Çelja e shkollave shqipe që nga mesjeta, rreze drite kundër pushtuesve dhe për rimëkëmbjen si komb

Eneida Jaçaj

Arsimi dhe dija është e vetmja armë e fortë kundër shtypjes, nënshtrimit, nëpërkëmbjes dhe talljes! Mbretëria e dijes ka forcën ta nxjerrë një komb dhe mbarë njerëzimin nga errësira, duke shërbyer si rreze drite për të gjetur forma nga më të ndryshme të rrugëdaljes, në zgjidhjen e shumë ekuacioneve me karakter ekonomiko-social. Dija i atribuon shoqërisë dinjitetin, ekzistencën në gjithë qenien e saj; është shpresë drejt rrugës plot ndriçim, pa kthim! Një komb pa një gjuhë dhe i paarsimuar, do të ishte i padukshëm dhe inekzistent në sytë e botës, ku superfuqitë do të uleshin në tavolinat e salloneve të pazareve dhe do të vendosnin për fatin e tij, sipas orekseve të tyre. Ashtu siç edhe ka ndodhur…

Një kombi të cilit i mohohet e drejta për dije dhe sidomos shkrimi e këndimi i gjuhës amtare, për ta përdorur si plaçkë për interesa vetjake, do të jetë një shoqëri që do të mbetet gjithmonë në pozicionin e padukshëm dhe do të rreshtë së ekzistuari. Shqiptarët e kanë njohur fort mirë këtë pozicion, pasi kanë qenë të pushtuar duke filluar me Perandorinë Osmane, në vitin 1384, ku ishin Fuqitë e Mëdha të Europës që e lanë vendin prej 5 shekujsh në uzurpimin e turqve mesjetarë, pasi vetëm kështu do të pengohej dalja e Serbisë në det. Pushtimet dhe pazaret e superfuqive që vijuan edhe pas periudhës së mesjetës së vonë, në kurriz të territoreve shqiptare, kanë qenë kryefjala e kalvarit të vuajtjeve dhe kryengritjeve të shqiptarëve për disa vite. Për të aneksuar territore shqiptare dhe për të përfituar nga pozita gjeografike, pushtuesit do ta kishin më të lehtë të arrinin qëllimet e tyre, duke i lënë shqiptarët në mjerim dhe errësirë të plotë. Kjo është një nga arsyet pse shqiptarët e kanë të induktuar në gjak dëshirën për t’u arsimuar dhe triumfuar me sukses në çdo fushë respektive, pasi dija është si “shpata e Demokleut”, e cila shërben si kërcënim ndaj çdo rreziku të jashtëm, por edhe si pikë-nxitje për t’i dhënë zgjidhje shumë problemeve shoqërore.

Pra, shqiptarët, me këmbëngulje, nuk hoqën dorë nga përpjekjet për t’i kthyer kombit dinjitetin dhe krenarinë, përmes arsimimit. Historiku i hapjes së shkollave shqipe e ka zanafillën që në periudhën mesjetare, ku kleri katolik ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm. Gjuha shqipe nisi të shkruhej 48 vite para mbajtjes së Kongresit të Manastirit, në vitin 1908. Një figurë emblematike e dijes mbetet të jetë Papa Kristo Negovani, prifti shqiptar i cili luftoi për çlirimin e vendit nga falangat greke, dhe punoi fort për shkrim-këndimin e gjuhës shqipe. Ai ishte i pari që ngriti meshën në gjuhën shqipe dhe nuk iu bind kurrë pushtuesve grekë, që të hiqte dorë nga mësimi i gjuhës shqipe dhe arsimimi i të fëmijëve, por jo vetëm. Sipas dokumenteve dhe studimeve që janë bërë, priftërinjtë hapën shkolla që datojnë nga viti 1585; në Kurbin më 1632; shkolla e Pllanës dhe të Blinishtit në vitin 1644; shkolla e mesme në Janjevë të vitit 1670; shkolla e Rrjollit, e hapur nga Pjetër Bogdani me mësues Marin Gjini, në vitin 1675; shkolla e Shkodrës, e hapur nga Filipi, nga Shkodra, në vitin 1698, e shumë shkolla të tjera.

Shqiptarët jetonin në kushte të mjerueshme dhe të pushtuar, por dëshira për dije u shtohej dita-ditës. Hapi i parë i shqiptarëve ka qenë mësimi i gjuhës shqipe, pasi çdo njohuri e re ka si bazë mësimin e gjuhës amtare. Kështu, në vitet e pushtimit osman, mësimi i gjuhës shqipe bëhej fshehurazi në ato pak shkolla fetare që u lejuan të vazhdonin veprimtarinë e tyre, si në vitin 1584, në Stubëll të Kosovës, pastaj në Himarë (1627), Kurbin të Krujës (1632), Vuno e Palasë të Himarës (1632), Korçë (1637), Pllanë (1639), Bilisht (1639), Dhërmi (1660), Janjevë (Kosovë) (1665), në Akademinë e Re në Voskopojë e në Medresenë e Bushatllinjëve në Shkodër, etj.

Sipas dokumentit, u hapën shkolla në mbarë vendin dhe u punësuan shumë mësues. Shkollat u hapën dhe në fshatra të thella, ku merrnin dije të gjitha moshat.

Ndërsa në vitin 1885, Naim Frashëri, bashkë me të vëllanë dhe shqiptarë të tjerë në Stamboll, pjesë e “Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip”, arritën të bindin Portën e Lartë për hapjen e një shkolle shqiptare për djem në Korçë. Ndërsa në 7 mars 1887, u hap zyrtarisht shkolla e parë shqipe në Korçë, ku mblodhi plot djem dhe vajza. Shumë atdhetarë të tjerë të flaktë bënë përpjekje të mëdha për hapjen e shkollave shqipe. Shumë intelektualë kishin emigruar, por ata nuk e harruan Shqipërinë, kontribuan për lëvizjen kulturore, duke i sjellë kombit lavdinë përmes dijes. Midis tyre më së shumti u shquan: Naum Veqilharxhi, Konstandin Kristoforidhi, Zef Jubani, De Rada, Thimi Mitko, Naim e Sami Frashëri, Pashko Vasa, Qiriazët etj. Intelektualëve shqiptarë u buronte nga shpirti dëshira për ta nxjerrë Shqipërinë nga analfabetizmi, duke e vendosur në vendin e nderit, pasi dija është drita e kombit! Zyrtarisht, si përpjekje e të gjitha lëvizjeve për hapjen e shkollave, merret për bazë mësonjëtorja e Korçës që filloi të punojë me 7 mars 1887, me mësuesin e saj Pandeli Sotiri, të cilin e pason shkolla e Prizrenit në vitin 1889, me mësuesin Mati Logoreci. Pak ditë më vonë, u çel shkolla shqipe në qytetin e Pogradecit, Ersekë, Ohër, etj. Në 23 tetor të vitit1891, në Korçë u çel Shkolla e Vashave, pasi arsimimi i femrës është një hap vendimtar dhe i pakthyeshëm në emancipimin e familjes dhe shoqërisë. Pas hapjes së mësonjëtores së parë të Korçës, u çel më pas shkolla e Prizrenit në vitin 1889, me mësuesin Mati Logoreci.

Për t’i ardhur në ndihmë mësimit të gjuhës amtare, u botuan një varg abetaresh si ajo e Naum Veqilharxhit (1844, 1845), e Konstandin Kristoforidhit (1867, 1868), e Daut Boriçit (1869), “Allfabetarja e Stambollit” (1879) etj. Më vonë u mbajt Kongresi i Manastirit (1908, 1910), ku u morën vendime të rëndësishme edhe për zhvillimin e arsimit në Shqipëri. Në vitet 1908 – 1909 u hapën 15 shkolla shqipe. Një nga vendimet që u morën ishte përdorimi i alfabetit latin, në mënyrë që shkëmbimi i ndonjë telegrami me vendet e tjera, të ishte më i lehtë për t’u kuptuar. Ky ishte një sugjerim i shtruar nga Gjergj Fishta. Më 1909 në Elbasan zhvilloi punimet Kongresi Kombëtar për Problemet e Arsimit e që njihet edhe me emrin Kongresi i Shkollave. Po në këtë vit u hap edhe Shkolla Normale e Elbasanit. Duke vijuar me ngritjen e disa shkollave të tjera: Shkolla Teknike Shqiptare (1921), Instituti Femëror “Kyrias” (1925), Instituti Femëror “Nana Mbretneshë” (Tiranë) (1933), Gjimnazi “Illyricum” (1921), Gjimnazi i Shtetit (1922, Shkodër), Liceu Kombëtar (1921, Korçë), Gjimnazi i Gjirokastrës (1923), Shkolla Tregtare në Vlorë (1924), Instituti Shqiptaro-Amerikan i Kavajës (1926) etj. Përpjekjet e shqiptarëve për lëvizjen kulturore kombëtare kanë qenë tepër të vyera dhe të çmuara, si qendresë kundër pushtuesve dhe duke i dhënë kombit dritën e dijes dhe shpresës. Sot e kësaj dite, shqiptarët shkëlqejnë si brenda dhe jashtë kufijve të vendit, në profesionet e tyre respektive. Pasioni për dije dhe proges, nuk u rreshti asnjëherë!