Prof. Dr. Bardhosh Gaçe: Një vizion i ri në studimet tona letrare

Bardhosh Gaçe

 

Arqile Gjatën e kam njohur kohë më parë si poet, prozator dhe eseist, i cili në botën e tij krijuese mbart Mesdheun e Vlorës në shpirtin krijues. Me këto imazhe e vizione ai shtegtoi në udhët e emigracionit biblik në vendin fqinj, në Greqi, për dekada të tëra, duke u bërë njëri ndër krijuesit më aktivë, për të vënë në lëvizje botën mendore shqiptare në integrimin europian.

Në këto shpërfaqje të krijimtarisë së tij letrare e sidomos në vëllimet poetike “Gratë e poetëve”, “Kur thinjet deti”, “Lumenjtë janë të vjetër”,”Mik me Ajrin” si dhe përmbledhjen me tregime “Qyteti që kërkon muzikë” apo esetë dhe studimet e tjera letrare që dëshmojnë qartë për fjalën e plot dritë të Arqile Gjatës, i cili nëpër udhët e emigracionit kërkon të hyjë në shpirtin e njerëzve si dhe në botën e tyre universale.

Krahas meditimit e përjetimit të kësaj bote njerëzore, shkrimtari ynë emigrant i përcjell kohës dhe njerëzve tema e motive që bartin kuptime filozofike për jetën, detaje e përgjithësime të cilat me ngarkesën e tyre emocionale lënë gjurmë dhe krijojnë vizione të një dashurie  tokësore e qiellore të njeriut bashkëkohor me fatin e tij dramatik nëpër kohë.

Sigurisht, arti i tij poetik, i ushqyer nga rrënjët e veta në traditën dhe kulturën bashkëkohore shqiptare, herë-herë flladitet edhe me letërsinë dhe kulturën evropiane të cilën ai e bëri të vetën në këto shtegtime emigrimi. Brenda artit të tij poetik lëviz një nerv estetik i përcaktuar qartë. Ai dëshiron të jetë këngëtar i shpirtit njerëzor, por edhe misionar i magjisë së fjalës, për të zgjuar te bashkëkohësit mesazhet e mëdha të dashurisë dhe të jetës.

Tashmë, me këtë pjekuri artistike dhe kulturore shkrimtari Arqile Gjata, pas ligjërimeve të tij në disa universitete e konferenca shkencore, shpërfaq edhe një veçori tjetër, atë të hulumtuesit dhe të studiuesit sqimatar, duke na dhënë një varg kumtesh për procese letrare, autorë të mirënjohur dhe veprat e tyre letrare.

Në këtë hulli të kërkimit të tij letrar na vjen edhe studimi “Ndikimi i folklorit të trevës së Labërisë në poezinë e Ali Asllanit, Nexhat Hakiut dhe Fatos Arapit”. Tema të tilla paraqesin një interes të veçantë në letërsinë bashkëkohore shqipe, pasi tradita jonë gojore përherë ka qenë një burim i madh frymëzimi ku ka pirë muza e poetëve dhe shkrimtarëve shqiptarë në lartësimin e artit të tyre të kultivuar.

Edhe pse të tre poetët vlonjatë janë nga një qytet, rrugët e përftimit të artit poetik popullor në krijimtarinë e tyre poetike janë të ndryshme. Ali Asllani, i lindur dhe i rritur në Labëri dhe në Vlorë, i ka më të drejtpërdrejta motivet, detajet dhe figurat poetike të përthithura nga kënga labe, të cilën ai e quante “një gur xhevahiri në artin shqiptar”. Po kështu edhe miku i tij i viteve ’40-’50, poeti Nexhat Hakiu, në frymëzimin e vet poetik ka ngjizur mjaft detaje e trope, të cilat flladiten në vargun e tij poetik, duke i dhënë atyre një muzikalitet dhe botëpërjetim të fuqishëm. Në shënimet e tij letrare, ai e thotë: “Kërkoja që vargu im poetik të gurgullonte si fyelli i Rrapo Qorrit në Vlorë, që zgjonte qytetin dhe rrugicat e tij me melodinë e ëmbël”.

Ndryshe ndodh me poetin madh Fatos Arapi, i cili shfrytëzimin e poezisë popullore të Vlorës dhe të Labërisë e ka më të përpunuar, duke marrë prej saj konceptet dhe filozofimet që i shërbejnë për të shprehur më mirë botën ekzistenciale të shqiptarit, por të atij shqiptari që jeton në brigjet e detit me një frymë mesdhetare.

Studiuesi Arqile Gjata, duke e analizuar në thelbin e vet artistik dhe estetik këtë përkim poetik te këta autorë, e kundron atë jo vetëm në botën tematike dhe motivore, por edhe në përzgjedhjen e leksikut, mençurinë e filozofisë  popullore, frazeologjisë, por edhe të mesazheve të fuqishme që përcjellin. Më së shumti, këto përkime të poezisë popullore te poetët vlonjatë vihen re në lirikën e tyre të dashurisë, por edhe në ato poezi, ku shfaqet grotesku, humori, satira e tyre, siç është rasti i poetit Ali Asllani në veprën e tij monumentale “Hanko Halla”.

Në tërësi, studiuesi Arqile Gjata bëri mjaft përpjekje  për të argumentuar  se edhe poetët vlonjatë Ali Asllani, Nexhat Hakiu e Fatos Arapi, ashtu si edhe poetët e tjerë të letërsisë bashkëkohore shqipe: Lasgush Poradeci, Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Agim Shehu, Koçi Petriti etj. e shfrytëzuan poezinë popullore të vendlindjes së tyre për të thurur artin e tyre poetik me një tingëllim të fuqishëm kombëtar.

Një vëmendje të veçantë në studimet letrare të Arqile Gjotës zë edhe studimi “Gjuha, konteksti shoqëror dhe ndikimi i pashmangshëm  i fesë te vepra e Rexhep Vokës”, në të cilën evokohet veprimtaria gjuhësore dhe atdhetare e klerikut Rexhep Voka nga Tetova në fillim të shek. XX. Qëndresa e tij për mbrojtjen dhe përhapjen e gjuhës shqipe, si dhe fryma e tij kombëtare në poezi e publicistikë, mbartin idetë e mëdha të Rilindjes sonë Kombëtare, për t’i nxitur shqiptarët drejt përparimit dhe qytetërimit, duke shkëputur vargonjtë e robërisë  së Perandorisë Otomane. Më tepër se një studim, ky artikull është homazh nderimi për një figurë të tillë të çmuar kombëtare.

Krahas proceseve letrare nën sistemin totalitar, autori ka përzgjedhur edhe një temë të veçantë: “Musine Kokalari – poete e shkrimtare femër e viteve 1935-1945”, e cila, ashtu si edhe individualitete të tjera krijuese të anatemuara e dënuara me vëllimin e saj “Sa u tund jeta” përbën vlera të veçanta në sfondin e letërsisë sonë shqipe. Musine Kokalari  është analizuar nga studiuesi Arqile Gjata në dimensionet e veta të poezisë  dhe të prozës së saj, ka zbuluar frymën e kohës dhe rolin e saj në emancipimin e shoqërisë shqiptare. Nga ana tjetër, një zë nga vlerat e artit të saj  është edhe bota kulturore gjirokastrite me frazeologjinë dhe mençurinë  e pasur e të larmishme, si dhe ligjërimin poetik. 

Duke u marrë me botën kulturore e letrare të poetëve e shkrimtarëve në emigracion, kryesisht në Greqi, studiuesi Arqile Gjata na sjell përpara syve veprat letrare të disa prej krijuesve më në zë si: Novruz Abilekaj,Llambi Gjikuli, Irena I. Gjanci, Stefan Martiko, Myslym Maska, Grigor Jovani, Luan Xhuli, Murat Aliaj etj., të cilët tashmë janë bërë përfaqësues të një atdheu poetik në emigracion.

Trajtimi i temave të tilla si: “Lida Lazaj – magjistarja e fjalës së bukur”, “Rreth romanit shoku Hiç” të shkrimtarit Novruz Alibekaj, “Vlera artistike e frazeologjisë  në poezinë çame”, “Lisi i vetëm në fushë – në memorien time” (R. Shahu), “Gjuha arvanitase  e folur arkaike apo zhargon”, “Dukuritë estetike te “Jeshile”, vëllim poetik i poetit Luan Xhuli” apo “Tragjikja dhe e shëmtuara në poezinë e poetëve në emigracion – Greqi”, dëshmojnë qartë për një pamje të re në studimet tona letrare bashkëkohore, për ta bërë të pranishme këtë kulturë dhe letërsi të munguar.

Në analizën e përgjithshme të poezisë dhe prozës së lëvruar nga poetët dhe shkrimtarët emigrantë në Greqi, studiuesi Arqile Gjata na shpërfaq vlerat e reja  dhe të rralla të kësaj krijimtarie, e cila mbart në vetvete edhe një botë të madhe kulturore shqiptare, si dhe fatin dramatik të shqiptarëve në kohët moderne nëpër Europë.

Në kushtet që në atdheun amë, në Shqipëri, mendimi kritik e letrar është zvetënuar në këto dekadat e fundit, studiuesi Arqile Gjata i bën një shërbim te çmuar kulturës dhe letërsisë shqipe, duke i sjellë më pranë mendimin e tij mbi autorë dhe vepra që bartin një botë të madhe shqiptare. Intuita letrare e studiuesit Arqile Gjata edhe në këtë rrafsh të mendimit të tij kritik e letrare, përbën një vlerë të re  në krijimtarinë e tij, por edhe në studimet bashkëkohore shqiptare.