Adem Jakllari: Midis kodit preferencial dhe kodit poetik

Mbi librin Perëndim me pak natë të Sadik Bejkos

Libri me poezi të zgjedhura Perëndim me pak natë, i poetit Sadik Bejko, është një nga librat më të bukur të botuar viteve të fundit, një libër që mund të renditet me disa prej librave më të mirë të poezisë moderne shqipe në tërësi.

Përzgjedhjen e poezive të Bejkos e ka bërë Ali Podrimja, një tjetër poet i shquar dhe me vokacion tërësisht modern. Me intuitë estetike dhe shije sqimatare, Podrimja ka zgjedhur nga të pestë librat e Sadik Bejkos, të botuara deri më tani, poezitë më të bukura, duke ndërtuar me to një arkitekturë, prej vargjesh, mjaft të rrallë dhe tejet sugjestionuese.

Libër me një regjistër të gjerë kumtesh, strukturash poetike, përfytyrimesh dhe mbivendosje kohësh artistike, nga ato mitiket deri tek ato modernet, botimi i tij do ta pasurojë artin tonë poetik. Me pak drojë, se mos cenoj sedrën e disa “patriarkëve” tradicionalë të poezisë bashkëkohore shqipe, do të thosha se vlerësimi me kujdes dhe dashamirësi i këtij libri do t’i tronditë nivelet e ngurtësuara hierarkike, të deritanishme, të vlerave artistike. Autori i këtij libri provon bindshëm se zotëron talentin e mirëfilltë të poetit, dhe se ka njohur e përvetësuar në mënyrë organike përvojat dhe modelet poetike, shqiptare dhe ato botërore. Me poezinë e tij më të mirë, Bejko ndërton një sistem poetik nga më të ndërlikuarit si në strukturë, dhe në semiotikë. Në shumicën e krijimeve të tij, semiotikë nuk është vetëm fjala, por edhe përbërësit e tjerë formalë dhe përmbajtjesorë të poezisë. Këtë poeti e ka arritur falë aftësisë për t’i metalizuar, edhe gjërat më të rëndomta të jetës njerëzore dhe të natyrës. Ky poet ka një prirje gjenetike për të zbuluar shenja dhe kumte transhendentale edhe tek dukuritë më të zakonshme të botës. Kjo prirje i ka krijuar atij mundësinë për të ndërtuar disa lidhje befasuese midis dukurive të largëta, duke krijuar sakaq një harmoni dhe muzikë artistike krejt vetanake, harmoni që ngrihet jo mbi simetrinë e gjërave, por mbi dikotominë e tyre. Kjo dikotomi është zbuluar dhe shndërruar poetikisht nga një këndvështrim jo thjesht prej poeti, por edhe prej filozofi dhe urtaku. Shqyrtimi i lëndës estetike, në këtë mënyrë, e ka afruar Bejkon me konceptet estetike të ekzistencialistëve. Për të nuk ka rëndësi sendi në vetvete dhe as thjesht logjika e marrëdhënieve që ekziston në shoqëri dhe natyrë, por shëmbëllimi i tyre në psikikën e poetit. Këtë parim estetik poeti e shpall haptazi tek poezia I nëmuri, në të cilën “ishulli im” (pra i poetit, shën. im.) është i mbrujtur me “kob-gaz e gaz-vajtim”. Po të kemi parasysh që topiku ishull në poezinë e Bejkos shndërrohet në semiotikë, siç ndodh me shumicën e topikëve vendorë dhe kohorë në poezinë e tij, atëherë me të drejtë mund të ngulet këmbë në praninë e dikotomisë si parim thelbësor i të vëzhguarit të gjithësisë. Ky parim nuk funksionon sipas gjedheve doktrinare të të menduarit, por sipas gjedheve artistike moderne, që nënkuptojnë, në krye të herës, sinkretizim kohësh, marrëdhëniesh, dukurish dhe përfytyrimesh. Kjo i ka krijuar mundësi poetit që kohën njerëzore në tërësi dhe atë vetjake, gjeografinë dhe topografinë e vendlindjes; kujtesën individuale dhe atë të fisit të tij, t’i abstragojë duke i shtyrë në kufijtë e përjetësisë. Më tej, këtë rrafsh konceptual, ai e shndërron në rrafsh estetik, duke e shpëtuar krijesën e vet nga fryma racionale. Poezitë e tij, edhe pse kanë, qoftë si zanafillë, qoftë si realizim një mendim të thellë dhe urtësi të mençur, nuk të largojnë nga përjetimi emocional, pasi autori di ta shndërrojë në imazh dhe gjuhë çdo zanafillë, apo interferim të karakterit konceptual. Vendin parësor në këtë marrëdhënie e luan cilësia e procedeut artistik në tërësi dhe e fjalës në veçanti. Në poezinë e Bejkos “fjala ndihet si fjalë” (R. Jakobson), çfarë parakupton: së pari, që invariantet mitike, biblike dhe letrare (këto të fundit shqiptare apo botërore), të cilat gjenden shpesh në krijimtarinë poetike të S. Bejkos, vijnë përmes fjalës poetike jo si realitete të fshehura pas saj, por si imazhe të tretura brenda saj. Fjala poetike nuk luan funksion zëvendësues në këtë proces, por funksion shndërrues. Përmes fjalës-simbol, fjalës-parabolë, poeti tret kohë dhe etnitete të largëta psikike dhe kulturore në mesin e etniteteve bashkëkohore. Fjala bëhet sakaq përcjellëse e thelbeve universale, sintetike, njerëzore. Tek poezia Ezekiel, midis të tjerash thuhet : Një hije thirri: pak dhé, pak dhé mbi varr/ Dhe një tufë me bar dritë freskët,/ Mjaft më truri i zogut ngriti kulla/ Të verbër, ne të verbër/ Vetëm bari, vetëm varrin e freskët. Në këto vargje fjalët hije, varr, bar, zog, dhé, kullë, në mënyrën se si ato janë kompozuar brenda një teksti tërësisht artistik, janë të vetëmjaftueshme për të dhënë një atmosferë kohore, kulturore dhe etno-zakonore parake, por që rëndon ende si makth mbi etnosin tonë, dhe jo vetëm mbi të. Së dyti, që artin e vet poetik, duke filluar prej vjershave të para të shkruara në vitet e rinisë e deri tek ato të krijuarat viteve të fundit, autori e ndërton mbi themele të forta dijesh, kulturash, përvojash, të cilat i kullon me imtësi dhe i selit me talent e durim. Megjithëse i ndarë në cikle, libri ka një harmoni të brendshme gati sugjestionuese, harmoni që sipas mendimit tim e ka themelin te rrokja dhe konceptimi poetik, te shndërrimi artistik i materies estetike dhe tek arkitektura e bukur dhe tepër e maturuar që poeti përdor. Dhe mbi të gjitha tek përpunimi mjeshtëror i fjalës, përpunim që ka çuar tek metonimizimi maksimal i saj; tek prania e një esprie dhe ngarkese emotive që bën të mundur tjetërsimin e të gjitha semiotikave të tjera në fjalë. Në këtë drejtim poeti të kujton Lasgushin, Mjedën apo ndonjë tjetër mjeshtër të fjalës shqipe. Letërsia është fjalë, kjo është tepër e njohur, por, mjerisht, edhe gabimet dhe mëkatet më të mëdha bëhen me gjërat e njohura. Sadik Bejko i ka shpëtuar këtij mëkati, sepse ka vetëdijen e krijuesit, për të cilin fjala është me orgjinë hyjnore (Borges); në poezi është ajo që krijon sistemin dhe strukturën artistike. Bejko di ta përdorë fjalën si një shenjë që mbart energji, lëvizje dhe forcë shndërruese; ai di ta gjejë e ta përzgjedhë, ta gdhendë e ta pasurojë semantikisht; ta vendosë në vendin ku bukurtingëllon dhe ku bukurkumton. Ajo simfoni, për të cilën folëm më sipër, që na shungullon në vesh kur lexojmë poezitë e këtij libri, ushqehet, në fjalë të fundit, nga leksiku i gjetur dhe përdorur me mjeshtëri. Fjalë me rrënjë të lashta nga fondi ynë përdoren për të pasuruar imazhet dhe në tërësi poetikën. Fjalë të tjera nga nëndialektet nxirren prej harrimit dhe bëhen shenja poetike në funksion të konceptit filozofiko-estetik të vetë poetit, koncept që ka në bazë ekzistencën e lidhjeve metafizike të përjetshme. Këtij koncepti i nënshtrohet tërë universi perceptues dhe abstragues i krijuesit. Këtej nis e formësohet jo vetëm magma krijuese e poetit, por edhe gjithë strukturat poetike që e shndërrojnë këtë magmë në realitet artistik. Poezia e Bejkos të ofron një nga rastet më të mira kur fjalës shqipe i zbulohen disa prej magjive shprehëse dhe aftësive konceptuale më pak të njohura. Këto dhe elemente të tjera të mjeshtërisë poetike e bëjnë librin të përcjellë te lexuesi, jo vetëm muzikën që të fal çdonjëra prej poezive, por edhe një tjetër muzikë, tërësore, gati simfonike, që vjen nga kjo harmoni që ne pranuam se poezia e tij e ka, dhe nga një unitet i brendshëm imazhesh, fjalësh, fonemash e tingujsh; ritmesh, aliteracionesh e rimash, që janë tregues të krijimeve të njëmendta poetike. Nga poezia Rob në muzgje po citojmë një nga strofat e saj: Të shëtitësh në mal, muzg e gur/ Në rrëshqimë, në rafshimë pezullie/ Me veten tënde në vete si kangur/ Nën lëkurë,/ Si embrion të shajtuar fëmije-/ Një ngrehinë, një fantazmë,/ Një i gjallë hijeve në hije. Siç vihet re, kjo strofë të lejon një shumësi leximesh, falë shkallës së lartë të abstragimit, dendësisë së simboleve, rrafsheve të shumta nëntekstore dhe përdorimit të të gjithave fjalëve, përfshi edhe ato ndihmëset, në funksion semiotik. Kemi këtu një tekst ku vendin kryesor e zë imazhi i një ekzistence në zgrip të saj, që falë dendësisë semiotike dhe arkitekturimit mjeshtëror të fjalëve imazhi kryesor të përthyhet në imazhe të tjera me konotacione për tragjizmin individual dhe kolektiv të shqiptarit. Ky është modeli artistik zotërues në poezinë e Bejkos. Sipas këtij modeli ku vend kryesor zënë hijet, fantazmat, obsesionet, rimishërimet në trajtën e kujtimeve, metamorfozat dhe të tjerë transhendentë të antropomorfizuar, fjala nuk vjen si një ars combinatoria, por si pjesë qenësore e një tërësie poetike. Në këtë pikë poeti bëhet tepër ambicioz, duke provokuar edhe diskutime të nivelit akademik. Ai ka shkruar disa sonete, mjaft prej të cilave nuk respektojnë skemën shkrimore tradicionale, por as përkufizimet teorike. Poezitë e tij kanë katërmbëdhjetë vargje, por nuk strukturohen sipas modelit dy herë katër plus dy herë tre. Me sa duket poeti është i vetëdijshëm se, ndonëse këtë model vjershëror e kanë themeluar dhe lëvruar mjeshtra të mëdhenj të poezisë botërore, por edhe asaj shqiptare, për poezinë themelore është harmonia dhe struktura tërësore. Në këtë rrafsh, sonetet e tij nuk paraqesin diferenca vlerash me traditën e vyer. Të tilla si Sapo ikën, Bora në Jug, Dashuri, etj., të bindin se shmangia në arkitekturën strofike, nga modeli klasik, nuk ka cenuar vlerën artistike, veçse mbështet frymën inovuese të poetit, përpjekjet e suksesshme të tij për risi teknike. Prirja për t’i ikur invariantit, ose së paku për ta moduluar atë, është provë e një shpirti poetik që nuk vegjeton për asnjë çast, por që është përherë në kërkim të origjinalitetit dhe risive.

Një nga parimet kryesore krijuese që zotëron në poezitë e këtij libri, është ai i vertikalitetit motivor, kohor dhe fjalësor, kurse një tjetër është ai i abstragimit prej përjetimeve shqisore. I pari u ka dhënë vjershave thellësi dhe frymë universale, duke krijuar një strukturë poetike shumështresore, polivalente; duke krijuar mbivendosje kohësh, përfytyrimesh, kumtesh, ndonjëherë edhe me kahje të kundërta, ç’ka u ka dhënë poezive polifonizëm dhe polisemantikë. I dyti u ka zgjeruar krijimeve kufijtë simbolikë dhe ata kuptimorë; i ka bërë më të vështira në receptim, por i ka bërë më të “mistershme”, duke u falur kësisoj më tepër art. Poeti u largohet me vetëdije prej artisti ndijimeve dhe perceptimeve të drejtpërdrejta, duke i shndërruar ato në hije figurative që ushqejnë një botë tjetër, atë të rikrijuar prej poetit. Duhet nënvizuar se kjo shkallë e lartë abstragimi i bën paksa të vështira disa prej poezive, por jo të pareceptueshme dhe hermetike. E vetmja gjë, që duhet pasur parasysh mirë në këtë rast, është thirrja për një lexim të kujdesshëm. Por a nuk ndodh kështu me të gjithë poezinë e sotme moderne, kudo ku ajo lëvrohet?!. Meritë e poetit, për të cilin po shkruajmë, është se nuk e shndërron poezinë e vet në rebus dhe as në lojë pa fre të fjalëve të abstraguara. Përmes forcës sintetizuese dhe abstraguese, që ai i jep fjalës poetike në librin e tij, realizon shmangien e natyrës deskriptive që nuk i shkon fare përshtat artit të tij, pasuron frazën poetike dhe figurativitetit i jep ngjyrë dhe përmasë bashkëkohore. Te Bejko informacioni historik, sociologjik; objektet dhe sendet e perceptueshme janë relativisht të pakta në raport me një korpus jo të vogël poetik që ai ka ndërtuar deri më tani, ndërkohë që nuk mungon në poezinë e tij shumësia semantike. Kjo sepse, siç edhe e kemi nënvizuar më lart, krijimi artistik i tij priret kah sinteza dhe vertikaliteti

Edhe pse Sadik Bejko ia kushton energjinë kryesore fjalës dhe strukturës artistike, ai nuk është poet formalist. Tjetër gjë që në këtë libër është shmangur tërësisht poezia qëllimore, moralizuese, didaskalike. Autori përjeton thellë përvoja njerëzore, përsiat si filozof flokëthinjur për raportet dhe fatalitetet ekzistenciale në të cilën ndodhet “i dënuar” njeriu, tret nëpër vargje një kohë kozmike (koha në poezinë e këtij libri s’ka të bëjë aspak me raportet fizike të saj); marrëdhënieve vetjake u jep përmasë mbarënjerëzore, dhe të gjitha këto i realizon pa nënvizuar kumte të drejtpërdrejta dhe të qëllimta. Në poezinë e tij është i pranishëm njeriu me një shumësi derivatesh të tij, qoftë të aspektit lëndor, qoftë të aspektit metafizik. Gjithsesi vendin kryesor e zë njeriu i metamorfizuar dhe i tjetërsuar. Kjo për dy arsye: njëra është e lidhur me raporte konkrete historike; me Shqipërinë despotike komuniste; dhe tjetra, që ka edhe gravitet më të madh, është e lidhur me një gjykim gati profetik për vendin fatalisht tragjik që i ka caktuar Providenca njeriut. Këndvështrimi i mbështetur në arsyen e dytë është zotërues në poezinë e Bejkos, duke e shpëtuar krijesën e vet nga një ngarkesë jetëshkurtër ideo-emocionale. Nga ana tjetër, edhe universi ku është i vendosur njeriu i poezië së Bejkos, edhe hipostazat themelore që përcaktojnë qëndrimet e tij, janë dhënë konvencionalisht në një trajtë shumëplanëshe dhe në mjaft raste me natyrë ambige. Kjo mënyrë e procedimit artistik të afron një lexim të hapur dhe për këtë arsye mendojmë se do të ketë lexues të kohëve të ndryshme, të niveleve kulturore dhe me shije të ndryshme.

Në krijimet më të mira të tij, siç janë poema Orakuj të mbrëmjeve, Letër Hamurabit nga murgari i shpellës Aram, Lamtumira, Psalm atit, Mbrëmje në Krahës, Profeti i pasmesnatës, etj., gjenden modelet e përputhjes së plotë të kodit referencial me kodin poetik. Kjo përputhje të krijon mundësinë, që, teksa lexon, vëmendja të mos të ngulitet te motivet apo figurat njerëzore, por te harmonitë dhe kakofonitë; tek ritmet dhe muzika biblike, po aq sa edhe tek pulset tragjike të njeriut modern, që është i kapërthyer fatalisht pas ëndrrave, fantazmave, përfytyrimeve onirike; pas një trashëgimie sa mitiko-pagane, aq edhe teknologjiko-konsumiste. Mbi këtë materie trajtash dhe profilesh nga më të ndryshmet, poeti ynë ngre lëndën fjalësore dhe ritmiko-muzikore. Përfytyrimet e gjera ekzistencialiste, përjetimet dilematike mbi jetën dhe vdekjen, trajtësimi biblik me të cilën shfaqen herë-herë konceptimet poetiko-filozofike përcillen nëpërmjet konvencioneve të ndërtuara duke respektuar në mënyrë rigoroze kërkesat e poezisë moderne.