Kadare: Si e shkrova romanin “Dimri i vetmisë së madhe”?
Intervistë e shkrimtarit Ismail Kadare, pas arratisjes në Francë, me gazetaren nga Mali i Zi, Branka Bogavac
Për të shkruar romanin “Dimri i vetmisë së madhe” kam punuar intensivisht në vitet 1971 dhe 1972 dhe më vonë në një periudhë kohe midis viteve 1974 dhe 1977 për të shkruar disa pjesë dhe motive plotësuese. Por këtu duhet thënë se, ndërsa dihet saktësisht koha e mbarimit të një vepre, është e vështirë të thuhet një gjë e tillë për kohën e fillimit të veprës kam nisur të mendoj, të bëj plane dhe të mbledh materiale për të, qysh në vitin 1969. Bile edhe kjo është relative. Më 1968 unë botova poemën “Vitet ‘60”, që tregon se motivi i ndeshjes së PPSH me revizionizmin hrushovian më kishte preokupuar qysh më parë.
Gjeneza e një vepre letrare në ndërgjegjen e shkrimtarit, duke mos qenë aspak enigmatike, është megjithatë e komplikuar. Qëllon që embrioni i veprës lind në mënyrë të përnjëhershme por për arsye të ndryshme qëllon që rruga e shkrimtarit drejt veprës të kalojë nëpër disa faza.
Ndeshja e PPSH me revizionizmin hrushovian, duke qenë një ndeshje me proporcione madhore në planin ndërkombëtar, është njëkohësisht një luftë dhe përvojë e re…
Si e tillë edhe pasqyrimin e saj në letërsi, ajo nuk e kishte të lehtë, sidomos në një gjini të gjerë si romani. Dëshira ime për të shkruar diçka për këtë ndeshje monumentale haste në pengesën që krijonte vetvetiu noviteti i temës si dhe në mungesën e mjaftueshme të përvojës sime si prozator për të rrokur tablo të një gjerësie të tillë. Kjo gjë bëri që në fillim unë t’i shmangem atakimit të drejtpërdrejtë të temës dhe të kërkoj rrugë të tjera për ta pasqyruar atë. Duke qenë se isha marrë gjer atëherë më shumë me poezi, m’u duk se edhe në prozë do ta kisha më lehtë të realizoja diçka duke thirrur në ndihmë kryesisht mjete të poezisë, figuracionin dhe simbolikën poetike. Kështu duke u nisur nga fakti se tradhëtia hrushoviane, në atë kohë, dhe më vonë, në shtypin e propagandës shqiptare dhe në gjithë shtypin botëror, quhej si Kali i Trojës brenda lëvizjes komuniste botërore, unë nisa të shkruaj një novelë për historinë e moçme të Kalit të Trojës, të lidhur drejtpërdrejt me kohën tonë.
Novelën e shkrova dhe e botova më 1965 në revistën “Nëntori”. Siç e tregoi me të drejtë kritika jonë si dhe reagimi i lexuesve, novela pavarësisht nga qëllimi im, ishte e parealizuar, konfuze dhe aspak e qartë. Botimi i saj megjithatë më ndikoi mua të bindem edhe njëherë për një gjë të madhe: mjetet simbolike konvencionale ishin tepër të kufizuara dhe nuk mund të jepnin kurrësesi dëshmitë e mëdha të kohës që ishin të jetuara nga mbarë populli. Imazhi i Kalit të Trojës, sado që të përdorej në një sens të drejtë, nuk mjaftonte për të dhënë fytyrën reale të tradhëtisë së sotme hrushoviane.
Pas novelës për Kalin e Trojës unë shkrova poemën “Vitet 60” që ishte, në një farë mënyre, si një prelud i një vepre të ardhme. Kisha shumë dëshirë që këtë ngjarje epike ta trajtoja gjerësisht në prozë. Në atë kohë isha duke shkruar romanin “Kështjella”, ku ndihej një analogji e qartë midis heroikës së kohës së Skënderbeut dhe asaj të kohës sonë. Romani u prit mirë nga lexuesit dhe kritika dhe tingëllimi aktual i veprës u vlerësua si diçka e realizuar. Megjithatë edhe pas kësaj unë nuk ndihesha i kënaqur me veten time. Tingëllimi aktual i një vepre historike, megjithëse është në vetvete një gjë e mirë, nuk mund të zëvendësojë në asnjë mënyrë pasqyrimin e drejtpërdrejtë të kohës në veprën letrare. Letërsia dhe artet afirmohen në radhë të parë nëpërmjet pasqyrimit të kohës së vet. Brumi i tyre i parë, prova e tyre është, në radhë të parë realiteti bashkëkohor.
Tingëllimi aktual i temave historike, vlerësimi i ngjarjeve të shkuara, nëpërmjet një pikëvështrimi të ri, gjetja e pikave të përbashkëta në historinë e vendit, të gjitha këto janë të dobishme e të vlefshme, por s’duhet harruar se të gjitha këto janë përherë elemente plotësuese në skalitjen e fytyrës së epokës. Kjo fytyrë riprodhohet në letërsi dhe arte kryesisht nga vetë shkrimtarët bashkëkohorë dhe drejtpërdrejt nga realiteti bashkëkohor.
Bindja në këtë parim më shtyu që, duke kapërcyer një farë drojtje profesaionale, t’i hyj punës për romanin “Dimri i vetmisë së madhe”. Sa më shumë që mendoja për të, aq më tepër mendoja se romani duhej shkruar sa në një mënyrë realiste, aq edhe të guximshme, që të më ndihmonte të hyja lirshëm në ambjentet më të ndryshme, duke filluar nga apartamentet ku rrjedh jeta e përditshme e njerëzve, gjer në zyrat më të larta shtetërore, nga ndjenajt e personazheve më të thjeshtë, gjer në mendimet e brendshme të personazheve të rëndësishëm historike, nga situatat lirike gjer te ato dramatike e tragjike…
Kështu u kristalizua faza e parë e punës për romanin “Dimri i vetmisë së madhe”. Shkurtimisht kjo fazë konsistonte në faktin që si shkrimtar krijova bindjen në veten time që historia e ndeshjes së kreut të PPSH me revizionizmin hrushovian, ai dimër i paharrueshëm i vitit 1960 -1961, përbënte një subjekt madhor, sublim e objektivisht të bukur për një krijues. Ky moment, momenti kur krijuesi zgjedh temën e tij, është një nga më vendimtarët dhe nga më të bukurit. Pas tij vjen faza e dytë: përgatitja për t’i hyrë punës.
Për romanin “Dimri i madh”, mu desh të bëj një punë përgatitore rreth një viti e gjysëm. Pjesën më të madhe të kohës ia kushtova studimit të dokumenteve të PPSH për ngjarjet, materialet për Mbledhjen e Moskës, dokumentet e tjera shtetërore, letra, memorandume, nota qeveritare. Një kujdes të veçantë i kushtova studimit të librave të Enver Hoxhës, që lidheshin drejtpërdrejt me ngjarjen, si dhe veprave të tjera, që kishin lidhje të tërthortë me to dhe që s’kishin lidhje, si p.sh veprave të kohës së luftës. Nganjëherë për një frazë, për një rikujtim, apo mendim të personazhit historik të veprës, shkrimtarit i duhet të studiojë e të kërkojë shumë. Natyrisht pa studimin e dokumentacionit arkival, realizimi i romanit ishte i pamundur.
Siç është lehtë të konstatohet, skena nga më të rëndësishme të romanit, dialogë dhe situata nga më dramatiket janë të bazuara në materialet e vëllimit të 19-të të Enver Hoxhës. Një punë jo të vogël më është dashur të bëj me shfletimin e shtypit të kohës, gazetat, revistat, letrat nga populli, deklaratat e botuara në shtyp, rezoluta dhe telegrame të mitingjeve dërguar udhëheqjes së Partisë e të shtetit, etj, etj. Të gjithë këto më ndihmuan për të krijuar atmosferën e reagimit të madh popullor ndaj ngjarjes. Po kështu tepër të rëndësishme e të frytshme ishin për mua bisedat e hollësishme me shokë të ndryshëm që kishin marrë pjesë në punime të Mbledhjes së Moskës si përkthyes ose ndihmës të delegacionit të PPSH.
Një gjë pozitive që më ndihmoi për të ringjallur skenat në kryeqytetin sovjetik ishte fakti që unë e njihja Moskën, rrugët dhe sheshet e saj, njerëzit rusë si edhe ambjentet e Kremlinit ku u zhvillua Mbledhja e 81 partive. Në këto ambjente më kishte qëlluar rasti të gjendem si dëgjues në një Kongres të bashkimit të shkrimtarëve sovjetikë. Një ndihmë të veçantë për të rikrijuar atmosferën, më dha udhëtimi në SHBA dhe prania në një kongres botëror të OKB-së më 1970. Megjithëse ishin ngjarje të ndryshme, dhe me proporcione fare të pakrahasueshme, mua si krijues, duke qenë pjesëtar në një delegacion politik të vendit tim… kjo ngjarje më dha “shijen” e ndeshjes, atë atmosferë të veçantë që krijojnë skenat e përballimit të drejtpërdrejtë, të reagimit të dëgjuesve, të vazhdimit të reagimit të dëgjuesve nëpër korridore, në kuluare…
Shkrimi i romanit ishte faza e tretë e punës. Natyrisht që gjatë këtij procesi tepër të rëndësishëm shkrimtarit i qëllon të bëjë ndryshime të ndjeshme nga plani i parë i veprës. Shumë nga personazhet, episodet, ç’vendosen, modifikohen, plotësohen ose eliminohen fare, duke ua lënë vendin linjave dhe personazheve të rinj, që i kërkon drama. Të gjitha këto janë të ngjashme për çdo krijues dhe të gjitha këto kanë ndodhur edhe gjatë punimit të romanit “Dimri i vetmisë së madhe”. Shkrimi i një romani polifonik, siç është kjo vepër, është përveç të tjerash edhe një shkollë për krijuesin. Gjatë procesit të punës mbi të, krijuesi është i detyruar të përpunojë lloj-lloj mënyrash për të dhënë sa më besnikërisht, kompleksitetin e përmbajtjes. Ai zbulon, verifikon, modifikon dhjetra e dhjetra sekrete të vogla e të mëdha të mjeshtërisë, merret me ditë të tëra me to në laboratorin e tij krijues, duke u përpjekur që nga moria e tyre të zgjedhë e të përdorë ato që për veprën e dhënë janë më efikase…
BRANKA BOGAVAC: Para pak kohësh, në shtypin tonë u botua një informacion sipas së cilit jeni takuar me Rugovën, për të diskutuar mbi “Shqipërinë e Madhe”. A dëshironi të përgjigjeni rreth kësaj çështjeje?
Ismail Kadare: Kjo gjë po më habit fort, por jo, nuk ka përse të më habisë, sepse gjëra të tilla janë në stilin e asaj atmosfere të sëmurë për të cilën të kam folur. Rugova është miku im, të cilin e njoh prej kohësh, pikërisht ai ka shkruar parathënien e veprave të mia të plota që janë botuar në Jugosllavi para dymbëdhjetë vjetësh. Pas dhjetë vjetësh, kur po kalonte nga Parisi, ne u takuam si miq dhe nuk folëm as për Shqipërinë e Vogël dhe as për të Madhen. Sigurisht që kemi folur për situatën në Ballkan, sepse ishim edhe miq edhe shkrimtarë. E pabesueshme është sesi kjo gjë përsëritet: kur kam qenë i ftuar nga shkrimtarët në Bor, atje na kanë pritur shumë ngrohtë. Por, kur u larguam, dëgjuam deklarime të çuditshme, që në mënyrë të pazakontë ngjasojnë me atë që ju thatë: “Para mbërritjes në Bor, Ismail Kadareja kaloi nga Roma për t‘u takuar me shkrimtarët nga Kosova, për t‘u marrë sadopak me komplote dhe më pas ka ardhur në Bor”. Natyrisht që isha në Palermo, ku u mbajt konferenca mbi kulturën shqiptare, ku kishte edhe studiues nga Kosova, të cilët, ashtu si edhe Rugovën, u ndjeva i lumtur që i takova. Ne kemi biseduar ashtu siç bëjnë dy intelektualë, ku është prekur edhe politika, që është diçka normale. Por e çuditshme është se edhe tani, kur jam një i arratisur politik shqiptar, më adresohen edhe këto gjëra. Për këtë arsye shqiptarët më akuzojnë se po përgatis komplot kundër regjimit në Shqipëri, kurse vendi juaj më akuzon se qenkësha komplotist për Kosovën, sikur me të vërtetë të mos kisha më çfarë të bëja, por të kthehesha në një komplotist të shumëfishtë.
BRANKA BOGAVAC: …A dëshironi t‘i drejtoheni dikujt në Jugosllavi?
Ismail Kadare: Do të dëshiroja t‘i drejtohesha sivëllezërve (confreres) të mi shkrimtarë, jugosllavë, serbë, sllovenë, kroatë, malazezë, maqedonas, boshnjakë, se tërë jetën kam punuar duke pasur parasysh të ardhmen. Të gjithë shkrimtarët gjithmonë mendojnë për të ardhmen dhe nuk ka të tillë që të mos mendojë për të. Asnjë shkrimtar nuk dëshiron të sakrifikojë nderin e veprës së vet për shovinizmin, për intriga të vogla dhe për mendime të këqija. Prandaj u drejtohem të gjithë shkrimtarëve jugosllavë që të përpiqen t‘i kuptojnë tërë popujt, e kjo do të jetë në nderin e tyre. Madje, edhe duke pasur alibi indiferentizmin, të mos shkohet kaq larg me urrejtjen. Ne duhet që të marrim pjesë drejtpërsëdrejti, të angazhohemi që atmosfera në Ballkan të bëhet më e qartë, më e pastër. Këtë gjë ua them sinqerisht të gjithë shkrimtarëve të Ballkanit, ku nënkuptoj edhe shkrimtarët shqiptarë nga Kosova. Këtë gjë e kam deklaruar shumë herë në Shqipëri, sepse nuk duroj dot. Gjithashtu, desha të thosha se dëshiroj t‘i drejtohem urtësisë së të gjithë shkrimtarëve, që të ndihmojnë popullin e vet për t‘u çliruar nga demoni i urrejtjes, për të mos precipituar drejt ngjarjeve të pakëndshme dhe se nuk duhet dyshuar në çdo gjë për komplot.
BRANKA BOGAVAC: Në televizionin francez, Bernar-Andi Levi ju ka pyetur përse nuk keni bërë deklaratë për të mbështetur shqiptarët që arritën në Brindizi.
Ismail Kadare: Këtë gjë të huajt nuk mund ta kuptojnë. Si është e mundur t‘i mbush mendjen popullit tim që të braktisë atdheun e vet? Unë i jam përgjigjur se më mirë është të qëndrojnë në shtëpitë e tyre dhe atje t’u afrohet ndihmë, të krijojnë kushte për të jetuar dhe jo të bredhin si lypsarë nëpër botë. Ju e keni parë sesi janë pritur me qese plastike, të cilat përdoren për kufomat e të vdekurve. Këtë gjë ma ka thënë im vella, mjek, që i ka parë vetë. Dhe Levi e quan normale që unë të përshëndes këtë arratisje drejt aventurës dhe mjerimit. Populli duhet ndihmuar të qëndrojë në shtëpinë e vet dhe që aty të ndërtojë gjithçka i duhet për të jetuar.
BRANKA BOGAVAC: Pas ndalimit të librit “Përbindëshi”, ju keni shkruar romanin e diskutueshëm “Dimri i madh”, për shkak të të cilit është harxhuar shumë bojë shkrimi, mbase për faktin se këtë roman njerëzit nuk e kuptuan.
Ismail Kadare: Nëpërmjet këtij romani dëshiroja që një herë e përgjithmonë të çlirohesha nga fjala “parti”, që më pas askush të mos më thoshte: “Ku është ajo fjalë në veprën tënde?” Në çastet e ndalimit të librit “Përbindëshi”, kritikët dogmatikë shkruan se isha dekadent. Miqtë më këshilluan që të mendohesha për të shkruar diçka për partinë ose të hiqja dorë nga letërsia. Dhe, me të vërtetë, pas ndalimit të librit “Përbindëshi” e kuptova se ishte e domosdoshme të shkruaja diçka mbi jetën politike të Shqipërisë. Pra, ose duhej të largohesha nga letërsia, ose duhej t‘i paguaja haraç diktaturës.
BRANKA BOGAVAC: Ky roman nuk mund të quhet se është i realizmit socialist, kur njihen kushtet në të cilat ai u shkrua…
Ismail Kadare: Këtu qëndron edhe paradoksi, sepse romani është i trishtuar dhe tragjik. Krahas kësaj, romani është bazuar mbi ngjarje reale, mbi një teme reale. Madje, edhe në vështrimin emocional, sepse cilido, duke më përfshirë edhe mua, është kundër shteteve të mëdhenj që mund ta thërrmojnë një vend të vogël. Prandaj edhe unë isha kundër Rusisë, e cila ishte një perandori e vërtetë, kurse Shqipëria ndodhej në pozicionin e vasalit. Pra, gjithçka ishte e natyrshme dhe nuk kishte asgjë që të më priste rrugën. Vetëm një gjë më pengonte, se Hoxha nuk ishte i sinqertë në tërë këtë ngjarje. Nga këndvështrimi historik është ai që kishte të drejtë, por për fat të keq, këtë e bëri për veten e tij dhe jo për interesin e këtij vendi të vogël, të Shqipërisë apo për princip.
BRANKA BOGAVAC: Ju keni kërkuar të shfrytëzoni arkivin, që ishte e palejueshme për ata që janë “të vdekshëm”?
Ismail Kadare: Për përplasjen midis rusëve dhe shqiptarëve ishte e ndaluar të shkruhej, por unë shfrytëzova ambicjen e Hoxhës. Gjithmonë kam menduar se drejtuesit komunistë u ngjajnë banditëve, të cilët kanë marrë peng disa persona në një bankë, ndërkohë që komunistët kishin marrë peng një popull të tërë. Punën e parë që bën policia për të shpëtuar pengjet është që banditët të mos qëllojnë, por të ulin armët, prandaj atyre u drejtohen me njerzillëk, sepse janë të detyruar të sillen kështu. Gjatë kohës që Enver Hoxha, në kohën e diktaturës së vet, ia kishte drejtuar pistoletën në ballë tërë popullit dhe e kërcënonte, detyra e një intelektuali në rrethana të tilla ishte të bënte gjithçka ishte e mundur për të shmangur masakrat, po në atë mënyrë si mashtron policia banditët, duke pasur parasysh se me të tillë tipa nuk mund të mbash qëndrim human normal. Kur para vetes ke një gjarpër, atij nuk mund t‘ia shpjegosh: ti je një krijesë e egër dhe e rrezikshme, por megjithatë, unë kam besim tek ti. Atë ose duhet ta shmangësh, ose ta dërrmosh dhe jo t‘i mbash një fjalim parimor. Unë jam shkrimtar, kurse ai është diktator, bandit dhe asgjë tjetër dhe, përveç se ta mashtroj, me të nuk mund të arrij asgjë tjetër.
BRANKA BOGAVAC: A nuk ju ka thirrur gruaja e tij në arkiv?
Ismail Kadare: Më ka thirrur gjoja për të marrë dokumentacionin, sepse ishte drejtoreshë e arkivit, kurse në fakt dëshironte që të takoja Hoxhën. Ajo më tha: “Të pres për të pirë kafe dhe për të të treguar dokumentacionin”. Qëndrova pak kohë me të, kur ia behu Hoxha. “Mos ju pengoj? A mund të ulem disa çaste me ju”? E kuptova se tërë kjo ishte e përgatitur, kështu që ai ndenji më shumë se dy orë. Ai ishte një aktor i përsosur, me një mirësjellje prej ëngjëlli, në atë shkallë që, në ato çaste, çdokush do ndihej fajtor nëse më parë mund të kishte menduar keq për të. Madje, nganjëherë të dukej se ai ka pasur mundësi të bëhej i tillë, ashtu siç dëshironte të tregohej. Ai fliste për gjithçka dhe dëshironte të linte përshtypjen e një njeriu të madh, më tepër si filozof sesa si pushtetar. Hoxha ishte me kulturë. Ai dinte edhe të qante, të bënte edhe gjeste që nuk ishin aspak në frymen komuniste: vishej në mënyrë të shkëlqyer, mbante borsalinë, u puthte dorën grave nëpër pritje e në përgjithësi sillej sipas zakoneve dhe shijës së botës perëndimore. Kjo i entuziazmonte masat, të cilat thoshin se ai nuk ishte si njerëzit e tjerë që vinin nga vendet e Lindjes, me fytyra të ngrysura, të ngrirë e me kasketa. Gjatë kësaj bisede ai nuk i përmendi asnjëherë as partinë, as marksizëm-leninizmin dhe as parullat e zakonshme, me të cilat ishin mbushur plot fjalimet e tij. Kur përmendi Konferencën e Moskës, e bëri me një përbuzje të madhe. Me të njëjtën neveri foli edhe për fjalët cirilike, për ndërhyrjet e udhëheqësve sovjetikë dhe për mënyrën vulgare sesi hanin e pinin. Hoxha foli për atë botë lindore, si për diçka përgjithmonë të zhdukur. Papritur filloi të flasë për Gjirokastrën, qytetin në të cilin të dy kishim lindur, madje edhe në të njëjtën lagje. “Kam dëgjuar se ke shkruar një libër për Gjirokastrën; po ta kisha ditur do të të jepja disa shënime që kam mbajtur, të cilat mund të të vlenin. Ato janë kujtime rreth familjeve të vjetra, zakoneve të tyre, martesave dhe varrimeve”. Më trembi kur i dëgjova tëra ato sepse ai po ripërsëriste librin tim… Nëse ekzistonte ndonjë këndvështrim mbi botën, me të cilën nuk kishte asnjë lidhje, ishte këndvështrimi komunist, me të cilin ishte afruar fare rastësisht. Ky ishte viti 1971. Atëherë e kam takuar për të parën dhe të fundit herë.
BRANKA BOGAVAC: Në librin “Ftesë në studio” keni portretizuar në mënyrë të përsosur poetin shqiptar Lasgush Poradeci, Beketin e Ballkanit. Diku ai thotë: “Kur kemi dënuar Vinçenc Prenushin…”. Ju jeni habitur dhe i jeni përgjigjur: “Më thatë, nëse nuk gaboj, se ndiheni pjesërisht përgjegjës për një dënim të tillë”? Ndërkohë, ai ju është përgjigjur: “Natyrisht, sepse poeti është përgjegjës për gjithçka”. Ç‘mendoni ju për një përgjegjësi të tillë: a është intelektuali përgjegjës apo bashkëfajtor, nëse nuk reagon ndaj padrejtësive të çdo lloji?
Ismail Kadare: Po, në njëfarë mase, por këndvështrimi është tepër i gjerë. Mendimet janë shumë të ndryshme dhe distanca midis përgjegjësisë dhe fajit është e ndryshme. Në shtypin e opozitës shqiptare dhe të vendeve të tjera të Lindjes theksohet fajësia kolektive. Unë jam për atë lloj arsyetimi që kanë gjermanët: faji kolektiv ekziston, por nuk duhet tepruar dhe të lejohet që kriminelët e vërtetë të fshihen nën këtë fajësi kolektive. Unë jam për kompromis: fajtorë jemi të gjithë, por faji i kriminelit duhet përcaktuar qartë. Sot në vendet e Lindjes njerëz të zakonshëm fajësojnë intelektualët: “Ju e keni ditur, sepse e keni kuptuar më parë dhe nuk na keni sqaruar”. Sipas mendimit tim, kjo është hipokrizi. E pranoj se intelektualët e kanë kuptuar më shpejt, në vija të përgjithshme dhe teorikisht. Por për gjëra të zakonshme asgjë nuk i ka penguar njerëzit e vegjël, që edhe vetë të thelloheshin, sepse kur vëllai i burgoset apo kur policia ia vret, nuk është e nevojshme që të vijë intelektuali e t‘i thotë: “Mësoje se policia ta ka vrarë vëllanë”. Pra, ti vetë je qenie njerëzore dhe e kupton, qofsh edhe i varfër, sepse nuk duhet ndonjë filozofi e madhe për ta kuptuar, kur nuk ke ç‘të hash. Nuk të duhet të vijë asnjë intelektual e të të shpjegojë kur ty të mungon ushqimi.
BRANKA BOGAVAC: Në librin kushtuar Eskilit ju shkruani: “Sikur njeriu të merrej me të drejtat me aq pasion dhe seriozitet, atëherë duhet të jetë shumë i ndërgjegjshëm për përgjegjësinë e vet në gjërat njerëzore e nuk duhet të qëndrojë mënjanë, për t‘iu shmangur asaj, por të angazhohet”.
Ismail Kadare: Po, jam i angazhuar, por nuk e kam deformuar letërsinë për shkak të angazhimit. Ashtu si edhe intelektualët e tjerë, edhe vetë jam angazhuar, por jashtë letërsisë prej shkrimtarit nuk duhet pritur gjithçka. Unë nuk mund të angazhohem për të zgjidhur hallet e qytetarëve. Gjithashtu, nuk kam asgjë kundër atyre shkrimtarëve që janë në gjendje të merren edhe me gjëra të tilla, por nuk duhet kërkuar e njëjta gjë nga të gjithë.
BRANKA BOGAVAC: … Jeni shprehur se keni dashur të ndikoni në zhvillimin e ngjarjeve, pikërisht me mungesën, me zbrazëtinë që keni lënë pas vetes.
Ismail Kadare: Nuk e kam braktisur Shqipërinë vetëm për faktin se isha zhgënjyer, por për të shpejtuar ngjarjet. Në kuptimin e demokracisë, e kam ditur se librat e mi “do të ndikojnë” më mirë pa mua sesa me praninë time. Me veprimin tim tek populli shqiptar dhe tek radhët e mijëra lexuesve në botë kam përhapur shpresën se do të ishte shenja e pare që një regjim totalitar do të humanizohej, nëse pranonte të bashkëjetonte me letërsinë e vërtetë. Megjithatë, me pas e kuptova se iluzioni mbetet iluzion, edhe pse kishte diçka origjinale në këtë ëndërr. Për ta shndërruar atë në një realitet konkret, duhej që këtij inkurajimi t’i jepej një dimension i ri, prandaj edhe vendosa që ajo të ishte mungesa ime. Mungesa ime, ky dimension i verbër, do ta dyfishonte ndikimin e veprës sime. Kush tjetër nuk e njeh forcën shumë të madhe të mungesës së hijes, fantazmës? Prandaj u largova. Atë që nuk munda ta arrij duke jetuar në atë realitet, mendova ta realizoj në distancë.
BRANKA BOGAVAC: Ekzili juaj pati jehonë, sidomos në radhët e inteligjencës që e përjetoi tragjikisht këtë gjë. A keni të dhëna të hollësishme rreth tij?
Ismail Kadare: Ditët e para pas ikjes sime ndodhi një konfuzion i përgjithshëm, sepse dezinformimi është arma më e sigurt e një regjimi totalitar. Zyrtarisht konsiderohem “tradhtar dhe armik i Shqipërisë”. Në këtë mënyrë, gazetarët menduan të bisedonin me “disidentë”, por që ishin agjentë të policisë së fshehtë, të Sigurimit. Ajo i kishte pajisur me letra dhe deklarata të ndryshme në emrin tim, me të cilat nuk kam lidhje. Me qëllim që e tëra kjo të kuptohej qartë e të shthurej lëmshi, shkrova “Pranverën shqiptare”. Mendoj se largimi im ka luajtur një rol të ndjeshëm në liberalizimin e regjimit, sidoqoftë, kjo ishte e vetmja që mund të bëja. Prej njëzet e pesë vjetësh shkruaj kundër diktaturës, por, me largimin tim, dëshiroja që të tërë kësaj t’i jepja një dimension konkret për hir të njerëzve që nuk lexojnë libra. Vetë kam dhënë intervista, kam shkruar letra, jam takuar me njerëz të regjimit, por tërë kësaj i duhej shtuar diçka më e fortë, diçka që t’i përngjasonte skandalit. Mua më akuzojnë përse nuk kam vepruar kështu kohë më parë. Po cili është ai shkrimtar sovjetik që ka shprehur diçka kur Stalini ishte gjallë? Hoxha vdiq në vitin 1985 dhe ishte e pamundur të hapje gojë para ngjarjeve në Lindje. Ajo do të ishte vetëvrasje dhe nuk do të gjendej asnjë gazetë që të publikonte qoftë edhe dy rreshta. Unë lexoj ato që shkruan shtypi opozitar, gjë që më entuziazmon. Artikujt i kam të qartë, radikalë dhe kurajozë. Atdheu im është Shqipëria, por unë jam qytetar edhe i një atdheu tjetër, që është letërsia. Ajo për mua është më e rëndësishme dhe kjo gjë nuk duhet harruar. Fakti që tashmë në Shqipëri është përmirësuar gjendja, më ndihmon që të jetoj, kurse gjithçka tjetër është e dorës së dytë.
BRANKA BOGAVAC: …Në romanin “Koncerti” përshkruani “revolucionin kulturor”, i cili e ka ndaluar Shekspirin në Kinë. Si ka qenë ndikimi i tij në Shqipëri? Diku kam lexuar se janë djegur veprat e Çehovit…
Ismail Kadare: Ka pasur disa shenja, qeveria ka tentuar të bëjë presion mbi intelektualët, mbi shkrimtarët dhe i ndaloi ata të udhëtojnë jashtë vendit. Por nuk ka shkuar aq larg sa në Kinë. Hoxha tentoi në këtë drejtim, sepse e dinte se kultura është e rrezikshme dhe se të tëra diktaturat e kanë frikë atë. Por në vitet ‘60 diktatura nuk e kishte kuptuar ende këtë gjë, kështu që kultura vazhdonte të zhvillohej. Pas përvojës kineze, ajo e kuptoi dhe u shpreh: “Kini kujdes nga kultura”! Kjo gjë filloi në vitin 1967, me ndalimin e fesë dhe traditave të tjera. Ballot u ndaluan menjëherë mbas luftës. Kështu, pra, Shqipëria u bë vendi i parë ateist në botë.
BRANKA BOGAVAC: Me veprat tuaja e keni bërë Shqipërinë dhe shqiptarët të njohur në të gjithë botën. Asnjë propagandë e specializuar nuk do të kishte qenë në gjendje të arrinte një rezultat të tillë. Si asnjë shkrimtar tjetër, ju ia keni shpërblyer atdheut dhe popullit tuaj.
Ismail Kadare: Këtë gjë nuk e kam bërë qëllimisht, por është e qartë se kjo ka qenë dëshira ime e fshehtë. Kështu edhe ka dalë në sipërfaqe, sepse e kanë të lehtë kombet e mëdhenj e të njohur, ku edhe shkrimtari nuk e ka të vështirë të bëhet i njohur.
BRANKA BOGAVAC: Në sajë të kontributit tuaj, një vend the një populli i vogël do të bëheshin dhe u bënë të njohur.
Ismail Kadare: Pyetjet tuaja në raport me gazetarët e tjerë, më habisin disi. Nganjëherë pyetjet e disa gazetarëve janë të varfra, madje edhe të pandershme, të cilët gati e thonë hapur: “Përse ekzistoni ju”? Me sa duket, kjo gjë i shqetëson ata, prandaj pyesin: “A është e mundur që në një vend të tillë të vogël të ekzistojë një letërsi e mirë”? “Po, është e mundur”. “Përse nuk jeni deklaruar kundër pushtetit”? “Kjo është e pamundur të bëhet tek ne, sepse do të kisha pushuar së qeni shkrimtar”. Ata gati sa nuk pyesin: “Po përse nuk kemi pushuar se qeni”?
BRANKA BOGAVAC: Përsa më përket mua ju keni ditur që në një vend të vogël të gjeni subjekte epike, të jashtëzakonshëm, që kanë frymëzuar me mijëra lexues në botë dhe kjo gjë ju nderon.
Ismail Kadare: A e dini se çfarë i shqetëson ata? Fakti që unë nuk kam qenë i burgosur dhe përse nuk kam qenë i tillë. Prandaj më pyesin pothuajse hapur: “Përse nuk u eliminuat”? Atyre as që u bëhet vonë nëse një komb mund të mbetet pa letërsi!
BRANKA BOGAVAC: … Në televizionin francez, në emisionin “Karakter”, keni thënë se jeni lindur dhe rritur nën diktaturë. Kur jeni bërë i ndërgjegjshëm ndaj saj?
Ismail Kadare: Për herë të parë këtë e kam kuptuar kur isha student dhe konstatova se të tëra vendet komuniste ndodheshin nën diktaturë. Këtë e mora si diçka të paevitueshme, si një fat i keq, si një fatalitet. Unë e kuptova këtë fakt, por u ngushëllova se komunizmi mbulonte gjysmën e botës dhe se ky ishte fati ynë. Në atë kohë, kur isha ende student, askush nuk besonte se ndonjë ditë situata do të ndryshonte, përkundrazi, mendohej se komunizmi gjithnjë e më tepër do të zgjerohej dhe do të pushtonte tërë botën.
Për këtë arsye isha shumë i trishtuar. Por në atë kohë ndodhi diçka e pabesueshme: për t’iu shmangur fatalitetit, Shqipëria u tërhoq nga blloku socialist. Prandaj tek ne lindi njëfarë shprese, njëfarë entuziazmi, njëlloj sikur po ringjalleshim nga të vdekurit. Në kampin socialist askush nuk besonte se ishte e mundur të shkëputeshe nga Bashkimi Sovjetik. Hungarezët tentuan, por e paguan; më pas e pësoi edhe Çekosllovakia. Edhe Shqipëria ia arriti, por ky entuziazëm u zbeh shpejt, sepse këtë hap Enver Hoxha e kishte bërë jo për Shqipërinë, por për veten, për të ruajtur pushtetin e vet. Ai e kuptoi se po të qëndronte në taborrin socialist, do të rrëzohej ashtu si tërë udhëheqësit e vjetër. Kjo është arsyeja përse veproi ashtu. Këto janë paradokset e historisë. Hoxha dhe Hrushovi zhvilluan një duel të vërtetë: shefi sovjetik me shefin shqiptar. Por Hoxha nuk ishte i sinqertë, kurse Hrushovi u tregua më i sinqertë. Ky i fundit e dinte se vetë ishte i sinqertë dhe se Hoxha as që e mendonte se kjo ishte e mjaftueshme për t’u ndier më superior. Por ja që doli ndryshe: Hoxha doli më superior. Përse? Hoxha nuk ishte i sinqertë, por e vërteta historike ishte në anën e tij. Hrushovi ishte i sinqertë, por e vërteta historike nuk ishte në krahun e tij. Hoxha theksonte: “Unë nuk jam vasali juaj, nuk bëj pjesë në perandorinë tuaj, vendi im është i pavarur, e drejta është në anën time”. Ç’mund të bënte në këtë rast Hrushovi? Asgjë. Ky është i vetmi akt i drejtë që Hoxha ka bërë, por edhe në këtë rast ai nuk qe i sinqertë. Përsa i përket Shqipërisë, akti qe i drejtë dhe, si një akt i tillë historik, ajo arriti të shkëputej. Por, më vonë gjithçka u bastardua, kur ramë në duart e kinezëve, madje edhe ndarja prej tyre pati ngjashmëri. Ata u afruan me Amerikën, kurse Hoxha këtë akt e konsideronte reaksionar. Por, meqë tragjedia nuk përsëritet dy herë, kësaj radhe ndarja ishte më komike e, njëkohësisht, edhe më dramatike. Pas prishjes me Bashkimin Sovjetik gjate viteve ‘60, Hoxha pyeti veten nëse Perëndimi do të interesohej për të e nëse do ta pranonin si Titon. Brozi nuk kishte kryer më pak krime se Hoxha, por Perëndimi i kishte harruar ato. Ndërkohë, Hoxha pyeste veten përse e kishin falur Titon, kurse atë jo. Kur u shkëput nga Bashkimi Sovjetik, e sidomos kur i përzuri sovjetikët nga porti i Vlorës, i cili ishte e vetmja bazë ushtarake sovjetike në Mesdhe, Hoxha kujtonte se Perëndimi do t’i thoshte: “Faleminderit Hoxha, se na shpëtove”! Ai priste miliarda dollarë për të ekuilibruar humbjen e bazës, por askush nuk e lëvizi gishtin dhe ai u tërbua.
BRANKA BOGAVAC: Ju i njihni shumë mirë marrëdhëniet midis Titos dhe Hoxhës?
Ismail Kadare: Tito dhe Hoxha kanë pasur xhelozi reciproke. Tito shfaqi xhelozi ndaj Hoxhës për një çështje banale: Hoxha ishte tepër elegant.
BRANKA BOGAVAC: Por edhe Tito ishte i tillë…
Ismail Kadare: Ashtu është, por i tillë u bë më vonë. Kur Tito u kthye nga Rusia, ai ngjante me një muzhik të vërtetë, kurse Hoxha ishte një ish-dendy. E çuditshme është se si një ish-dendy të merrej me aktivitet komunist! Më vonë Titoja u bë shumë elegant dhe jam i bindur se Hoxha e kishte zili për njohjen e tij ndërkombëtare. Diku kam lexuar se edhe Çaushesku ishte shumë xheloz për Titon për shkak të paraqitjes së tij. Para Titos, Çaushesku dukej si një fshatar dhe armiqësia midis tyre filloi për këtë shkak, gjatë një vizite tek Titoja. Kur Elena Çaushesku pa si ishte veshur Titoja, filloi t’i bërtasë të shoqit. Nganjëherë hetuesit kërkojnë shkaqe të thella për ndonjë grindje, kur ato janë kaq të thjeshta dhe banale. I njëjtë ka qenë dhe rasti midis Maos dhe rivalit të tij, Lin Shao Ci. Ata u grindën për shkak të grave. Njëra prej tyre dinte anglisht dhe vishej bukur dhe kjo ishte e mjaftueshme për të kaluar në një tragjedi pa asnjë shkak serioz.
SHKRIMTARI DHE REGJIMET
Një pyetje i bashkon intervistat e gazetares malazeze BRANKA BOGAVAC me shkrimtarë botërorë që ajo ka marrë në Paris. Po ta perifrazonim, pyetja do ishte: në ç’marrëdhënie është letërsia me regjimet, me ideologjitë dhe çfarë mendojnë penat e mëdha të shekullit për diktaturat? Në shumicën e tyre shkrimtarët, intervistat e të cilëve i ka mbledhur në librin “Biseda në Paris”, japin më shumë se një përgjigje, janë shkrimtarë që ose i shprehin hapur qëndrimet e tyre pro regjimit apo diktatorëve të përbotshëm si Stalin, ose janë shpallur kundër, prandaj edhe kanë emigruar. Bogavaç, jo më kot i ka realizuar intervistat në qytetin e dritave dhe qendër ndërkombëtare e kulturës përgjatë gjithë shekullit të njëzetë, po dhe për një arsye të thjeshtë dhe themelore: një pjesë të mirë të këtyre shkrimtarëve, s’kishte ku t’i gjente tjetër veçse në Paris, vendi ku ata kërkuan dhe gjetën strehim politik. Kështu që është normale që Bogavaç të na sjellë përgjigje të larmishme dhe qëndrime për regjimet që vijnë nga fronti i letërsisë dhe i shkrimtarëve që kanë jetuar në diktatura të majta e të djathta, komuniste e ushtarake, në Evropë, në Lindje dhe në Qendër të saj, e deri në Amerikën Latine. Ai që nuk e mori kurrë zyrtarisht Çmimin Nobel, por që ia kanë dhënë prej kohësh lexuesit në mbarë botën, shkrimtari argjentinas, Horhe Luis Borhes, i hap “Bisedat në Paris”, duke pohuar se nuk i nënshtrohet asnjë politike, ideologjie e feje dhe se kërkon të mbetet vetëm shkrimtar: Unë nuk i përkas asnjë partie. Në vendin tim njerëzit janë zvetënuar nga politika. Do të kisha dashur të jetoja në një vend ku nuk do të kishte as dogana, as uniforma, as flamuj, as kazerma dhe as kisha, pra në një botë ku nuk ka dallime midis vendeve, ku pasaporta nuk njihet dhe ku mosbesimi nuk ekziston. Borhes konsideron armikun më të madh të njeriut, pa asnjë dyshim, shoqërinë dhe shtetin, por “sigurisht që ka regjime që janë më të pranueshëm se të tjerët.” Është me interes gjithçka që lexon në intervistat e Bogavaçit. Sepse duke qenë njohëse me rrënjë e veprës së të intervistuarve, herë-herë ajo duket sikur ndan sa kuriozitetin naiv prej lexueseje të etur, sa shqetësimin prej shkrimtareje. Pse shkruani, a ju nxit vuajtja të shkruani, cila është më e rëndësishme forma apo përmbajtja, a besoni në Zot, cili është libri që do të merrnit me vete në përjetësi etj. etj. janë disa nga pyetjet që kanë të bëjnë drejtpërdrejtë me letërsinë. Ndërsa pyetjet që lidhen me një përvojë personale të këtyre shkrimtarëve, nobelistë dhe kandidatë të mundshëm, pyetjet për diktaturat dhe regjimet, janë po aq të rëndësishme, pasi bëhet fjalë për përvoja jetësore që kanë ndikuar në letërsinë e autorëve në fjalë. Është më shumë se sa informacion të dëgjosh nobelistin francez Klod Simon, i cili do të ishte i rrezikuar për vdekje nga vetë komunistët në Spanjë dikur, tek deklaron:
Jo, stalinizmi nuk i ka lëkundur bindjet e mia të majta. E si mund ta bënte? Koncepti “i majtë” që do të thotë respektik i lirisë dhe dinjitetit njerëzor, përjashton çdo lloj despotizmi.
Ja një pyetje për Kunderën:
Shkrimtari, shkencëtari, intelektuali në përgjithësi, edhe kur i përket një lëvizjeje me gjithë zemër, siç është ai i yni, socialist, a është i detyruar që mbi përcaktimin e tij të vlerësojë të vërtetën në shoqërinë e vërtetë dhe ta deklarojë gjithmonë pa kushte, edhe kur për shkak të kësaj të vërtete është fatkeq? A është kjo gjë që i mungon shumicës së intelektualëve?
Dhe përgjigja: “Para se të shprehet, e vërteta duhet njohur”. Kujtojmë se kandidatit prej vitesh i Nobelit, që ka reshtur së shkruari në gjuhën e nënës që kur u strehua në Francë, iu mohua nacionaliteti çek.
Ç’mund të thoshte për stalinizmin një emër si Çeslav Millosh poeti nobelist polak, i cili kaloi tridhjetë vjet jashtë vendit, pa lexues: “Në vitin 1953 një ndjesi jo e vogël më afronte dhe më lidhte pak me marksizmin. Po këtu gjendet ai tjetri, aspekti totalitar që është i neveritshëm dhe që e urrej. E ndjeja vetën të dërrmuar nga ajo situatë dhe isha i zemëruar nga ajo lëvizje historike për shkak të atij që unë e quaj ‘kafshim i Hegelit’. Ndërsa për raportet e shkrimtarit me regjimin, Millosh për t’u shprehur më mirë, citon Nadjezhda Mandelshtam kur thotë se “poeti mund të jetë mëkatar, por jo mashtrues”.
Publicistja malazeze njohëse e mirë e disa gjuhëve, ka përfshirë në këtë përmbledhje intervistash dhe portrete historike shkrimtarësh, mes Natali Sarotit, Nadin Gordimerit, Umberto Ekos, Ezhen Joneskos, Emil Sioran… dhe dy biseda me shkrimtarin shqiptar Ismail Kadare. Janë marrë në një moment të rëndësishëm për jetën e Kadaresë, menjëherë pas strehimit të tij në Francë.
Çeslav Millosh: Nuk mund të mbetesh në nivelin politik
Për të qenë të drejtë ndaj gjithë atyre që janë bërë stalinistë, duhet analizuar momenti historik, i cili ka qenë shumë i ndryshëm. Në të ideologjia ka luajtur një rol fantastik dhe shumë të fuqishëm. Prandaj duhet analizuar ai arsyetim, ajo “domosdoshmëri historike”, ai aspekt djallëzor që ndjehej edhe në ajër. Sot nuk ka demonizim, por vetëm “ngjyrë të errët dhe kundërmim jashtëqitjesh”, sic e përshkruan një miku im atë sistem, që nuk ndërton sa duhet as WC”… Ndërsa shkrova poezinë “Mendja e burgosur”, nuk isha i kënaqur prej saj, sepse mendoja që nuk mund të mbetesh në nivelin politik apo politiko-historik, ndërkohë që kërkohen rrënjët e sistemit totalitar.
Natali Sarot: Ne vetë jemi bartës të totalitarizmit
Thjesht jam e mendimit se arsyeja që totalitarizmi ka mundur të zhvillohet, qëndron në faktin se të gjithë ne, në vetvete jemi bartës të embrionit të tij. Në fillim ai shfaqet me shumë naivitet, por shpeshherë vrullshëm në jetën e përditshme, madje dhe në vende me liri të konsiderueshme. Kjo ndodh sepse secili prej nesh shfaq mungesë tolerance, dëshmirë për dominim dhe imponim të mendimit të vet. Këtë gjë kam dashur ta shpreh tek libri “Kështu flasin budalljenjtë” sepse ka “gjeni” mendimet e të cilëve përqafohen symbyllur, por ka edhe “budallenj” të cilëve për çdo fjalë u thuhet se është budallallëk. Një mendim i tillë i lirë nuk ekziston, sepse gjithmonë ka lidhje me burimin nga vjen dhe gjithçka varet nga ai që e ka stisur atë ide.
Milan Kundera: Pse e hedh poshtë emërtimin “disident”
E hedh poshtë emërtimin “disident”, sepse nuk pranoj ta përfshij artin dhe letërsinë në një tezë të thjeshtëzuar politike. Shprehja “letërsi disidente” të shpie në politizimin prej budallai të artit, të letërsisë dhe të jetës. Librat e disidentëve nuk e meritojnë emrin “roman”, sepse janë në shërbim të një gjëje, të një të vërtete. Përsëri ky është një devijim nga realizmi socialist dhe asgjë tjetër. Në të kundërt do të isha solidar me disidentët rusë, megjithëse fati më thotë se komunizmi rus i detyrohet më shumë Ivanit të tmerrshëm sesa Marksit. Disidentët rusë luftojnë kundër demonit të historisë së tyre, përjetojnë një fat tragjik, por ai është origjinal, i tyri…. janë po aq të bindur sa gjeneralët rusë në misionin e atdheut të tyre dhe ata e urrejnë Perëndimin, atë Perëndim që i përket vendi im prej shumë kohësh.
Ezhen Jonesko: Shekulli ynë u shndërrua në shekull ideologjie
Me pasojat e veta, marksizmi rezultoi një gabim djallëzor, një punë e satanait. Në këtë mënyrë shekulli ynë u shndërrua në shekull ideologjie. Socializmi është një dështim. Çlirimi i njeriut nga socializmi ishte një dështim, por në pjesët e mia teatrale ka tema akoma më të rëndësishme, tema për të cilat nuk flitet… Po tashmë e di se metafizika është më e rëndësishme se politika, kurse politika del në vend të dytë, sidomos që tani ajo është shndërruar në fatkeqësi për njerëzit. Arsyeja është se politikanët kërkojnë mënyrën për të dominuar mbi njerëzit gjë që është qesharake. Unë kërkoj njeriun që nuk e do politikën, por që është marrë me të.
Mario Vargas Ljosa: Populli e do diktaturën
Populli e do diktaturën. Fakti se atij i pëlqen të jetë i poshtëruar, i ofenduar, madje edhe i trembur do të thotë se kemi shfaqje të mazohizmit… Ata që i janë kundërvënë hapur kanë qenë të detyruar ta braktisin atdheun. Unë dëshiroj të bëj një dallim: kur një intelektual është i angazhuar për shkak të një ideje që e mbron në mënyrë permanente dhe koherente, unë e respektoj. Por ajo që nuk është për t’u respektuar, ndodh kur ndonjë intelektual ndryshon qëndrimin dhe shkon andej ku ka leverdi apo shpërblime në forma të ndryshme. Për mua është oportunizëm, ose, e thënë më saktë, është cinizëm. Një intelektual i tillë, tradhton jo vetëm veten, por edhe gjithë aktivitetin intelektual dhe tregon se sa i dëmshëm mund të jetë ai për jetën kulturore.
Horhe Amado: Stalini, perëndi për të cilin betohesha
Për mua ashtu si dhe për shumë të tjerë të verbuar në atë kohë, Stalini ishte Perëndi për të cilin betohesha. Kur ai mbushi gjashtëdhjetë vjeç unë shkrova një tekst plot ndjenja, me një dashuri absolute. Të gjithë në atë kohë kemi qenë stalinistë, kush më shumë e kush më pak, të tërë shkrimtarët e krahut të majtë atëherë ishin stalinistë… Por ja që në Kongresin e shkrimtarëve sovjetikë, të mbajtur në vitin 1954, pëshpëritej për krimet e Stalinit. Për mua një lajm i tillë ishte kaq i dhimbshëm dhe i tmerrshëm, sa edhe sot nuk kam dëshirë ta kujtoj. Tashmë duhej të hiqja dorë nga ai besim për të cilin kisha luftuar tërë jetën me ndjenjat më fisnike. Gjithçka m’u përmbys. Stalini nuk ishte më perëndi, por një diktator.
Shkëputur nga libri “BISEDA NË PARIS” I BRANKA BOGAVAC/Botimet Onufri/