e largët mund të bëheshin edhe më parë me forma të ndryshme. Nuk ka pasur dallime në ftesat. Familja që ftohej (zakonisht lajmi i njoftohej kryefamiljarit) caktonte se cili person do të shkonte në dasmë mund të ishin edhe 2 ose 3 ata që do të shkonin, sipas rastit që i detyroheshin familjes që bënte dasmën. Këta pajiseshin me peshqeshin përkatës, (lekë, të gatuara, veshje si këmishë ose çorape për dhëndrrin, ose edhe dhamti). Të largëtit vinin qysh ditën e mërkurë në mbrëmje dhe priteshin nga familja e dhëndrrit me respekt. Ka pasur një rregull që familjet e largëta vinin psh: një burrë dhe një grua, ose dy burra e dy gra, në ndonjë rast edhe më tepër. Kurse ata që ishin brenda fshatit si dhe të farefisit vijnë të mërkurën (ose të shtunën) në mbrëmje, bëjnë muhabet deri në orët e vona dhe pastaj largohen për të ardhur prap të nesërmen qysh para dite. Personat që ishin të afërt, të ftuar mund të vinin 2-3 vetë nga një familje, duke marrë me vete edhe fëmijë, të moshave 5-12 vjeç. Nga familjet e afërta më shumë marrin pjesë gra, të cilat përbëjnë pjesën më të madhe në dasma. Pra ftesat me të caktuar, siç i quan populli këtu, nuk kanë qenë të përhapura, por në ndonjë rast të rrallë, ftonjësi i udhëzuar nga prindërit e dhëndrrit lajmëron: “Ti, filan je i ftuar nga filani se marton çunin të dielën, ose le të vijë kush të dojë, një person nga shtëpia jote”. Kjo bëhet për ato raste kur familja që bën dasmën bën një llogaritje të shpenzimeve që do të bëjë dhe nuk do që të turpërohet para dasmorëve, duke thirrur sa më shumë persona e të mos jetë në gjendje që t’i kënaqë, apo të mos ketë t’u shtrojë për të ngrënë! Për këtë theksojmë se dikur, në vitet para çlirimit, ka pasur raste që një familje ka ftuar shumë persona, pa bërë një farë plani, sepse ka llogaritur me hamëndje se dasmorët do t’i sjellin dhamti (bagëti të imta) dhe do të ketë çfarë të therë, por ka ndodhur që ai është gabuar në parashikimet e veta, sepse jo të gjithë ata që kanë ardhur, kanë sjellë dhamti, apo kanë sjellë sa për të mos ardhur me duar bosh, ndonjë qingj, keç, apo dele të vogël -rrurës apo ftujë) dhe ka ndodhur gjithashtu që të therrë bagëtitë e veta se nuk ka pasur mundësi që t’u bëjë ballë gjithë atyre personave, me bukë e me gjellë. Në ditët e sotme bëhet një farë plani më konkret për gjithë shpenzimet që do të bëhen, të ftuarit lajmërohen rregullisht, të largëtit më parë, kurse të afërmit mund të njoftohen pak më vonë, por zakonisht 3 ditë para dasmës, me qëllim që të ketë mundësi i ftuari për t’u përgatitur për dasmë (gatesa, veshja, etj). Në të kaluarën e largët, ndodhte që kur familjet bënin dasma të mëdha, të ftuarit e largët shkonin të organizuar: personi më “i nderuar” që kishte ftesën direkt, merrte me vete 10 deri 15 persona, kryesisht bashkëfshatarë të vet, të cilët i zgjidhte që të ishin të dalluar për trimëri, për zgjuarsi në të folur, për bashkëbisedim, për këngë e valle, për të pirë raki; kryesorja është që ata persona të jenë të aftë që të “mbajnë lart” prestigjin e “prijësit” të tyre, në çdo situatë të dasmës. Në këto raste të rralla, i zoti i dasmës, grupin e të ftuarve të ardhur nga një fshat e sistemonte dhe e vendoste në një konak. I priste dhe i nderonte ata pa futur aty edhe persona të ardhur nga vende të tjerë. Kurse këta persona që përmendëm më lart, ishin të detyruar që dhamtinë ta kishin të madhe, me qëllim që, si ta shprehim më saktë, të mos i bëhej barrë të zotit të shtëpisë vajtja e gjithë atyre personave në dasmë! Kështu ka pasur raste që kanë dërguar si dhamti një ka me rreth 150 kg mish. Në një dasmë të tillë, sidoqë të rralla, mund të ishin 4-5 konakë të ardhur nga fshatra apo krahina të largëta dhe këta bënin vizita tek njëri-tjetri. Shpenzimet në këto raste ishin të shumta, kryesisht jo aq për respektin e njerëzve që vinin në dasmë, sesa si rezultat i forcës së zakonit. Siç e theksuam më lart këto bëheshin tek familjet e pasura që donin të tregonin epërsinë e tyre në fshat dhe krahinë.

Këto tradita jo vetëm që kanë humbur krejtësisht në thellësinë e kohës, por edhe në kanë mbetur në kujtesën e të moshuarve, përmenden vetëm me qëllim që të tregohet dallimi klasor në shtresat e ndryshme shoqërore, si fenomen shumë negativ që e diktonte rendi në fuqi.

Për veprimet që bëheshin në fazat e ndryshme të dasmës, ditët përkatëse, nuk kanë pasur as nuk kanë ndonjë emër të veçantë. Në fakt në çdo dasmë ka qenë zakon që të priten drutë, rreth 3-4 m³, këto quheshin “drutë e dasmës” dhe priteshin nga disa persona të afërt të djalit (ose të vajzës), afërsisht 5-6 veta, jo më vonë se 3 ditë para dasmës. Drutë priten të mira, zakonisht prej dushku, të thata dhe nuk përzihen me drutë e tjera që mund të jenë prerë më parë!…Kurse për zënien e brumit, kryesisht për gatuarjen e bukëve me qiqra, fillohet nga puna të martën, d.m.th. 2 ditë para të enjtes ose të premten, dy ditë para të dielës. Një grua nga mëhalla e afërt në gjini ose jo e afërt, që njihet si amvisë e mirë, e pastërt, e zonja për të gatuar bukë e gjellë, zë brumin, duke shtirë qiqrat. Këto shërbejnë për të ëmbëlsuar brumin e bukës dhe kanë një farë mjeshtërie për t’i bërë ashtu siç duhet! Kurse drithi shkonte në mulli 5-6 ditë përpara. Këtë e shoshte një grua, siç e treguam më lart, ku fuste disa mollë në krye të thesit, të cilat i i merrte mullijsi me personat që ndodheshin në çastin e bluarjes.

Pak më lart kemi folur se personat e ftuar nuk kishin ndonjë datë të caktuar për të ardhur në dasmë, mjaft që ditën e dasmës të ishin të pranishëm. Për t’ia arritur kësaj, të largëtit vinin të mërkurën (ose të shtunën) në mbrëmje, kurse të afërtit vinin ditën e dasmës, si të ftuar, d.m.th. me të gatuar (bukë e bakllava), por vinin edhe një natë më parë, për të bërë muhabet dhe për t’i dhënë karakterin gazmor dasmës.

Në këtë natë fillojnë gratë nga këngët e vallet, po ashtu edhe burrat; këngët e grave jehojnë me vargjet e tyre poetike dhe meloditë e ëmbla:

“… Jemi mbledhur, moj për të kënduar,/ se kemi djalin tonë, moj për të martuar…”

ose:

“Në konak të xhaxhajt tonë, moj sa paska lezet,/ se marton djalin e vet, moj sa paska lezet!..”

ose dhe këngët të tjera që bëjnë fjalë për ambjentin e gëzuar të dasmës si:

“Trëndelinë moj, fushës të mos vish-e,/ se fusha mban baltë, trëndelinë moj…”

apo:

“Martomë, baba, martomë/ Shëngjergjit me bar të njomë, baba martomë./ Edhe bari seç u thake/ baba martomë./ Babai bëke sikur s’pake/ baba martomë…”. Po ashtu: “Kam tre vjet në një konak/ o sa jam bër’ merak,/ për një syzezë këtu në fshat/ o sa jam bër’merak./ Un’i them nëma, ay thotë s’ta jap/ o sa jam bër’ merak./ Do t’marr revolen, do dal ta vras,/ o sa jam bër’merak… etj, etj…

Si të ftuarit e largët ashtu edhe ata të afërtit, sjellin dhurata të ndryshme, të cilat ia dorëzojnë të zotit të shtëpisë (burrave ose grave, sipas rastit). Këto dhurata që në gjuhën e popullit quhen peshqeshe, mund të jenë: të gatuara (bukë prej gruri, ndonjëherë edhe prej misri me qiqra), ëmbëlsirë (bakllava ose revani), darovë (çorape, këmishë), dhamti (një dele, ose dhi), po ashtu edhe pará deri në 5 mijë lekë të vjetra. Ka qenë dhe ruhet ende zakoni që të ftuarit, si të afërtit priten me daullet dhe pizgat në afërsi të shtëpisë. Kurse, të ftuarit e afërt sjellin në dasmë “bukë e lakror” (ëmbëlsirë çfarëdo), si dhe ndonjë peshqesh nga ato që përmendëm më lart; djalit çorape ose këmishë, kurse nuses ndonjë përparëse, çember, peshqir (rizë), etj. Nuk duhet harruar se në çdo rast dasmorët sjellin edhe lekë, sipas mundësisë jo më pak se 1000 lekë. Këto para që mblidheshin, i shënonte në një listë emërore një person i autorizuar nga i zoti i dasmës, me qëllim që t’ia kthente secilit në raste dasme; po ashtu veprohet edhe për peshqeshet apo edhe të gatuarat. I zoti i dasmës, si nga burrat, ashtu edhe nga gratë, thotë: “Ua paçim hua, me gëzimin e zemrës suaj tani shpejt”!

Përshkrimi që kemi bërë, kryesisht është për vitet para kolektivizimit e deri në ditët tona, por në çdo rast, ku është e nevojshme do të bëjmë edhe krahasimin me fenomenet e reja që ka kanë hyrë, në dasmën e ditëve tona. Kështu që siç e kam përmendur edhe më lart, mjaft veprime nuk bëhen më si darovat e tepërta, dhamtitë apo veprime të tjera të ceremonisë, që do t’i tregojmë më poshtë radhazi. Dhe në ndodhtë që në ndonjë rast mund të biem në përsëritje, e bëjmë këtë vetëm për efekt sqarimi sa më të plotë!…

Qysh prej kohëve më të lashta, zakoni ka qenë që nusja të merrej me krushq. I ati i dhëndrrit, ose xhaxhai, apo dikush tjetër në mungesë të tyre, qysh një javë më parë ka planifikuar se cilët per-sona do të caktohen për të shkuar të marrin nusen. Një natë më parë se të merret nusja, personat që do të caktohen krushq lajmërohen që të përgatiten. Të nesërmen, mbasi paraqiten në familjen e dhëndrrit, secili me kalin e vet (në qoftë se ka) ose me kuajt që i zoti i dasmës ka gjetur posaçërisht, të veshur me rrobat më të mira, në një orë të caktuar, sipas distancës ku ndodhet shtëpia e nuses, nisen për të marrë nusen.

Nisja e krushqve është një fazë me shumë rëndësi e dasmës, sepse i jepet karakteri më solemn dhe real asaj për të cilën janë mbledhur gjithë ata njerëz. Ashtu si edhe në zona të tjera të vendit, nisja e krushqve shoqërohet me aheng të madh: daullet dhe pizgat dalin e përcjellin krushqit me një atmosferë shumë të gjallë; dasmorët, veçanërisht gratë, këndojnë këngë nga më të ndryshmet, që i japin ambjentit një gjallëri e gëzim të veçantë. Për sa i takon numrit të krushqve ka qenë relativisht i ndryshëm; nga 7-9 -11 deri 15 persona (në dasmat e mëdha dhe kur nusja ishte larg). Ata ishin të pajisur në ndonjë rast edhe me armë, por këto i kishin vetëm për t’i dhënë dasmës një nuancë burrërore, trimërie dhe jo për të kryer veprime apo akte dramatike. Kur ishte rruga e gjatë 4-5 orë, krushqit pajiseshin me ushqime, kurse pije nuk merrnin, se do të përdorte familja e vajzës. Sadoqë të ishte numri i krushqve, njeri do të ishte “krushku i parë”, zakonisht ai që ishte më i afërt nga djali (daja, xhaxhai i ndarë, apo ndonjë plak në mëhallë që gëzonte një farë autoriteti e respekti nga masa). Ishte detyrë e babait të dhëndrrit që personat që caktoheshin krushq, t’i zgjidhte të mirë, të zgjuar, trima, të matur, që të ishin në gjendje t’u bënin ballë çdo situate që mund të krijohej në familjen e vajzës në pije e sipër. Ka qenë dikur zakon i keq, që familja e vajzës (në disa raste të rralla) kishte tendenca që krushqit t’i dehte me raki, u bënte veprime të tjera, me qëllim që të kuptonte “vigjilencën” e krushqve, duke futur nën samarët e kuajve gjemba, etj. Kjo bëhej sepse familja e vajzës ishte e “dëshpëruar për vajzën” që nxirrte!!! Pra, krushqit kishin mision me rëndësi që të shkonin në kohë në familjen e vajzës, të hanin, të pinin atje, pa bërë asnjëri figurë të keqe, të mbanin lart dinjitetin e tyre dhe të familjes së dhëndrrit, të niseshin me nusen dhe të arrinin në kohë në destinacion, pa i shkaktuar ndonjë çrregullim as nuses, as njëri tjetrit!.. Këtë detyrë më tepër e kishte krushku i parë! Nga familja e dhëndrrit mund të shkonte, veç dajës apo xhaxhait edhe ndonjë person tjetër, si vëllai më i madh apo ndonjë kushëri i afërt. Krushku i parë kishte për detyrë që gjatë kthimit të qëndronte pranë nuses për çdo të papritur! Vendin e tij e zinte krushku i dytë e me radhë. Veç krushkut të parë, pranë nuses qëndronte edhe “fisi”. Fis quhej grupi prej 3 vetash ose 5 në disa raste, që ishin njerëz të afërt në gjini të nuses, një nga të cilët ishte vëllai. Këta e mbanin për krahu nusen në vende të vështira dhe e dorëzonin nusen deri në shtëpinë e dhëndrrit.

Siç e theksuam më lart, krushqit nga shtëpia e djalit niseshin me këngë e daulle e pizga, duke vënë në lëvizje të gjithë dasmorët. Ja pak vargje të këngëve që këndohen në çastin e nisjes së krushqve:

“Ti o krushk, o krushk i parë…….. Na e ruaj duvakn’ e larë”,

ose:

“Moj nusja ballëflori, krushku ik, e ti pas tij, se të jep nipin e tij”

ose:

“atje lart në sallanxhak/ ç’ato qoshe shtruar,/ rrinte nuse e N.N beut me kumash mbuluar!…” ose: “Ftohtë moj zëmbako, ftohtë,/ ftohtë prapa malit./ Hajde moj zëmbako, hajde,/ në shtëpinë e djalit…”, etj. Janë vargjeqë mbushin me gëzim gjithë ambjentin dhe pjesëmarrësit në dasmë.

Mbas përcjelljes së krushqve, dasmorët vazhdojnë detyrat e tyre për të pritur nusen dhe pjesëmarrësit e tjerë që vijnë më vonë në dasmë.

Pritja e krushqve në shtëpinë e nuses bëhet nga i pari i shtëpisë apo zëvendësi i tij. Krushqit mbasi zbresin nga kuajt, të shoqëruar nga pjesëtarët e familjes së nuses, apo një i afërt i saj, hyjnë brenda, ku i pret babai i nuses apo xhaxhai. Kuajt i marrin djemtë e rinj që asistojnë në gostinë e nuses dhe i lidhin në oborr. Atyre u jepet për të ngrënë tagjinë që kanë sjellë me vete, kurse ushqim na shtëpia e nuses nuk u shtihet. Personat mbasi hyjnë brenda, ulen në dhomë, sipas radhës që kanë, gjë që ata e dinë vetë, duke mos i lënë këtë barrë të zotit të shtëpisë. Aty pijnë kafe dhe bëjnë urimin tradicional: “Me trashëgime, ju ardhshim edhe për djem!”, urojnë të gjithë krushqit. Në rast se i ati i vajzës nxjerr pije, urimet janë si më lart, si dhe: “T’ju vijmë gjithmonë në dasmë e gëzime!”. Krushku i parë ngre një dolli të shkurtër me nga 2-3 gota për secilin!… Zakonisht në pije shtroheshin në sofra, ku merrnin pjesë, veç krushqve edhe pjesëtarët më të respektuar të familjes së vajzës deri 8-9 veta. Pija bëhet e shpejtë me urime tradicionale, këndohen dy-tri këngë, mund të hanë edhe drekë, në qoftë se premton koha. Sapo hahet dreka dhe janë bërë urimet përkatëse, gratë dhe vëllezërit e nuses e kanë bërë gati më parë atë dhe e nxjerrin për ta hipur në kalë. Ndërkohë krushku i parë kërkonte “leje” që të dilnin. Të gjithë ngriheshin, dilnin jashtë, merrnin kuajt dhe bëheshin gati për t’u nisur. Në çastin kur vajza del nga shtëpia, për t’i hipur kalit si nuse, krijohet një ambjent shumë prekës. Këngët janë të gëzuara, por njerëzit e afërt mezi e mbajnë “dhimbjen” që ndjejnë për personin e afërt që po ndajnë nga shtëpia! Ka ndodhur që babai i vajzës, nëna, motrat, kushërirat dhe t’afërm të tjerë kanë qarë me lot, kur dëgjohen këngët e ndarjes si këto:

“Pa dil bijë, ç’jan’ata, ç’jan’ ata, Janë krushqit o baba, o baba… “

ose:

“Ç’u mbush molla lule t’bardha

plot molla…” ose: “Zogë, moj ku më qenke rritur, Anës e pas anës, moj të magjesë…

Rritur me tul të kulaçesë…”, apo vargje me përmbajtje më prekëse, si këta që kemi përmendur edhe në fillim të materialit: “S’të erdhi keq nga perëndia, nëna ime moj?/ Që më ndave nga shtëpia, nëna ime moj?/ Mos kujto se vij përherë, nëna ime moj…”/ Do të vij në mot një herë/ nëna ime moj…, etj, vazhdon kënga më tej: “Moj nuse sytë kafe, moj nuse,/ mos kij gale për nëne, moj nuse,/ se nënën që le këtej, moj nuse,/ nënën prap e gjen andej, moj nuse!”…

Mbas largimit të krushqve dasmorët vazhdojnë edhe për disa

orë muhabetin deri sa largohen!…

Mbasi kanë dalë jashtë shtëpisë të gjithë gostiarët (pjesëmarrësit në dasmën e vajzës) i ati i vajzës mbasi e përqafon nusen (vajzën e tij) i thotë krushkut të parë: “Të ma kesh amanet vajzën, or mik dhe qoftë miqësia me bukë e të ëmbël”. Takohet me të gjithë krushqit dhe kthehet. Nusen e hipin në kalë vëllai me një kushëri, ose daja i saj. Në këtë kohë ajo qan me dënesë nën duvak dhe çdo veprim e bën me ndihmën e të tjerëve. Ajo në çastin kur hipën në kalë, është shumë e trishtuar dhe gjatë rrugës vazhdon vajin. Dasmorët e përcjellin një copë rrugë, pastaj kthehen në shtëpi. Atë e shoqëron “fisi”, siç e theksuam edhe më lart, deri në shtëpinë e dhëndrrit. Në disa raste, kur nuk është shumë larg, ata kthehen prapë në shtëpi, kurse kur është e pamundur që të kthehen, rrinë atë natë dhe u jepet bukë. Zakonisht fisi i nuses largohet, sapo arrin nusja në shtëpi! Kur “fisi” qëndron në shtëpinë e dhëndrrit, pritet me respekt nga familja e dhëndrrit me këngë e muhabet, deri në mëngjez kur përcillen me daulle si dhe nga të afërmit e djalit që martohet. Zakonisht në pjesën e poshtme të Shkumbinit, pa përjashtim, nusja vazhdon të merret me krushq. Pasi bëhet ceremonia e nisjes së krushqve nga shtëpia e dhëndrrit me urimin “rrugë të mbarë”, bëhet ceremonia e pritjes në shtëpinë e vajzës, shtruarja e drekës së shoqëruar me pije si dhe bakllava e ëmbëlsira. Edhe në ditët e sotme, ardhja e nuses në shtëpinë e dhëndërrit, bëhet ashtu siç është bërë më parë, vetëm se kemi disa ndryshime; numri i krushqve nuk është më tepër se 7; në disa raste shkojnë 5 veta. Ndërsa në të kaluarën shkonin për të marrë nusen vetëm krushq burra, tani shkojnë edhe gra e vajza. Më parë dhëndrri nuk shkonte për të marrë nusen, kurse sot shkon bashkë me krushqit. Më parë nusja merrej vetëm me kuaj, kurse sot bëhet zakon që ajo të merret me makinë… Po ashtu ka edhe ndryshime të tjera gjatë ceremonisë së arritjes së nuses, etj. Kur vjen nusja atmosfera e gëzuar me këngë e valle, lëvizje, zëra, tinguj, ecejake, të qeshura, arrin kulmin. Si në natën e parë, ashtu edhe gjatë ditës (në drekë) janë kënduar këngë nga më të bukurat të dasmës, të kënduara në dekada. Në këto këngë vihet në dukje edhe trimëria e të parëve në ngjarjet e ndryshme historike. Në përgjithësi, këngët kishin përmbajtje të gëzuar dhe i këndonin kryesisht persona që njiheshin për këngëtarë të zot, por zemrat u këndonin të gjithë dasmorëve dhe kush më shumë e kush më pak, secili e shprehte sipas mënyrës së vet gëzimin dhe kënaqësinë e pjesëmarrjes në dasmë.1)
Në lidhje me mbulesën e nuses duhet të sqarojmë se në Bërzeshtë, shumë vjet më parë janë përdorur dy lloj: 1)Duvaku dhe 2)Vello-ja. Duvaku është përdorur deri 5-6 vjet më parë, po ashtu edhe velloja. Për këtë duhet të sqarojmë se me duvak (i cili është përdorur në disa raste edhe pak kohë mbas Fjalimit të 6 shkurtit!) merrej nusja që ishte në fshatrat përreth: si në Fanjë, Karkavec, Farret, Sopot, Pishkash, Rashtan, Përrënjës, Qukës, Skënderbej e Qukës-Shkumbin, Xhyrë, Hotolisht, Babje. Kurse kur nusja vinte nga fshatrat në thellësi të rrjedhës së sipërme të lumit Shkumbin si në Çezmë, Hondisht, Pleshisht, Selcë, Trebinjë, Slatinë, Slabinjë, Debrovë, Senisht apo në fshatrat më të largët si në fushën e Korçës, etj, d.m.th: në krahinat toske, nusja zakonisht mbulohej me vello. Kështu që mund të themi se janë përdorur edhe velloja edhe duvaku, por në pjesën dominuese duvaku. Ky ishte një copë e kuqe që pritej në formë të tillë që nusja të mbulohej nga koka deri në bel. Po ashtu i hidhej një pjesë si kapak mbrapa kurrizit- Duvaku ishte shumë i kuq (nga kjo vjen edhe shprehja frazeologjike (“U bë duvak në fytyrë”) d.m.th. u skuq shumë nga turpi!) dhe prej një tekstili të hollë, por të kushtueshëm. Nuses i varej edhe një pasqyrë e vogël me një zinxhir argjendi, si dhe stoli të tjera, sipas rastit. Kurse velloja ishte një mbulesë e hollë, gjithmonë e bardhë, gjë që simbolizonte pastërtinë morale dhe shpirtërore të nuses! Si velloja, ashtu edhe duvaku kishin për qëllim që të mbulonin fytyrën e nuses, që këtë të mos e “hante nazari” të mos e shihte “syri i lig” dhe të mos e “përgojonte bota” se si ishte!…

Në ditët e fundit (mbas Fjalimit të 6 shkurtit) dhe më vonë shohim se edhe velloja edhe duvaku nuk përdoren më. Në fillim pati një farë rezistence nga disa familje, por tani nusja shkon e zbukuruar e veshur me rrobat e mira të nusërisë. Për këtë, u bënë

________________

1) Pika 65 e palexueshme.

——————————

shembull të rejat aktiviste të organizatës së rinisë si dhe organizata e Partisë dhe ato të masave në fshatra.

Siç e theksuam edhe më lart në të gjithë fshatrat që përmendëm më parë, nusja është marrë vetëm me kuaj. Prej këndej vjen edhe shprehja frazeologjike “Ngorthtë kali që të solli”, kur vjehrra do të tregojë se nusen nuk e ka të mirë dhe me këtë mallkim shpreh pakënaqësinë që ka ndaj saj! Marrja me kuaj është bërë edhe për faktin se terreni ka qenë shumë i thyer dhe komunikacioni nuk ka qenë i përhapur në zonat e thella. Me kalimin e kohës, kur ndryshuan kushtet social-ekonomike, me zgjerimin e rrjetit rrugor edhe në zonat më malore, me pajisjen e fshatrave me makina, mbas kolektivizimit të bujqësisë, si dhe me sigurimin e kushteve të tjera për ngritjem e mirëqenies së popullit, shohim se nusja gjithnjë e më tepër po merret me makina, kurse qerrja nuk është përdorur ndonjëherë!.. Makina për marrjen e nuses është futur në përdorim më tepër nga viti 1970 e këndej; kryesisht është përdorur makina e kooperativës bujqësore, por janë të shumta edhe rastet kur nusja po merret edhe me taksi, kur kjo është në afërsi të qyteteve. Raste të tilla po vijnë gjithnjë duke u shtuar.
Krushqit që merrnin nusen, si rregull duhet të ktheheshin në rrugë tjetër nga ajo që kishin shkuar, por, kur një gjë e tillë nuk ishte e mundur, atëherë në afërsi të fshatit, krushqit vinin në një rrugë tjetër, mjaft që të ndryshonte drejtim dhe kjo, me sa kuptohet, kishte karakter bestynie me qëllim që kur vinte nusja, të mos shkelte (kali i saj) ndonjë “magji” që mund të kishte përgatitur ndonjë person që kishte urrejtje për familjen e djalit. E kjo “magji” mund të kishte “pasoja” deri sa të “thante” barkun e nuses, d.m.th të mos lindë fëmijë, apo të mos shkonte me pjesëtarët e familjes së burrit!…etj. Gjatë rrugës, kur ndeshnin persona të ndryshëm, udhëtarë, këta të fundit uronin “T’ju trashëgohet, me këmbë të mbarë!”, kurse ndonjë bisedë më e gjatë nuk bëhej, sepse krushqit nuk ndaleshin në rrugë. Kur ndodhte që nusja merrej në dimër dhe bënte shumë ftohtë, krushqit ndalonin në rrugë, ndiznin zjarr dhe ngroheshin, duke ngrohur edhe nusen, sepse, siç dihet gjatë udhëtimit me kalë, njeriu mbërdhi më tepër se sa kur udhëton me këmbë. Kështu ka ndodhur p.sh: në vitin 1958 në muajin janar, kur krushqit e panë se bënte shumë ftohtë, aq sa ngrinë edhe këmbët e kuajve kur dualën nga lumi, u detyruan që të zbresin nusen nga kali, të ndezin zjarr menjëherë dhe ta ngrohin atë, sepse deri në shtëpi nuk mund të qëndrohej!
Ardhja e nuses në shtëpinë e dhëndrit, mund të themi se është faza më e gëzuar dhe më me rëndësi e gjithë dasmës. Personat që kanë dalë në një vend të dukshëm, nga pritet të vijë nusja, hedhin valle të kënduara dhe me të parë krushqit që po vijnë, lajmërojnë dasmorët që janë shtëpi se po vjen nusja! Pastaj dalin edhe plot dasmorë të tjerë dhe me këngë e valle e presin nusen! Daullet dhe pizgat zjejnë në mënyrë madhështore dhe shumë të gëzuar. Vetëm nga mënyra se si bien këto vegla muzikore popullore, kuptohet që në atë çast ka ardhur nusja. Të gjithë personat janë shumë të gëzuar dhe gjithësecili mundohet që në një mënyrë ose në një tjetër, të shprehë gëzimin që ndjen nga pjesëmarrja në dasmë!

Ashtu si në të gjitha krahinat e vendit tonë, edhe në rrjedhën e poshtme të Shkumbinit, kryesisht në Bërzeshtë, ardhja e nuses pritet me këngë e valle. Kështu mund të përmendim se gratë dhe vajzat, të entuziazmuara nga kjo ngjarje e gëzuar, si dhe për të treguar një farë dashurie të veçantë ndaj familjes që bën dasmën, këndojnë këngë të ndryshme me përmbajtje lirike, që pasqyrojnë të gjitha dëshirat dhe ndjenjat e dasmorëve si dhe të të rinjve që sapo do të fillojnë një jetë të re. Ja pak nga këto këngë që kanë arritur deri në ditët tona:

“.. Trëndafil-o gjyle, gjyle, more trëndafil, kur u hape, kur u mbylle, more trëndafil!..”

ose:

“… Moj nuse vetull kaleshe, nusja jonë moj, dje na qave, sot na qeshe, nusja jonë moj!..”

ose:

“… Balli yt si sheshmejdan, moj aman, aman…

vetulla jote si gajtan, moj aman, aman…

gusha jote farfuri, moj aman, aman.. trupi yt si selvi, moj aman, aman!..”

Po ashtu këndohen edhe mjaft këngë të tjera të bukura që gratë i këndojnë me shumë pasion.

Sapo vjen nusja, dalin në oborr njerëzit më të afërt të dhëndrrit dhe bëjnë veprimet përkatëse. Kështu mund të përmendim se kur nusja është ende pa zbritur nga kali, del kumbara dhe u hedh nuses e krushqve që janë në oborr oriz, sheqer dhe grurë si dhe monedha të vogla. Ky veprim quhet “mbjellje”. Pastaj nusen e zbret nga kali personi më i afërt i saj që vjen me “fisin”. Zakonisht, ky është vëllai ose kushëriri i parë i nuses. Ka raste që e zbret edhe daja i djalit, ose edhe vjehrri i saj, mjafton që të jetë i afërti i dhëndrrit, kryesisht një burrë i moshuar. Sapo zbret nusja nga kali, e kalojnë nën frenë e kalit. Ky zakon ka qenë edhe në disa krahina të tjera të vendit dhe ka pasur për qëllim që nusja të jetë gjithmonë “me fre” nga burri, e bindur ndaj tij dhe personave të tjerë të familjes së burrit. Pastaj, po ky person, e merr në krahë dhe e vendos në mes të valles së grave, ku është vendosur më parë një tepsi e madhe prej bakri e kallaisur. Pastaj dërgohet në oxhak ku i fërkojnë kokën tri herë mbas oxhakut. Mbas kësaj, dërgohet përsëri në tepsinë metalike, ku i jepej edhe një llambë e ndezur, të cilën e mban në dorë. I venë nuses kësula të bardha (3 copë) njëra mbas tjetrës, si dhe 3 bukë. Mbasi mbaron kjo ceremoni që nuk zgjat më tepër se një orë, nusja i dorëzohet vjehrrës, ose kunatës më të madhe, ku bëhet edhe urimi: “U trashëgofshin, me jetë të gjatë…”. Pas kësaj e çojnë nusen në konak, ku i japin kafe, për të marrë pak forcë. E fusin nusen në valle, ku e shoqërojnë dy gra të afërta, të cilat mbajnë nëpër duar zinxhirë sërme (argjendi); këta i rrotullojnë derisa vallja vjen 3 herë rrotull. Në këtë kohë, dhëndrri, i shoqëruar nga dy persona të rinj (të martuar) qëndron tek burrat që këndojnë këngë të ndryshme. Pastaj gratë e zbulojnë nusen dhe mbasi bëhen edhe 3-4 valle, nuses i vënë në kokë një shami të stolisur. Mbasi kalon një periudhë kohe prej rreth 2 orë, nusen e fusin në valle. Atë natë që vjen ajo nuk ha bukë, por në ndonjë rast e marrin nusen dhe e fusin në një dhomë të vogël, ku mund t’i japin edhe për të ngrënë, ose t’i japin ndonjë gjë që ajo mund të ketë nevojë. Këtë gjë e bëjnë zakonisht ato gra që kanë aftësi të veçantë për të komunikuar me nusen, mbasi ajo, në çastin kur vjen, ka turp dhe jo vetëm që nuk flet, por nuk bën asnjë lloj veprimi, pa u shoqëruar prej njerëzve të burrit.

Në lidhje me veprimet që kryhen, me dhëndrrin duhet të përmendim se në fillim bëhet “rruarja e dhëndrrit”, e cila është një ceremoni me rëndësi të dasmës. Burrat dalin në oborr, para dite, me këngë e valle karakteristike dhe e rruajnë dhëndrrin. Për vallet e ndryshme që luhen në këtë rast, mund të përmendim edhe studimin e bërë prej Nexhat Agollit në këtë zonë, para disa vjetësh, botuar në “Studime Filologjike” Nr.3, faqe 149-172 (Viti 1971).

Rruarja, zakonisht zgjat 1 orë-1 orë e 30 minuta. Dhëndrin e rruan një person i afërt i tij që di të rruajë me brisk të madh (me dorezë). Këto veprime janë bërë kurdoherë njëlloj. Burrat janë rrethuar dhe hedhin valle me të kënduara:

“… Me ngadalë briskun- o, o berber, se na i pret mustaqet, o berber; ose:

“.. Dhëndërr, zinxhir i ergjentë, more dhëndërr, a ke qenë në Elbasan, e more dhëndërr? Ashtu ta ka shtatin nusja, more dhëndërr!”

ose:

“atje lart te arr’ e madhe/ po na lajnë ca çobanka,/po na lajnë ca shajake,/ Le ta lajnë ta zbardhojnë/ me sapun le ta shkumbojnë,/

Në bashodat le ta shtrojnë…”, etj.

Mbasi kryhen këto veprime, bëhet darovitja e dhëndrrit nga dasmorët, me çorape, riza, etj., nga disa persona të afërt në gjini dhe nga krushqia e tij që kanë ardhur për të marrë pjesë në dasmë. Pastaj dhëndrri paguan daullet, pastaj vallet që janë lojtur gjatë rruarjes së tij, deri në 100 lekë të vjetra. Po kështu paguhen vallet, si dhe personat që kanë hedhur valle. Mbasi ka kaluar një kohë prej 3-4 orë mbas rruarjes, bëhet edhe larja e dhëndrrit. Në një vend të caktuar për këtë qëllim, dhëndrri i shoqëruar nga persona të afërt të tij, (kushërinj) lahet dhe vesh rroba të pasta, të përgatitura për dhëndërrinë. Janë të njohura këngët që këndohen në këtë rast, si:

“Çvish rrobat e djalërisë/ more dhëndërr; Vish rrobat e dhëndërrisë/ more dhëndërr…”.

ose:

“…Të kesh mall për djalëri/ o djalë; Kur të pjeksh me çupat n’udhë/ o djalë, Merhaba s’të thonë kurrë/ o djalë;

Të kesh mall të flesh me gunë/ o djalë

Se djalë më s’bëhesh kurrë/ o djalë…” etj.

Mbasi është larë dhëndrri është në pritje që të dalë me burrat në vendin ku do të “vritet mushtulluku”. Kështu dhëndërri, i cili ka ngrënë drekë, del me një grup dasmorësh të cilët mbajnë në dorë një flamur në majën e drurit të të cilit ndodhet e ngulur një kokërr mollë!.. Ky flamur vendoset tek vendi ku do të pritet nusja dhe do të qëllohet me pushkë nga ana e dhëndrrit për të treguar se ai, veç cilësive të tjera dalluese, ka edhe zotësi si qitës i zoti. Ka pasur mjaft djem që e kanë ndarë dysh kokrrën e mollës në majën e flamurit. Kurse “mushtulluku” ishte një shenjë (gur i bardhë) i cili shënohej me pushkë për të treguar se kush është më zoti si qitës. Kjo bëhej para çlirimit. Mbasi kryhen tërë këto veprime, e si vjen nusja e cila kryen edhe ajo veprimet përkatëse që përmendëm më lart (vende-vende bëhen edhe veprime të tjera si vënia e një gjymi me ujë të cilin e derdh nusja me këmbë, etj.), shtrohet prika dhe mbas 3- 4 orësh hanë darkë të gjithë dasmorët, të cilët renditen në sofra me nga 15-20 veta. Mbasi hanë darkë, paguhet dasma, duke filluar nga “i pari” i miqve e deri tek i fundit, respektivisht nga 1000 lekë të vjetra e derinë 100 lekë. Ai person që ka sjellë “dhamti” nuk paguan para. Pastaj dy veta nga të dasmës, marrin një tepsi kafeje dhe e çojnë me radhë për të paguar, ata persona që nuk kanë sjellë dhamti. Një person tjetër, i afërt i dhëndrrit, mban shënim në një listë, se sa pagoi secili, me qëllim që i zoti i dasmës ta dijë se sa u detyrohet secilit prej dasmorëve për t’ardhmen. Mbas kësaj ceremonie bëhet edhe pagesa e “xherrit”. Kjo bëhet në këtë mënyrë: me qëllim që të ndihmohen personat që u bjen instrumentave, dasmorët paguajnë nga 10 lekë të vjetra. Edhe këto mblidhen nga një person si më lart. Prej këtij veprimi, vjen edhe shprehja fazeologjike “si pare xherri”, d.m.th: kur i paguajnë borxhin që i kemi dikujt pak nga pak. (Këto shprehje, ashtu si dhe shumë të tjera, i kemi dërguar vite më parë në Sektorin e Leksikologjisë e Leksikografisë të Institutit të Gjuhësisë e Letërsisë) . Mbasi paguhet xherri, dy kërcimtarë më të mirë, pjesëmarrës në dasmë, luajnë edhe vallen e xherrit, e cila shënon në mënyrë tradicionale mbylljen e ceremonisë së dasmës. Mbas kësaj personat e afërt largohen, kurse personat e largët rrinë deri ditën e hënë në drekë. Këtyre personave që mbeten, u tregohet nusja; ata urojnë: “Të trashëgohet, me bukë të ëmbël” dhe paguajnë nga 50-100 lekë të vjetra për të darovitur nusen. Po këtë veprim e bëjnë edhe të afërmit që kanë në dasmë, por 2-3 ditë më vonë.

Siç e kemi përmendur edhe në shpjegimet e mësipërme, dasma në ditët e sotme, është e zhveshur nga shumë norma e zakone të vjetra, që bëheshin disa vjet më parë dhe para çlirimit. Këto ndryshime kanë ndodhur kryesisht mbas Fjalimit të 6 shkurtit të shokut Enver. Kështu psh: kanë ndryshuar zakonet e arritjes së nuses në shtëpinë e burrit, si kalimi nën frenë e kalit, futja tek oxhaku, derdhja e gjymit, vendosja e kësulave, bukëve, etj. Po ashtu edhe ceremonia e rruarjes së dhëndrrit ka ndryshuar; ajo bëhet më thjeshtë dhe më e shpejtë. Shpenzimet e dasmës, gjithashtu nuk bëhen aq të shumta e pa kriter, si më parë, por me rregull e me një planifikim, që të mos dëmtohet ekonomia e familjes. Me pak fjalë mund të themi se kryesisht ceremonia e dasmës edhe në ditët e sotme bëhet me këto faza: a) përgatitja për dasmë, b)nisja e krushqve; c)arritja në shtëpinë e nuses; d)ardhja e nuses në shtëpinë e burrit; e)pritja dhe veprimet përkatëse të nuses mbas ardhjes; f)dreka dhe darka; g)mbyllja e dhëndërrit; h)darovitja e nuses nga ana e dasmorëve; j)fillimi i punës nga nusja dhe jeta e saj normale në shtëpinë e burrit. Me kalimin e kohës, në fshatra të ndryshme për të cilët kemi folur në këto materiale, këto ndryshime zakonesh janë të dukshme dhe dita ditës, vijnë duke u shtuar. Elementë të rinj kanë hyrë dhe vazhdojnë të hyjnë në ceremoninë e dasmës më të re socialiste. E, këto ndryshime kanë ardhur si rezultat i punës edukative që kanë bërë organizatat bazë të Partisë dhe organizatat e masave.
Nusja, qysh kur ishte ende vajzë, në shtëpinë e saj, ka përgatitur disa dhurata për pjesëtarët e familjes së burrit, si çorape, këmisha, shamira, etj, për këto kemi folur pak më parë. Ajo i shpërndan dhuratat e veta, mbasi vjen në shtëpi, kur ka filluar nga punët e rregullta të shtëpisë. Për persona të largët, nusja zakonisht nuk sjell dhurata. Këto përgatitje ajo i ka bërë edhe me porosinë e familjes (nënës së saj), e cila ka pyetur qysh më parë për farefisin e dhëndrrit dhe është “planifikuar” se për cilët persona do të përgatiten këto dhurata! Këtu hyjnë: vjehrri, vjehrra, kunatat, kunetërit dhe fisi i burrit, disave. Ndërsa dasmorët, nga ana e tyre, nusen e darovitin, siç e thashë më lart, ata që janë të afërt me familjen e dhëndrrit, d.m.th: të fisit të tij ose që janë brenda fshatit. Paja e nuses, zakonisht ekspozohej me rast, kur kishte kërkesa nga ana e vizitorëve për urim dhe, kur pranonin pjesëtarët e familjes, pajën e nuses e tregonin për disa çaste para vizitorëve dhe këta bënin urimet e tyre: “ E gëzofshin, u trashëgofshin, me jetë të lumtur!”. Por duhet të themi se jo të gjithë dasmorët e shihnin pajën, sepse famija e djalit nuk donte që të fliteshin shumë fjalë për këtë qëllim, sidomos nga ndonjë person që dihej se e kërkon ta shohë pajën me qëllime të paracaktuara! Po ashtu, duhet theksuar se paja ekspozohej më tepër në ato raste, kur nusja kishte pasur mundësi që të përgatiste pajë, ndërsa, kur për arsye të ndryshme, ajo nuk e kishte pasur këtë mundësi, nuk e ekspozonin fare pajën, duke u justifikuar me fjalë të ndryshme!…

Për ardhjen e nuses në shtëpinë e dhëndrrit, ceremoni fetare bëheshin para çlirimit, vetëm në fazën e “mbylljes së dhëndrrit” për të cilën kemi folur pak më lart. Për këtë veprim, familja e djalit e njoftonte klerikun e fshatit (hoxhën) disa ditë më parë dhe ky vinte ditën e dasmës në shtëpinë e dhëndrrit e në ndonjë rast edhe më parë. Ardhja e hoxhës në dasmë vlente vetëm për mbylljen! Kështu, mbasi ishin kryer veprimet e dasmës dhe kishte kaluar një farë kohe (rreth orës 22.00-23.00) bëhej mbyllja e dhëndrrit. Në këtë çast del dhëndrri me një grup dasmorësh, kryesisht të rinj, të shoqëruar nga daullet dhe pizgat dhe drejtohen tek dhoma ku është futur nusja më parë (kjo është dhoma e dhëndrrit!). Aty dhëndrri qëndronte fare pranë derës, në “gadishmëri” për t’u futur menjëherë, sapo hoxha të mbaronte “duvanë”. Duvaja ishte një lutje fetare që bëhej në gjuhën arabishte dhe kishte për qëllim që të kërkonte “lumturinë” bashkëshortore të çiftit, që ata të kishin një jetë të gjatë dhe të lindnin fëmijë, etj! Kjo lutje fetare zgjaste rreth 20 minuta dhe ishte zakoni që me të mbaruar hoxha duvanë, dhëndrri hapte me shpejtësi derën dhe futej brenda në dhomën e nuses, ndërsa të rinjtë që ishin aty të pranishëm, mundoheshin t’i binin me grusht dhëndërrit, me forcë. Dhe sado që ruhej prej tyre, dhëndrri i merrte në kurriz 4-5 grushte të tillë si shenjë që i kujtonte se djalëria e tij “mori fund”, si dhe t’i zhdukte atë farë “emocioni” që dhëndrri kishte kur shihte për herë të parë nusen. Me këtë rast, klerikun e paguante babai i dhëndrrit deri në 1000 lekë të vjetra, si dhe mund t’i jepnin edhe ndonjë palë çorape, ndonjë rizë, apo dhe sende të tjera dhe gjëra ushqimore, bukë gruri, ëmbëlsira etj; kur ikte i merrte me vete.
Kur kemi folur për përgatitjet që bënte familja e dhëndrrit, kemi përmendur se veç të tjerave, përgatiste edhe shtresat që duhet të ishin të reja. Këto shtresa në disa raste vendoseshin në krevat (ky zakonisht ishte prej dërrase), kurse në më të shumtën e rasteve, shtroheshin drejt e në dysheme. Këto shtresa i hapte një djalë që të kishte nënën e babanë gjallë. Në kohën e shtruarjes së rrobave, gratë këndonin:

“… Ky dysheku i kuq i ri/ i paflejtur asnjeri./

Ky dysheku rrumbullak/, i vjen dhëndrri përqark!…”

ose:

“Kanë dalë bota të bëjnë sehir/ more guri xhevahir,

a mos je pasha, a mos je vezir/ more guri xhevahir!…”

Po ashtu këndonin këngë të ndryshme edhe burrat, por këta të fundit më tepër hidhnin valle me daulle. Kurse veprime të tjera fetare që bëheshin në dhomën e dhëndrrit ishin: vendosej edhe një enë me ujë për të pirë, si dhe një tepsi me ushqime, kryesisht ëmbëlsira, mish, etj. Këto ushqime mund t’i përdorte dhëndrri me nusen!… Ndërsa për futjen e dhëndrrit në dhomën e nuses kemi folur më lart. Në ditët e sotme, nga këto zakone kanë mbetur këto: nusja qëndron në dhomën e saj, para se të futet dhëndrri. Rrobat e nuses janë të shtruara në krevat qysh më parë. Dhëndrri është bërë gati dhe futet në dhomën e vet, mbasi janë lojtur disa valle nga dasmorët. Ka disa vjet që kleriku nuk thirret më për të marrë pjesë në dasmë, jo vetëm se ai nuk ekziston, por edhe se zakonet kanë ndryshuar në tërësi.

Kemi vënë re se ndryshimet në zakonet e dasmës kanë filluar qysh në vitet e para të kolektivizimit të bujqësisë, si rezultat i punës ideopolitike që bënte organizata bazë e Partisë dhe ajo e Frontit! Por ndryshimet rrënjësore në zakonet e dasmës, ashtu si edhe në gjithë jetën e popullit, filluan mbas Fjalimit të 6 Shkurtit të shokut Enver! Kështu qysh nga viti 1967, e këndej hoxha u hoq nga funksioni i tij dhe jo vetëm që në dasmë nuk thirrej më, por ashtu siç do ta theksojmë edhe në materialet e tjera (kur të flasim për temën “VDEKJA”) ai nuk vinte në asnjë rast tjetër. Pra, nusja nuk dëgjonte në dhomën e saj “lutjet” e hoxhës, por zërat e gëzuar të dasmorëve. Prandaj e ndjejmë me vend të theksoj se veç anës ideologjike, politike e shoqërore, këto ndryshime të zakoneve të këqija në dasma, apo çdo aspekt tjetër të jetës së popullit kanë vlerë të madhe edhe për anën ekonomike, sepse të gjitha shpenzimet që bëheshin për hoxhën, apo edhe për veprimet e tjera rituale, tani nuk bëhen më. Kurse, përsa i takon celebrimit të martesës, duhet të sqarojmë se edhe këtu kemi se ç’të theksojmë në lidhje me thyerjen e shekujve. Kështu mund të përmendim se në disa raste, në familje të ndryshme, celebrimi nuk bëhej për një kohë të gjatë, deri sa ndërhynin organet kopetente. Dhe kjo nuk bëhej pa qëllim: kishte raste që dyshohej për lindjen e fëmijëve, apo për shkaqe të tjera dhe mund të ndahej nusja, kështu që nuk ishte e vështirë nga ana juridike. Ndonëse rrallë, raste të tilla ka pasur. Kurse me futjen e normave të reja, celebrimi i martesës, në ditët e sotme, bëhet zakonisht pak ditë (deri në 1 javë) mbas dasmës. Ende nuk ka ndodhur ndonjë rast që celebrimi të bëhet para martesës në masën e gjerë, ku në raste të personave të emancipuar më tepër, si në rastet e martesave të arsimtarëve apo atyre me profesione të ndryshme, këto zakone kanë ndryshuar duke u bërë më parë celebrimi, pastaj, kur të dy palët kanë plotësuar nevojat përkatëse, kanë bërë martesën. Sidoqoftë, vlen të përmendim se ndonëse më parë, celebrimi bëhej edhe mbasi kishte lindur fëmija e parë, në ditët e sotme raste të tilla nuk ka më, por me t’u martuar, mbas pak ditësh ditësh, deri 1 javë, sipas rasteve, çiftin e ri, të veshur bukur, pastër e thjeshtë e sheh tek dera e zyrës së gjendjes civile, për të bërë celebrimin, të zhveshur nga normat e ngurta të fanatizmit, të qeshur e të gëzuar.
Në të kaluarën si dhe deri në kolektivizimin e fshatit siç e kemi thënë, shpenzimet e dasmës ishin të shumta, sipas rasteve, e kjo jo për faktin se familjet ishin në gjendje të mirë ekonomike, por për hir të forcës së zakonit. Sepse në qoftë se dikush nuk do të bënte dasmë të madhe dhe të ftonte sa më shumë dasmorë, tregonte se nuk ishte i zoti. Ky ishte një zakon që e dëmtonte rendë ekonominë e popullit. Megjithëse populli shpesh në këto raste përdorte shprehjen frazeologjike “Sa të kesh jorganin do të shtrijmë këmbët”, prapë se prapë shohim se shpenzimet e dasmave (me shpenzime mesatare) ishin të shumta në krahasim me gjendjen ekzistuese ekonomike. Kështu mund të përmendim se një dasmë dosido para çlirimit harxhonte deri në 20-30 napolona. Për këtë përmendim martesën e N.Xhyrit në fshatin Fanjë, fare afër qendrës së fshatit Bërzeshtë. Në rastet e tjera, të shpenzimeve mesatare në një dasmë (gjithmonë e kemi fjaën për martesën e djalit) mund të shpenzoheshin deri 70-80 napolona, duke llogaritur në vlerë monetare të gjitha shpenzimet. Në disa familje të pakta që ishin në gjendje ekonomike më mirë se të tjerët, në raste të veçanta, shpenzimet mund të arrinin edhe më tepër deri 200-250 napolona. Kjo shumë arrinte duke llogaritur të gjitha shpenzimet dhe këto kryesisht i ngrinte fakti se therrej një numër i konsiderueshëm kafshë e bagëti, veç të tjerave. Raste martesash me shpenzime të tilla ka pasur në periudhën paraçlirimit, ku siç e kemi theksuar edhe më lart, më tepër bëheshin për hir të forcës së zakonit të keq që ishte që në dasmat e mëdha mishi e bakllavaja duhej të shkonin “deri në gju” se sa nga që kishin gjendje të mirë”. Deri në vitet e kolektivizimit të bujqësisë, rastet e martesave me shumë shpenzime vijnë duke u rralluar, kurse mbas kolektivizimit marrin tjetër formë dhe shpenzimet janë më me kriter. Po ashtu mbas Fjalimit të 6 Shkurtit të shokut Enver, këto bëhen në bazë të një preventivi paraprak. Janë rralluar ftesat e largëta, kur nuk janë shumë të domosdoshme. Ftesat e afërta bëhen më tepër në formë kolektive si nga brigadat, sektorët apo qendrat e ndryshme të punës.
Me kalimin e kohës ndryshimi i zakoneve të dasmës, ka ardhur gjithnjë duke u shtuar. Çdo vit kanë hyrë norma e zakone të reja në ceremoninë e dasmës dhe kjo ka ardhur si rezultat i punës edukative e ideopolitike të organizatës bazë të Partisë, kryesisht mbas Fjalimit të 6 shkurtit të shokut Enver. Kështu që me ndryshimin e gjendjes ekonomike dhe edukimit të masave me mësimet e Partisë, dasmat po bëhen gjithnjë e më tepër sipas normave të reja. Kështu në dasmat e bëra mbas 6 shkurtit 1967, kanë elementë e norma të reja duke luftuar ato të vjetrat:

a)të rinjtë jetojnë e punojnë tok edhe kur janë të fejuar; b)nusja në shumicën e rasteve merret me makinë; c)shpenzimet bëhen me kriter e llogari; d)ftesat bëhen në formë kolektive; e)nuk bëhet mbyllja me hoxhë e mbulesa me duvak; f)fillim e mbarim dasma përshkohet nga jehona e gëzuar me këngë e valle të folklorit tonë të ri që i këndojnë Partisë, shokut Enver, popullit dhe jetës sonë të re; g)janë hequr zakonet e përgatitjes së pajës me shumicë; h)nusja del në punë pak ditë mbas martesës; i)nuk përdoren darovat për farefisin e persona të largët; j)dhamtitë janë ndërprerë si dhe ceremonitë e ndryshme rituale të ardhjes së nuses, etj. Pra, ndonëse ende nuk kemi një dasmë me norma e zakone krejt të reja, duhet të theksojmë se e reja e kohës dominon në dasmën e fshatit dhe e bën atë një ngjarje mjaft të gëzuar, jo vetëm për familjen që e bën, por edhe për shokët, miqtë, dashamirët, pjesëtarët e punës në brigadë, sektor, kooperativë, apo qendër pune, kudo që bëhet ajo. Për pijen duhet të theksoj diçka tradicionale: si në rastet e tjera të zakonshme, në dasmë në familjen e nuses, ngrihet dolli me gota të vogla dhe para së gjithash pijnë: për Partinë, për shokun Enver, për Flamurin kuq e zi, për miqësinë e re. Kjo është vënë re dhe përdoret pa ndërprerje qysh nga çlirimi në çdo familje.

c) Nusëria
Si në Bërzeshtë, ashtu edhe në fshatrat për rreth, qysh në vitet e para të çlirimit e deri në vitet ‘60, ka qenë si zakon që nusja për një kohë mjaft të gjatë, nga ana e pjesëtarëve të familjes, të mëdhenj e të vegjël, thirrej me emrin e njohur Nuse. Kështu mund të përmendim se para 10 vjetësh, një burrë në moshë 50 vjeçare e thërriste një grua të vëllazërisë me emrin nuse; kjo e fundit ishte gati moshatare me personin që përmendëm më lart. Më tepër ky emër përdorej për një periudhë prej 10-12 vjetësh, derisa nusja “vjetërohej” dhe kishte lindur 4-5 fëmijë. Mbas kësaj kohe, nusja thirrej me emrin tjetër p.sh.; “nus’e Xhemalit, nus’e Arifit, etj”, si dhe për më shkurt: Xhemal-ore, Arif-ore. Për këtë theksojmë se me emrin “nuse” thirren më tepër ato nuse që vijnë nga fshatrat e rrjedhës së sipërme të lumit Shkumbin, kurse pjesa dërmuese e të gjithë fshatrave nusen e re, pak ditë mbas ardhjes së saj, e quan me emrin e burrit të saj, duke i shtuar edhe pjesën “ore”, siç e përmendim më lart: Hadan-ore, Dilo-ore, Xhevit-ore, etj.

Në lidhje me mbiemrin që mban gruaja (mbas martese) duhet të themi se nuk dimë asnjë rast që gruaja të ketë mbajtur mbiemrin (llagapin) e saj të mëparshëm, me përjashtim të rasteve kur martesat janë bërë brenda fisit si në fisin Leka, Blloshmi, apo në ndonjë fis tjetër. Edhe në rast të ndarjes nga burri, mbiemri është po ai, nëse nuk martohet.

Një fazë shumë me rëndësi dhe interesante është edhe ajo kur nusja fillon nga punët e shtëpisë. Për këtë duhet të themi se zakoni ka qenë në vitet para çlirimit dhe kolektivizimit që nusja dilte në punët e shtëpisë mbas 3 ditësh të ardhjes së saj. Jeta e saj në shtëpinë e burrit fillon me “mbushjen e ujit” në krua. Për këtë si edhe në fazat e tjera të dasmës, gratë këndonin këngët karakteristike:

“… Kikiki gjelat e parë, nuse moj,/ ngreu nuse të nezësh zjarrë, nuse moj./ Kikiki gjelat e dytë, nuse moj,/

Ngreu nuse so do lajm’ sytë, nuse moj…”

ose:

“Kur u hap sabahu, malet vetëtimë,/

duart më t’u thafshin që s’mbërtheve gjinë…!/ Se po vijn’ dasmorët të të darovinë/

Kush të hedh shaminë, kush të hedh florinë,/

Duart më t’u thafshin që s’mbërdheve gjinë!…”/, etj.

Kurse për nisjen e saj për ujë, që bëhej duke e shoqëruar me një djalë 5 vjeç, gratë këndonin:

“Merr enët e shko për ujë/ moj me maze shumë/ moj me lajka/ në gjeç babanë në rrugë /moj me naze shumë/ moj me lajka/ bëj më lart e lësho rrugë/ moj me naze shumë/ moj me lajka”…

Mbasi kthehej nga uji, gratë këndonin këngë përsëri:

“.. Nëm pak ujë se plasa, moj cullufe zezë S’kam me se të t’jap o trëndafil me vesë!…”, etj. Pas mbushjes së parë të ujit, nusja fillonte të bënte edhe punë të tjera të shtëpisë, si shërbime ndaj pjesëtarëve, shtruarja e rrobeve për fjetje vjehrrit e vjehrrës, gatimi, etj… Kur kishte kunata në shtëpi, punët fillonin gradualisht, kurse në raste se nuk kishte dhe vjehrra nuk ishte në gjendje të mirë shëndetësore, nusja fillonte menjëherë nga punët më elementare e deri tek ato më të ndërlikuarat në familje. Patjetër, ajo kishte në një mënyrë ose një tjetër edhe udhëzimet e pjesëtarëve të tjerë të familjes e kryesisht vjehrrës së saj.

Në ditët e sotme, këto zakone kanë ndryshuar dhe nusja nuk qëndron më e ndrydhur, por menjëherë fillon nga shërbimet kryesore që ka nevojë familja. Ajo që ka më tepër rendësi në këtë drejtim është fakti se nusja në ditët e sotme nuk qëndron ditë të tëra në familje, por mbas afro 10 ditësh (mbasi është ambjentuar me rrethin familjar), ajo del në punë në kooperativë bujqësore, ku punon pa asnjë dallim e jep gjithë kontributin e saj për forcimin e ekonomisë në kooperativë. Po ashtu ajo është edhe një aktiviste e gjallë shoqërore, që përpiqet me çdo kusht të përçojë plotësisht vijën e Partisë dhe mësimet e shokut Enver në masat e popullit dhe për t’i bërë ato realitet.

Mbasi bëhet një farë kohe, rreth 2-3 muaj në familjen e burrit, nusja duhej që të njihte edhe farefisin e burrit, rrethin shoqëror e miqësinë e tij, me qëllim që me kalimin e kohës, të dijë të mbajë qëndrimin e duhur karshi tyre dhe të trajtojë drejt marrëdhëniet familjare e miqësore. Për t’ia arritur këtij qëllimi, në fillim ka detyrë familja që ta bëjë të njohur nusem me të afërmit e dashmirët e saj. E kjo bëhet gradualisht me kalimin e kohës. Kështu, që për të nderuar nusem burrin e saj, si dhe pjesëtarët e tjerë të familjes, duhet që të afërmit e saj (dajallarët, xhaxhallarët, kushërinjtë e ndarë, apo edhe më të largët, miqësia apo krushqia e familjes) ta ftojnë nusen për darkë, ose për drekë. Ky zakon ka qenë edhe më parë dhe vazhdon të ruhet edhe në ditët tona. Këtë gjë mund ta bëjë ai që e ndjen, më tepër në zemër dhe nuk ka ndonjë farë radhe të caktuar, por e mira është që ftesës i duhet përgjigjur më parë për njerëzit më të afërt e nga kjo duhet bërë më parë ftesa po prej atyre personave. Gjithashtu, burri dhe të afërmit e tjerë të tij, i tregojnë nuses se ku i ka personat e tjerë të gjinisë së tyre dhe si duhet bërë respekti ndaj tyre. Nuk kishte ndonjë ditë të caktuar që nusja të shkonte në siafet te njerëzit e burrit, por zakonisht ka shkuar ditë të shtuna, duke u gdhirë e diela. Në këto raste nusja shoqërohej nga e vjehrra e saj, nga kunata më e madhe, nga burri dhe vjehrri. Po ashtu personi që bënte ftesën, nga ana e vet ftonte edhe persona të tjerë të afërt, me qëllim që darka, ose dreka të merrte një karakter sa më solemn. Edhe në ditët e sotme, sidoqë shumica e zakoneve kanë ndryshuar, nusja vazhdon të shkojë kur ftohet nga ana e njerëzve të burrit, por për ta shoqëruar atë mund të shkojë vetëm vjehrra me të vjehrrin, ose vetëm i shoqi sipas rastit. Në këto darka ose dreka, i zoti i shtëpisë bën një pritje të mirë, duke therrur mish (pula ose qingj), gatuajnë ëmbëlsira dhe herë-herë përdorin edhe pije.
Në vitet e para çlirimit, siç e kemi përmendur edhe më lart, midis burrit e gruas së tij ka pasur një sërë ndalimesh e kufizimesh, që vinin nga zakonet e këqija, që zotëronin për shumë vjet me radhë. Kështu mund të përmendim se burri nuk kishte të drejtë, ose më mirë të themi e kishte “për turp” që t’i fliste me emër nuses. Në sytë e pjesëtarëve të familjes ai thoshte për gruan “Ajo”. Po ashtu edhe gruaja për burrin me emrin “Ai”. Për një kohë të gjatë, gruaja vazhdonte të thërriste burrin e vet me vetorin e tretë “Ai”!… Gjithashtu, gruaja duhej të ishte gjithnjë e bindur ndaj burrit, ta respektonte atë kudo dhe kurdoherë; nuk duhej të ecte kurrë, në asnjë rast para burrit, të fliste pa lejen e tij, të hante, të jepte urdhëra apo këshilla, të ndërhynte në punët e tij të brendshme, të fliste para burrit e pjesëtarëve të tjerë të familjes, etj, etj, ndalime apo kufizime që ishin të kushtëzuara nga qëndrimi, përbërja apo emancipimi i familjes, ku ajo bënte pjesë. Po ashtu edhe burri i saj e kishte për turp që të interesohej për shqetësimet shpirtërore e fizike të saj, për problemet e familjes së saj, si dhe për çdo problem tjetër që kishte të bënte me gruan e tij, sepse i dukej sikur të gjithë do të thoshin: “Ja ky, birbo, po flet për muhabetet e gruas!”. Këto zakone të këqija e ulnin shumë dinjitetin e gruas dhe e bënin atë një qënie inferiore, të pazonjën për të ngritur zërin e saj. Ajo duhej vetëm të bënte punë, deri edhe t’u lante këmbët pjesëtarëve të familjes, të bindej qoftë edhe ndaj fëmijëve të vegjël, të heshtëte për çdo gjë, të mos kishte asnjë pretendim, të bënte edhe punët e brendshme të shtëpisë, të punonte edhe në arë, siç shprehet poeti ynë Çajupi, të lindte fëmijë dhe mbi të gjitha, të mbante “nderin” e burrit, se përndryshe bëhej “hataja”!
Detyrat e nuses ndaj të afërmëve të burrit kanë qenë të shumta, veçanërisht në vitet e para çlirimit, sepse ashtu diktonin zakonet e vjetra prapanike. Kryesisht, ndaj vjehrrit e vjehrrës, këto detyra ishin të shumta, aq sa në disa raste ato ishin të parealizueshme. Kështu po përmendim disa prej tyre: Nusja duhej të ngrihej herët, t’i ndizte zjarrin vjehrrit e vjehrrës, t’u ngrinte rrobat e shtresës e mbulesës, t’u bënte kafenë, të përgatiste ushqimin për mëngjesin, drekën, darkën, të kryente të gjitha shërbimet, që ata kishin nevojë. Po ashtu edhe ndaj personave të tjerë të afërt të burrit. Nusja si e re e papërtuar dhe e bindur që ishte, plotësonte çdo “detyrë” që i ngarkonte e vjehrra ose i vjehrri. Të gjithë personave që vinin, nusja ishte e “detyruar që t’u shërbente deri në një”, sa kur shtroheshin darka apo dreka për pritjen e ndonjë miku qoftë edhe me pak rëndësi, nusja ishte e detyruar të rrinte në këmbë, që të shërbente; madje edhe kur miku ndërhynte e thoshte: “Le të ulet në bukë dhe nusja”, i vjehrri ose e vjehrra, menjëherë përgjigjej: “Nusja do të na japë ujë”! Me pak fjalë nusja ishte shumë e ngarkuar, ndaj vjehrrit, vjehrrës si dhe pjesëtarëve të tjerë të familjes dhe të afërmëve të tyre. Edhe burri nga ana e vet, kishte disa “detyrime” për njerëzit e gruas: kështu ai, ndonëse takohej rrallë me ta, ishte i detyruar që t’i respektonte shumë ata, t’u bënte nderimet e duhura, kur ata vinin në shtëpinë e dhëndrrit, të mos vepronte keq para tyre në asnjë rast; të mos shprehej në një mënyrë ose në një tjetër ndonjë pakënaqësi ndaj nuses (bijës së tyre), si dhe çdo gjë tjetër që ishte në kundërshtim me interesat e tyre apo dhe të vetë familjes, sepse në rast të kundërt, ulej edhe nderi i shtëpisë.
Përsa u takon marrëdhënieve të nuses në shtëpinë e burrit, me prindërit e saj duhet të them se ajo ka një mall e dashuri të madhe për ta, sidomos kur ata janë larg. Ajo i ka ndërmend gjithnjë ata, i kujton me respekt dhe kur ndodh që ata vinë, në shtëpinë e dhëndrrit, nusja mundohet që me një mënyrë ose një tjetër, jo vetëm t’u shërbejë atyre e t’i kënaqë sa më shumë ata, por në të njëjtën kohë të shprehë edhe kënaqësinë që ajo ndjen si pjesëtare e familjes së re, në shtëpinë e burrit. Edhe njerëzit e burrit ishin të detyruar që “krushkun” ta prisnin sa më mirë që të ishte e mundur, sepse në këtë mënyrë do të krijohej bindja e plotë se nusja (vajza e krushkut) në atë shtëpi kalon mirë. Po ashtu, në mungesë të krushkut, një respekt e nderim i tillë i takon vëllait të nuses, i cili në këtë rast zëvendëson direkt babanë e vet.

Pavarësisht nga respekti që tregojnë për nusen në prezencë të njerëzve të afërt të saj duhet të pohojmë se nusja edhe ndaj njerëzve të saj të dashur (nënës, babait, vëllezërve, etj) tregohet e matur dhe kurrë e lirë, si kur ishte në shtëpinë e vet.

Ky respekt në shumicën e rasteve, shkonte për një kohë të gjatë midis miqve, por në ndonjë rast tjetër, kur krijohej ndonjë “e çarë” për shkaqe të ndryshme, fillonte e zëvendësohej ky respekt e në ndonjë rast më të rrallë krijoheshin edhe mërira e ndërprerje vajtje ardhjesh, por këto shkatoheshin në raste të veçanta, kur ndodhnin mosmarrëveshje. Shtojmë se kur vinte nga shtëpia e nuses edhe një djalë i vogël, duhej respektuar në maksimum. Sot këto zakone kanë ndryshuar thellësisht.

Për vizitën e parë që bënte nusja në familjen e prindërve, mbas martesës, në zonën tonë ka qenë zakon që ajo shkonmte gjithmonë e shoqëruar nga vjehrri, i shoqi, të kunetërit (po të kishte), si dhe ndonjë kushëri tjetër i burrit. Kjo vizitë bëhet zakonisht mbas 7 ditëve të martesës dhe qysh prej shumë vjetësh të kaluar, quhet me emrin e njohur “parti”. Kjo ceremoni, që është një ndër fazat më të rëndësishme mbas dasmës bëhej në këtë mënyrë: Në krye të tri ditëve, vijnë e shohin nusen të afërmit e saj, zakonisht dy gra dhe një djalë i vogël. Partia themelon miqësinë e re midis palëve dhe për çfarëdo arësyesh qoftë, nusja nuk mund të shkojë në shtëpinë e saj (të prindërve) pa u kthyer partia. Në këtë ceremoni në të njëjtën kohë pasqyrohet edhe ana teatrale e të dy palëve duke shprehur sinqeritetin e konsideratën që ata kanë për njëri-tjetrin. Kështu në një parti duhet të merrnin pjesë veç nuses 6-8 vetë të tjerë, midis të cilëve, vitet e fundit edhe gra. Ky zakon ruhet edhe në ditët tona, me po ato aspekte që ka pasur qysh më parë. Partia është bërë gjithmonë në darkë dhe të nesërmen të gjithë pjesëtarët largohen, kurse nusen e lënë në shtëpinë e saj, duke treguar edhe afatin se sa ditë do të rrijë. Kjo gjë bëhet për të treguar se kur do të kthehet nusja në shtëpinë e burrit. Këtë e çonin prindërit me farefisin e saj dhe në këtë mënyrë familja e vajzës kthem partinë në familjen e dhëndrrit. Me këtë rast, duhet të marrin pjesë mundësisht pjesëtarët më të afërt të dhëndrrit, me qëllim që shpenzimet të bëhen njëherë e mirë, sepse ka qenë zakoni që qoftë nga njëra palë, qoftë nga tjetra, kur një person vjen për herë të parë, duhet patjetër t’i therret mish. Shkuarja e sa më shumë personave të afërt, për të cilët i ati i djalit “detyrohet” të bëjë pritje të mirë, jep mundësinë që të mos bëhen shpenzimet të tepërta në t’ardhmen. Por kur e donte puna dhe bëheshin shpenzime me sa lejonin mundësitë. Në lidhje me emrin “parti” jemi të mendimit se vjen nga fjala pa- parë (pjesorja e foljes) me disa transformime fonetike. Pra, i ati i djalit me njerëzit e vet dhe nusen dhe dhënërrin, shkojnë në familjen e krushkut (të atit të vajzës). Atje priten shumë mirë nga prindërit dhe farefisi i vajzës. Gjatë gjithë natës, me pije, aheng, biseda të përzemërta, të dy palët i shprehin njëra tjetrës konsideratën më të lartë. Në këtë darkë që është buka e parë e miqësisë së re, pala e nuses bën çdo përpjekje që ceremonia të kalojë sa më mirë. Gjatë pirjes së kafesë si dhe në pije, apo ngrënien e ushqimit, urimet bëhen nga më të ndryshmet: “Për gëzimin tuaj dhe me bukë të ëmbël”, ose “Qoftë miqësia e pandarë brez pas brezi!”, etj. Në datën e caktuar, i ati i nuses me pjesëtarë të tjerë që ai i cakton vetë, si dhe me nusen, por me dy veta më tepër nga sa ka pasur i ati i dhëndrrit (me qëllim se i ati i dhëndërrit i “detyrohet” atij të nuses se ky i fundit i pranoi për ta bërë mik se i dha vajzën) shkon në shtëpinë e krushkut ku priten shumë mirë, me biseda të përzemërta, pije, këngë nga të dy palët dhe argëtime të ndryshme. Më parë, ndodhte që si njëra palë, ashtu edhe tjetra, mund të rrinin edhe më tepër se një vakt, kur kthenin vizitën në vëllazërinë e njëra tjetrës, sigurisht edhe me ftesën e bërë nga t’afërmit e palëve, të cilët thonë: “Të na urdhëroni nesër për të pirë një kafe!”. Si njëra palë ashtu edhe tjetra, kur shkojnë për partinë, si dhurata çojnë zakonisht 2 bukë, 3-5 kuleçë prej grurit (tek) si dhe një bakllave ose revani. Po ashtu edhe pemë, si mollë, arra, etj. Kur ndodhte që personat e ardhur për parti, t’i ftonte ndonjë person i vëllazërisë qoftë në familjen e nuses, qoftë në atë të djalit, ktheheshin përsëri për të pirë një kafe në familjen pritëse (të vajzës, ose të djalit) dhe pastaj të përcjellë me përzemërsi nga pjesëtarët pritës, largoheshin për në shtëpinë e tyre. Mbas kësaj ceremonie me rëndësi, të dy palët, sipas rasteve që kishin, shkonin tek njëra tjetra. Vetëm për arësye të “forta” (të ndonjë vdekjeje të shpejtë apo fatkeqësie tjetër) mund të shtyhej kthimi i partisë nga familja e vajzës në atë djalit. Siç e theksuam më lart, kjo ceremoni vazhdon të kryhet edhe në ditët e sotme, por me formë më të bukur, sepse vizitat në të dy palët bëhen shumë të ngrohta, pa shumë bujë e zhurmë, me pak shpenzime dhe me një frymë të përzemërt miqësore. Deri sot partia është bërë dhe ka pasur si qëllim që të çelikosë miqësinë e re. Mund të ndodh që partia të bëhet edhe me vonesë, por gjithnjë do të bëhet se ndryshe miqësia nuk quhet e lidhur ashtu siç duhet. Kurdoherë të dy palët kanë parasysh që kjo ceremoni të kryhet me frymë miqësore, sinqeritet, mirëkuptim e dashuri. Mbas kësaj ceremonie nusja shkon tek prindërit e vet disa herë në vit (sipas largësisë) me shoqërimin e njërit nga pjesëtarët e familjes ose me burrin. Kur nusja i ka prindërit në fshat apo në afërsi të tij, mund të shkojë edhe vetë me afat jo shumë të gjatë, 2-3 netë. Kur nusja është e largët me lejen e prindërve të burrit, mund të rrijë në familjen e saj deri në 15 ditë. Kur kthehet, ajo do të vijë ose me një person të afërt të familjes së saj, ose shkon përsëri një person nga familja e burrit e mbasi rri një natë në familjen e saj, e merr me kalë dhe e çon në shtëpinë e vet (të burrit).
Në raste shumë të rralla, ka ndodhur që vajza të vdesë në fejesë. Një rast i tillë ka ndodhur edhe në vitin 1974. Qëndrimet e familjeve në këto rast janë të tilla që, në radhë të parë të mos ofendojnë njëra tjetrën, sidomos familja e djalit atë të vajzës së vdekur. Zakonisht djali i fejuar, kur i vdes e fejuara, nuk pranon që të marrë motrën e saj më të vogël se për këtë nuk janë të kënaqur të dy palët. Edhe në rastin e fundit që ka ndodhur në vitin 1974, djali i fejuar, mbasi i vdiq e fejuara, nuk mori motrën e saj të vogël, por mbasi kaloi një periudhë prej disa muajsh u fejua me një vajzë tjetër, larg fshatit të të fejuarës së parë që e donte aq shumë. Ky zakon nuk shihej mes sy të mirë nga opinioni i masës, prandaj nuk dimë ndonjë rast që një djalë i fejuar të ketë marrë për grua motrën e të fejuarës që i ka vdekur. Ka ndodhur që djali ka marrë motrën e të fejuarës, kur e fejuara e tij në mënyrë të papritur ka marrë me dashuri një djalë tjetër. I ati për të mbajtur “nderin” në vend dhe për të mos i dalë “i pabesë” mikut si burrë me tradita e “burrë zakoni” i ka dhënë për djalin vajzën më të vogël. Edhe këto raste janë shumë të rralla dhe shihen si shfaqje të huaja të viteve të kaluara dhe nuk lejohen që të përsëriten, por bëhet punë edukative e bindëse që këto zakone të shihen si mbeturina të së kaluarës. Si njëri edhe tjetri rast, janë shumë të rrallë, por kanë ndodhur: rasti i parë në fillim të vitit 1974 në Qukës- Shkumbin, dhe rasti i dytë gjatë vitit 1970 në fshatin Fanjë. Këto kanë qenë raste të jashtëzakonshme prej të cilëve nuk mund të merret shëmbull, por si ngjarje mbeten në kujtesën e popullit.
Ashtu si edhe për rastin e vdekjes së të fejuarës ashtu edhe për rastin e vdekjes së djalit (të dhëndrrit) rastet janë shumë të rralla. Gjatë gati 30 vjetëve kanë ndodhur 3 raste, nga të cilët rasti i parë ndodhi që nusen e vëllait që vdiq aksindentalisht e mori vëllai i tij më i vogël se ai. Kurse në dy rastet e tjera të mëvonshme, në njërin rast nusja qëndroi në shtëpinë e burrit të vdekur meqë kishte dy fëmijë, kurse në një rast tjetër shkoi në familjen e saj, meqë e kërkoi. Kështu që edhe për këto raste nuk kemi ndonjë zakon të kristalizuar. Kurse raste të djalit që vdes i fejuar nga kumtimet që kemi pasur për këtë studim të vogël, nuk na është dhënë ndonjë rast dhe edhe vetë si banor i këtij fshati, ndonëse me moshë ende të re, nuk di ndonjë rast të tillë. Nga sa kemi parë e dëgjuar edhe në kahina të tjera si Çermenikë apo në Mokër, Shpat e gjetiu rastet kur dhëndrri vdes, pa e marrë nusen (siç ka ndodhur para disa muajsh në fshatin Lunik), e fejuara e tij nuk martohet me njërin prej vëllezërve të tij, por me ndërhyrjen e familjes së saj martohet në një vend tjetër. Pra, meqenëse këto raste janë shumë të rralla dhe jo përgjithësuese, nuk kemi edhe të dhëna të shumta, por vetëm ato pak raste që kanë ndodhur po i pasqyrojmë ashtu siç kanë ndodhur në të vërtetë.
Për rastet kur nusja ikte nga shtëpia, mbasi i vdiste burri, që nuk janë aq të rrallë sa ato që përmendëm më lart, duhet të themi se me pajën e saj veprohej në mënyrë të tillë që të dy palët të mos mbeteshin të zemëruara, por me marrëveshje nga të dy palët, vendosnin që pajën ta merrte nusja meqë shumicën e saj ajo e kishte bërë vetë dhe me shpenzimet e familjes së saj; kurse për veshjen që nuses i kishte përgatitur burri ose familja e tij, vendosnin që ta mbante familja e burrit, si kur kishte fëmijë, ashtu dhe kur nuk kishte, sepse me këto shpenzime që kishte bërë familja e djalit për rrobet e nuses së porsamartuar, mund të mbulonte shpenzimet që do t’i duheshin për djem të tjerë që do të kishte për të martuar më vonë. Kur ndodhte që djali që vdiste të kishte fëmijë të rritur dhe nusja në familjen e saj (tek i ati) nuk kishte mundësi t’i ushqente, i linte në shtëpinë e burrit dhe familja e tij nuk e detyronte nusen t’i merrte fëmijët me vete, kurse në ndonjë rast tjetër, kur nusja kishte vetëm një fëmijë dhe këtë e kishte fare të vogël (në gji), me pëlqimin edhe të familjes së burrit e merrte me vete; për këtë fëmijë ajo kujdesej që ta rriste sa më mirë, qoftë edhe sikur të shkonte në një familje tjetër (të martohej për së dyti).
Gjatë dekadave të ndryshme, kur më shumë e kur më pak, kanë ndodhur edhe divorce (shkurorëzime) për shkaqe të ndryshme, objektive dhe subjektive. Për këtë duhet të themi se edhe në të kaluarën (madje, atëhere ca më tepër) gruaja nuk është pajtuar me shtypjen e egër dhe shfrytëzimin që i bënin asaj, e kur ky mospajtim arrinte kulmin, ajo gjente rrugë për të zgjidhur martesën, duke e bërë veten përsëri të lirë. Por me gjithë këtë, duhet të themi se nga vërejtjet e bëra dhe ngjarjet e njohura, rezulton se ndarjet (shkurorëzimet) janë bërë më tepër nga ana e burrave dhe më pak nga ana e grave. Rastet e ndarjeve nga ana e burrave bëheshin kryesisht kur kishte shkelje të kurorës nga ana e gruas, kur gruaja nuk lindte fëmijë, kur kishte ndonjë sëmundje të rëndë, ose kishte të meta të tjera fizike apo psiqike. Raste të tilla ka pasur, por edhe pas këtyre shkurorëzimeve gratë ashtu si edhe burrat që ato i kanë ndarë, janë martuar përsëri. Nuk ka mbetur asnjë grua apo burrë pa u martuar përsëri, kur ka dashur që të martohet. Zakonisht familjet e grave që janë shkurorëzuar, e kanë pasur për “turp” që vajza e tyre e martuar për çfarëdo arsye qoftë, të ndahet nga burri. Pra, një veprim i tillë mbetej si “njollë” dhe herë-herë midis palëve ndodhnin edhe ngjarje të hidhura si grindje të rënda, mërira, etj. Prandaj ata bënin çdo përpjekje që vajzës së ndarë nga burri t’i gjenin burrë tjetër, sepse në shtëpi nuk donin që ta mbanin, më tepër për hir të opinionit të masës. Më e vështirë ishte martesa e dytë e gruas së ndarë, në rastet kur kjo ndarje ishte bërë për çështje nderi, sepse mendohej që një veprim të tillë ajo mund ta përsëriste prapë; kurse në rastet e tjera ishte më e lehtë. Në rastet e shkurorëzimeve, burri i jepte gruas vetëm rrobat që kishte veshur, ose dhe ndonjë veshje tjetër, sipas rastit, kurse pajën që ajo sillte, e mbante vetë. Në vitet para çlirimit si dhe disa vjet pas çlirimit familja e vajzës që ndahej për arsye morale nuk ia kërkonte teshat e pajës burrit që e kishte pasur atë grua. Por më vonë, kur të drejtat e gruas shihen me sy tjetër nga ligjet e shtetit, organet kompetente ndërhyjnë në kohën e duhur dhe këto raste i kanë normalizuar duke mos e dëmtuar gruan ekonomikisht si dhe për të mos e bërë atë fajore, kur ajo nuk ka qenë e tillë. Kështu mund të themi se në rastet e shkurorëzimeve, gratë kanë marrë atë që u ka takuar nga pasuria e përbashkët. Edhe kur gruaja ikte vetë nga shtëpia e burrit, me ndërhyrje të organeve të pushtetit lokal, merrte atë pasuri që i takonte, qoftë nga paja e saj, qoftë edhe materiale të tjera që asaj mund t’i përkasin. Pavarësisht se shkurorëzimi në vetëvete presupozon edhe çlirimin e gruas nga shtypja e familjes me tendenca patriarkale, duhet të themi se opinioni i masës ndarjen e gruas nga burri e ka parë me sy jo të mirë, si ngjarje që nuk mund të “koregjohet” kurrë si fillim të një grindje të gjatë midis të dy palëve si dhe si një vulë turpi për gruan. Për këtë, mjafton të përmendim shprehjen frazeologjike: “si grua e lënë nga burri” d.m.th: që nuk rezervohet në të folur, nuk ka turp, e pacipë, etj, apo shprehja tjetër “duhet të ruhesh nga qeni i tërbuar dhe nga gruaja e lëshuar!”. Sigurisht këto mentalitete të vjetra e kishin burimin nga ideologjia fetare e sundimeve antipopullore që e kishin ulur deri në maksimum rolin e gruas në shoqëri.
Për shumë shkaqe, ekonomike e shoqërore, në të kaluarën, ka pasur disa raste që burri të hynte në shtëpinë e gruas, d.m.th. kollovar. Në zonën tonë, ky emër nuk është i përdorur, por kur është rasti që burri të shkojë në shtëpinë e gruas me të cilën martohet, thonë: ka hyrë në derë të gruas”. Raste të tilla kanë ndodhur edhe para çlirimit, edhe mbas çlirimit. Një gjë e tillë ndodhte zakonisht kur burri ishte i vetëm, apo kur prindërit e vajzës nuk kishin djalë dhe donin të futnin dhëndrrin… Ka pasur raste që në një familje kishte disa meshkuj dhe kur ndonjërit prej tyre nuk i jepej mundësia për të gjetur nuse (për arsye të ndryshme), atëherë familja e lejonte këtë që “të hynte në derë të gruas”, sigurisht kur paraqitej një rast i tillë dhe kur rasti në fjalë paraqiste edhe interesa materiale. Po ashtu kur familja e vajzës ishte e pakët në numër dhe ky ishte shkaku kryesor, si dhe kur nuk kishte meshkuj, bënte të mundur që të fuste dhëndrrin brenda. Ndërsa martesa të tilla nuk janë bërë, kur gruaja ka pasur vëllezër, qoftë edhe me të meta fizike, sepse quhej si përulje përpara opinionit të masës! Ndonëse të rralla, këto lloj martesash, janë bërë me një farë detyrimi, kryesisht ekonomik e shoqëror. Dhëndrri që futet në shtëpinë e gruas, ka për detyrë që të mbajë qëndrim të mirë ndaj prindërve të nuses, të kujdeset për shëndetin e tyre, me punën e përbashkët si dhe ekonominë ekzistuese dhe të pritme të familjes, t’u plotësojë atyre kërkesat më elementare dhe të domosdoshme, duke mos i ofenduar ata për asnjë rast, por të sillet, ashtu si do të sillej edhe ndaj prindërve të vet! Dhe si i tillë dhëndrri, si pjesëtar legjitim i asaj shtëpie të gruas së tij, gëzonte të gjitha të drejtat që do të gëzonte dhe babai, apo djali i asaj shtëpie. Kështu, që edhe pasuria, e tundshme apo e patundshme që kishte familja, i takonte atij, zot shtëpie dhe malli njihej ai dhe ishte i detyruar që ta mbronte dhe ta shtonte e ta administronte atë! Kur kishte pjesëtarë të tjerë në familjen e vet, dhëndrri nuk kishte ndonjë lidhje të plotë me ta. Shkonte e vinte, por detyrime ndaj pjesëtarëve të familjes nuk kishte, meqë edhe nuk kishte marrë ndonjë pjesë të pasurisë nga familja e tij. Kurse kur ishte i vetëm fare, e quante veten si pjestar efektiv të familjes dhe bënte çdo përpjekje që edhe prindërit e gruas ta donin njëlloj si vajzën apo djalin e tyre.

Sa i takon anës zyrtare, në përgjithësi, duhet të themi se dhëndrri ka mbajtur mbiemrin e vet, po ashtu edhe gruaja e tij, e cila, ndonëse ishte në gjirin e familjes së vet, mbiemrin e merr të burrit. Mirëpo, me kalimin e kohës, opinioni i masës duke u përmendur vazhdimisht mbiemrin e familjes ku dhëndrri kishte hyrë, edhe atij i “ngjitnim” mbiemrin e gruas. Raste të tilla mund të përmendim një në fshatin Bërzeshtë dhe një në Qukës (të dy të bërë mbas çlirimit) të cilët njihen me mbiemrat e grave të tyre, respektivisht nga Osmëria e Kusha në Shërdolli e Kala. Po kështu duhet të theksojmë se edhe vitet e fundit kemi pasur një rast të një martese të tillë, ku një djalë nga fisi Facja nga fshati Breshkë (Gaferr), dikur lagje e fshatit Bërzeshtë, ka ardhur në fshatin Gurrë (edhe kjo lagje e mëparshme e fshatit) dhe është martuar me një vajzë nga fisi Vërçani (i ardhur nga krahina e Vërçes, rrethi Gramsh-shih materialin “Toponime të fshatit Bërzeshtë, 1971” në sektorin e Leksikografisë e Leksikologjisë në Institutin e Gjuhësisë e të Letërsisë nga G.L.). Edhe në fshatra të tjerë raste të tilla ka pasur, në periudha të ndryshme. Ndonëse të rralla këto raste dhe në periudha të ndryshme, në përgjithësi kanë përfunduar mirë, d.m.th. nuk është bërë ndonjë ndarje nga këto lloj martesash, në opinionin e masës nuk është parë me sy të mirë që dhëndrri të hyjë kollovar në shtëpinë e gruas. Në gjë e tillë ngjiste për arsye se në ndërgjegjen e njerëzve ekzistonin koncepte konservatore se mendonim që në qoftë se djali do të shkonte në derë të gruas, do të ishte gjithmonë “i mvarur” prej gruas e njerëzve të saj, se ai do të ishte i ndrydhur, nuk do të ishte zot malli, se atë mund ta përzinin prej asaj shtëpie, kur t’u tekej etj, etj, mendime të tilla. Por me kalimin e kohës, kryesisht mbas kolektivizimit të bujqësisë këto raste kanë filluar të shihen drejt dhe ndaj personave të ardhur në familjet e grave të tyre, nuk mbahet qëndrim mospërfillës, siç ndodhte më parë. Gjithashtu edhe mendimet e vetë këtyre personave kanë ndryshuar dhe ata e ndjejnë vetveten njëlloj si në shtëpitë e tyre. Ata punojnë me të gjitha forcat dhe askush nuk e vë në dukje se aksh person është në dorë të gruas, por e quan se ai është vendas, pjesëtar i përhershëm i asaj familjeje. Ka ndodhur, ndonëse rrallë që persona të tillë kanë shkuar nëpër shtëpitë e grave edhe në ndonjë qytet dhe kanë mbajtur të njëjtin qëndrim e trajtim, siç e përmendëm më lart. Tre raste të tilla, p.sh. kanë ndodhur mbas çlirimit, ku nga fshati kanë shkuar në Elbasan, si dhe nga një fshat tjetër kanë ardhur këtu në Bërzeshtë.

Duke i përfunduar këto radhë për temën e dasmës, e ndiej të nevojshme që të ritheksoj në mënyrë krejt të përmbledhur se, gjatë trajtimit të kësaj teme, jam munduar që të dhënat për çdo pyetje të pyetësorit përkatës, t’i jap sa më të sakta, ashtu siç ruhen zakonet më të mira të martesës në ditët e sotme, si dhe siç kanë qenë ato në periudhën e para çlirimit.

Materiali u mblodh në fshatin Bërzeshtë.

Ndalohet publikimi pa lejen e autorëve!

Please follow and like us:

June 2019
M	T	W	T	F	S	S
« May				Jul »
					1	2
3	4	5	6	7	8	9
10	11	12	13	14	15	16
17	18	19	20	21	22	23
24	25	26	27	28	29	30