Fritz Radovani: PSE VETEM SHKODRA?!

 

BIBLIOTEKA E FRETENVE SHKODER

 Pjesa e tretë 

THEMELUE NGA AT GJERGJ FISHTA OFM E AT SHTJEFEN GJEÇOVI OFM  E NJOFTUN ME EMNIN “BIBLIOTEKA E PARË SHKOLLORE SHQIPTARE” ME 15 FRUER 1907, PRANË KUVENDIT FRANÇESKAN TË SHKODRES.

 

MBAS  VITIT  1946  CILEN DETYRË KISHTE SEKSIONI KATOLIK I SIGURIMIT SHTETIT SHKODER?

 

 

At Gjergj Fishta OFM, me 15 shkurt 1907, sëbashku me At Shtjefën Gjeçovin OFM, themeloi të parën Bibliotekë Shkollore në Shqipni në Shkoder.

1899 shënon edhe fillimin e krijimtarisë letrare të At Fishtës, e cila nis e publikohet së pari në revistën “Albania” të Faik Konicës, por gati të gjitha me pseudonime. Po ashtu do të botojnë edhe në të perkohshmen Elçija, mâ vonë me emnin: “Lajmtari i Zemres së Krishtit”.

Në 1902 emnohet sekretar i Komisariatit të Misionit Françeskan si dhe Drejtor i Shkollës Françeskane në Shkodër. Asht i pari Drejtor Shqiptar i kësaj shkolle, At Gjergj Fishta që vendos aty në programin mësimor të asaj Shkollë në vend të gjuhës italiane, gjuhën shqipe në të gjitha landët.

At Fishta arriti me botue pjesën e dytë të “Lahutës” me titullin Vranina, në të cilën protagonisti ishte sivëllai i Marash Utsit, i njohun Oso Kuka.

Në vjeshtën e atij dimni At Fishta hapë kurset e natës për të rritunit, për me mësue shkrim e këndim dhe ma vonë krijon nji shoqni bamirëse për fëmijët e varfën, për të cilët siguron ndihma ushqimore dhe veshmbathje. Ky do t’ishte nji nga shembujt ma të saktë i dashnisë së krishtenë per të varfnit.

Këtë vit arrinë me botue në Sarajevë librin përmbledhje satirike Anzat e Parrnasit, të cilën Fishta ua kushton “mikrobeve të Kombit” asaj frotës së shqiptarëve të shitun, pa ndërgjegje e moral mbi të cilët At Fishta lëshon pamëshirë ironinë dhe sarkazmen e tij.

Në nandor 1908 mbledhet Kongresi i Manastirit. Fishta së bashku me Luigj Gurakuqin merr pjesë atje si përfaqësues i Shoqnisë Bashkimi, ku dhe mbajti ligjëratën “Për alfabetin latin”, që i dha udhëzgjidhje marrëveshjes për alfabetin. Perballë Dom Ndre Mjedës, Mati Logorecit, Hilë Mosit dhe Luigj Gurakuqit si përfaqësues nga Shkodra. Aty “Fjala plot kuptim, logjika dhe oratoria e françeskanit të Shkodrës, që e bante At Fishtën të dallohej ndër të tjerë, ku bani që nga 52 anëtarë të Kongresit të fitonte për vete 49 zâje porsi Kryetar komisioni, të ngarkuem për studim të alfabetit.

Fjala e Fishtës në Kongres simbas shtypit të kohës bani për vedi të gjithë delegatët, mjafton me sjellë këtu pak rreshta nga nji letër të At Pashk Bardhit që i kishte dërgue At Shtjefën Gjeçovit. Në të cilën Ai i shkruen se fjalimi i Fishtës “kishte ba me kja shumë kongresista dhe mbas fjalimit nji hoxhë toskë e ka marrë At Fishten ngrykë me lot për faqe”.

At Fishta tashma ishte ba një personalitet popullor i veçantë në jetën e qytetit Verior të Shkodrës, por edhe të gjithë Shqipnisë, përmes njohjes veprave dhe bashkëpunimit me intelektualët ma të njohun, predikimeve, konferencave dhe fjalimeve publike të randsishme etj.

Ishte një triumf për fratin e përvuejtë”. Simbas Karl Gurakuqit: “Kongresi e pau t’udhës të caktonte poetin kombëtar At Gjergj Fishtën ma fort në shenj nderimi dhe çmimi për veprat poetike”.

Jeta publike kishte ba që At Gjergj Fishta të merret e të trajtojë edhe çashtje politike e juridike. Aty shifet edhe fryma diplomatike e At Fishtës.

Në të gjitha qeveritë shqiptare prej vitit 1912 e deri sa vdiq, At Fishta kje përfaqësuesi i vërtetë i shqiptarit dhe i etnisë, kampion i mbrojtjes së të drejtave të popullit të vet. Françeskanizmi Shqiptar falë kontributit të  At Gjergj Fishtës do t’ishte ai që njihet në Shqipni dhe jashta saj.

Po në 1909 At Fishta boton në Zara “Pika Voeset, Shtypshkroja Vitalini, nji përmbledhje lirikash fetare, vepër së cilës ma vonë do t’ia ndryshojnë titullin në Vallja e Parrizit, që botimin e parë ia kushton Luigj Gurakuqit.

Në vitin 1911, më 19 dhjetor, me rastin e 50 vjetorit të hapjes së Shkollës Françeskane At Gjergj Fishta nisë me shkrue dramën Juda Makabe, të cilën e përfundon vetëm mbas tre vjetësh, por këtu në këtë përvjetor u shfaq melodrama Shqyptari i Qytetnuem, prej së cilës doli mesazhi i Shqipnisë së lirë, çka shkaktoi entuziazëm e brohoritje tek të ftuemit.

Shtypshkronja Françeskane ka botue librat shkollore Shqip në vitin 1901, të cilët vehen në perdorim në vitin 1902, kur vehet në shkollë Gjuha Shqipe.

Më 1911 u festue 50-vjetori i hapjes së shkollës, dhe me këtë rast u ba nji aktivitet kulturor, në të cilin nuk munguen me pjesëmarrjen e tyne autoritetet zyrtare, fetare, shërbimi diplomatik, kryesisht të konsullatës austro-hungareze, e shumë antarë të bashkësive të tjera fetare, myslimane dhe ortodokse Shqiptare.

At Justin Rrota kujton se: “N’atë rasë, nepër dritën e llampave, prej korit së kangtorìs pàshë, ke burra me mustakë e pleqë me thìja, të përmalluem, kjajshin si fëmija”. Miqtë e tij të ngushtë do të ishin Imzot Prengë Doçi, Luigj Gurakuqi, Faik Konica, At Pashk Bardhi, At Mati Prennushi, At Anton Zanoni S.J, At Pal Dodaj, At Shtjefen Gjeçovi etj.

Nga tetori 1912 deri në fund të prillit 1913, kohë kur Shqipnia gjendej në prehën të Pavarësisë së saj, dhe kur Imzot Nikoll Kaçorri dhe Luigj Gurakuqi mbanin në kontakt gjithë zhvillimin e ngjarjeve, për rreth shtatë muej Shkodra u rrethue nga ushtria malazeze. Aty ishte edhe At Fishta e Imzot Jak Serreqi arqipeshkvi i Shkodrës, Më 12 qershor At Fishta ngriti flamurin kombëtar në Kishën Françeskane të Gjuhadolit, që dëshmon se edhe Shkodra u bashkue me Shqipninë tashti e Pamvarun, mbas muejve të gjatë të rrethimit malazez.

Në tetor të 1913 në prag të përvjetorit të parë të Pavarësisë, Fishta themelon të përkohshmen Hylli i Dritës, nji nga revistat ma të mira në historinë e shtypit Shqiptar. Qè si shkruhej në editorialin e parë të saj “Perlimi ase programi i së përkohshmes sonë, s’âsht tjetër veç t’orvatunt për lulzim t’Fesë e t’Atdheut, për t’marë t’Familjes e të zhdrivillimit t’Dijes në Shqypni, shka âsht njà për njà si me thânë për gjytetni e përparim të vërtetë t’komit Shqyptar”. Këtu tek kjo revistë Fishta do të tregojnë nji tjetër cilësi të formimit të tij kulturor: Publicistikën e tij. Do të jenë me dhjetra artikujt letrarë, politikë, pedagogjikë e polemikë që do t’i japin nji tjetër përmasë personalitetit të tij. Hylli i Dritës mbas numrit të saj të dhjetë At Fishta botoi artikullin e famshëm “Nji komedi e pandershme e XX-ës qindvjetë”.

Ky vit do të shënojnë tre ngjarje të randësishme për Fishtën: Themelimin e revistës Posta e Shqypniës (5.12.1916 – 11.1918), instalimin e shtypshkronjës françeskane, si dhe krijimin e “Komisisë letrare” me sugjerimin e konsullit të përgjithshëm August Ritter von Kral (1859-1918).

Më 3 gusht 1916 At Fishta themelon, bashkë me Luigj Gurakuqin, Rajko Nachtigall, Dom Mjedën, e Mati Logorecin, Gjergj Pekmezin, Át Ambroz Marlaskajn, Át Shtjefën Gjeçovin, Sotir Pecin, etj. Komisien Letrare të Shkodrës që hjedhi bazat e drejtshkrimit bazue mbi të dy dialektet e Shqipes, si dhe punoi për nji terminologji të re për administratën Shqiptare

Në fakt rrokullisja e ngjarjeve solli pasoja tjera shumë problematike dhe të pa shpresë per një zgjidhje objektive të gjuhës letrare Shqipe.

Po këtë vit më 5 dhjetor 1916 del numri i parë i gazetës “Posta e Shqypniës” shqip – gjermanisht e subvencionueme nga Austro-Hungaria në kuadrin e Kultusprotektorat-it, me gjithë që forcat pushtuese nuk parakishin besim te Fishta për shkak të aspiratave të tij kombëtare. Doli dy herë në javë për dy vjet me radhë deri më 23 nëntor 1918 (gjithsejt 89 numra), e punën e drejtorit për pjesën shqipe e kreu Át Gjergji, i cili botoi aty afro 37 artikuj. Gazeta sipas  At Gjergj Fishtës ishte ”themelue për Kombin Shqyptar;

Më 1921 ribotohet edhe njëherë mbas 7 vitesh revista Hylli i Dritës në rrugën e ndërpreme, ndërkohë që aktivitetin e tij botues, Fishta e zhvillon në revistën “Zani i Shna Ndout”.

Ndërkohë shkolla publike ishte një projekt i ri që At Gjergj Fishta me shokë e kishin gjithnjë në mendjen e tyne.

Ndërkaq tue u kthye nga Amerika, Fishta i shkruen Át Pal Dodës se asht tue shkrue nji poemë satirike. Asht fjala për poemën “Gomari i Babatasit”, vepër e cila u botue në dhjetor 1923, me të cilën shënoi pjekuninë e tij të plotë artistike.

Po këtë vit del gazeta “Ora e Maleve”, që u ba shkolla e gazetarisë Shqiptare, në të cilën kontribuen oratoria e Dom Lazër Shantojës, mençuria e Luigj Gurakuqit, penda ledhatuese dhe e ambël e Vinçenc Prennushit, studimet e holla të At Anton Harapit, Nush Topallit, Ernest Koliqit, Karl Gurakuqit, At Bernardin Palaj etj. Për këtë gazetë Ernest Koliqi shkruen: “Dihet se Ora e Maleve, e nisun ma s’forti me qellime kulturore, pat menjiherë nji zgjanim të papritun politik edhe u ba organi i nji grupi qi përfshinte në gjinin e vet fuqitë fetare, shoqnore dhe ekonomike të Shkodrës unji dhe krejt krahinës së saj të Veriut”. Grupin e kryesonte Luigj Gurakuqi. Shkodra nuk njofti kurr stinë ma të lulzueshme me mugullime qellimesh e vullnetesh për nji përparim të njimendtë qytetnuer.

Shkodranët pa dallim besimesh, klasash shoqnore, kulturash, me lagje të qytetit, me katunde perrreth e me male kreshnike, mblidheshin tok rreth Gurakuqit,- Bashkqytetarit zemër-madh e mendje-ndritun, qi dinte me pajtue në shkrime në sjellje e në veprimtari ndertuese tharme jetike të traditave të shëndoshta me problemet e kohës moderne.

Ai kalonte udhës i përcjellun gjithkund nga nji tubë djelmoshash e gratë nga dyert e oborreve me fëmij në krah e reshëshin me nji breshën bekimesh.

Kalonte si profet i rrethuem nga nderimi dashunuer i mbarë nji populli.” dhe vijon: “Prej frymzuesavet qi ishin Imzot Lazer Mjedja, Gurakuqi, Patër Gjergji, prej bashkëpuntorvet të shquem si At Antoni, Shuk Gurakuqi, Kolë Kamsi, At Bernardin Palaj, prej redaktuesavet të rendomtë qi ishim Dom Lazri dhe unë e deri tek shtypshkruesat me Gjon Shqipnin në krye e Tom Laca, shpërdas e shitës i fletores, kjo njehej si nji gja qi ishte pjesë e sejcilit prej nesh, pjesë e shpirtit dhe e jetës s’onë.”

Në votimet për Kuvendin Kushtetues në dhjetor të vitit 1923, Fishta së bashku me Fan Nolin dhe Luigj Gurakuqin përfaqëson Opozitën, por nuk kje e thanë sepse qeveria nuk zgjati as nji vit, për shkak se Ahmet Zogu përmes Partisë Popullore e Beogradit vjen në pushtet më 24 dhjetor 1924. Burgosen Ndre Mjedja, Lazër Shantoja, Anton Harapi, Bernardin Palaj, Klement Miraj; Ndersa Fan Noli dhe Luigj Gurakuqi detyrohen të largohen nga Shqipnia dhe At Fishta për të njajtat arsye largohet gjithashtu në Itali më 1925-26, ku qëndron pranë Urdhnit Françeskan.

Më 1924 botohet për së dyti “Mrizi i Zanave” dhe në vitin 1925 “Vallja e Parrizit” (botimi i dytë), “Ifigjinia n’Aulli”, “Sh. Luigj Gonzaga” (1927), “Shqyptarja e gjytetnueme”, e cila u shfaq në vitin 1929, dhe në revistën “Leka”, “Mojs Golemi i Dibrës” e “Deli Cena”.

Më 1930 At Fishta ftohet dhe pranohet anëtar i Bashkimit Ndërkombëtar të Poetëve në Nju Jork, në të cilin merrnin pjesë shkrimtarë nga rreth 60 shtete të ndryshme të botës.

Më 1931 del nga botimi pjesa e tretë e Lahutës me titullin Lidhja e Prizrendit, e cila ishte botue periodikisht në revistën Hylli i Dritës në vitin (1921-1922). Nji vit m’andej, pra më 1932 boton në revistën Leka fragmentin në vijim mbas botimit në “Kalendarin e veprës Pijore”, të poemës Mojs Golemi, e cila u la në mes.

Po këtë vit Fishta do të dëshmojë edhe nji tjetër anë të personalitetit të tij kulturor, estetin. Në revistën Hylli i Dritës ai do të publikojë traktatin estetik: “Shenime estetike, mbi natyrë t’artit”, të lavduem edhe nga profesora t’universiteteve britanike tue pa tek Fishta jo vetëm nismëtarin e atij zhandrri në Shqipni, por edhe nji estet të përmasave europiane e botnore që do çonte në nji stad të ri t’estetikës.” Anglezët e kuptojnë mirë se At Gjergj Fishta asht një diplomat i vertetë Atdhetar Shqiptar.

Gjithashtu me randësi asht reçensioni që shërbeu si parathanje, bamun për librin “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, mbledhun nga At Shtjefën Gjeçovi dhe botuem mbas vdekjes së këtij të fundit, në të cilën ai shfaqi mendimet e tij vlerësuese për krijimtarinë gojore.

Viti 1937 shënon 25 vjetorin e Shpalljes së Pavarësisë me këte rast ban edhe botimin përfundimtar të “Lahutës së Malcisë”, e cila i kishte kushtue ma shumë se 30 vjet punë.

Nuk do të hyj në komentet e veprave të At Fishtës, po do të shkruej vetem
tituj e atyne veprave të mrekullueshme që i la Atdheut e Popullit vet:

1*Lahuta e Malcíse – poemë (Zarë, 1925) 

2*Anzat e Parnasit – satirë (Sarajevë, 1907)

3*Pika voese, ma vonë ribotue si Vallja e Parrizit (Zarë, 1909)

4*Shqyptari i gjytetnuem – melodramë (1911) 

5*Shqyptarja e gjytetnueme – melodrama

6*Vëllaznia apo Shën Françesku i Assisi-t (1912)

7*Hylli i Dritës – revistë (1913)

8*Juda Makabé – tragjedi (1914)

9*Gomari i Babatasit (Shkodër, 1923)

10*Mrizi i Zânavet (Shkodër, 1924, 1941)

11*Sh. Luigji Gonzaga, (Shkodër 1927)

12*Lahuta e Malcís – botimi komplet (1937)

13*Jerina ase mbretnesha e luleve, (Shkodër, 1941).

***

Biblioteka Françeskane e Shkodres perveç veprave të At Fishtës e organeve botuese të shkrueme masiper, Biblioteka kishte botimet e plota e të gjitha  atyne Fletoreve, revistave, gazetave e librave shkollore të permenduna ma siper. Nuk perjshtohen këtu edhe veprat letrare, fetare e artistike të atyne shkrimtarve të njoftun me vlerë që kishte Shqipnia nga themelimi i saj.

Nuk perjashtohen dokumentat me vlerë të Françeskanve Shqiptar dhe ata t’huej, që kanë punue qinda vjetësh perpara nder Malet e Veriut.

Pasunia kulturore e shkencore e asaj Bibliotekë Françeskane të Shkodres, sot jo vetem asht e panjoftun po, as nuk ka me u dijtë asnjëherë vlera e saj.

Do t’i referohem një tregimi të 1967, kur ishe mësues në shkollen fillore “Liria” të Shkodres. Erdhi per kontroll tek unë drejtori i shkollës 8 vjeçare “10 vjetori” z. Gasper Bicaj. Mbas pak minutash që fillova mësimin më tha: “Jepi detyra të shkruejnë dhe eja pak që të tregoj dishka mjaft interesante: Kur ishe mësues në vitin 1946 në shkollen 7 vjeçare të Koplikut, erdhën një ditë tek shkolla dy fshatarë me një valixhe të lidhun me litar, që i kishte ra një makinës në rrugë dhe qoshja e shkapetun per tokë ishte pak e hapun.

Shiheshin libra dhe fletore mbrenda saj. Fillova me shfletue një fletore të shkrueme nga At Shtjefen Gjeçovi. Hapa një tjeter që ishte një dorshkrim i At Gjergj Fishtës dhe, porsa mora një fletore tjeter, u hap dera dhe hyne tre persona: Dy civila dhe një oficer sigurimi. Më pyeten ku e more valixhen? Unë i tregova që ma sollën dy fshatarë. U siguruene se nga materialet që ishin kenë mbendë nuk kishte prekë asnjëri. E morne valixhen dhe ikne të tre në dejtim të Jugosllavisë… Mbasdreke u informova se sigurimi i shtetit kishte shtetizue Biblioteken Françeskane të Freteve të Shkodres. Bahej fjalë per marrjen e Kuvendit Fretenve nga shteti komunist në Nandorin 1946.”

As sot nuk e kuptoj ku e pat besimin tek unë drejtori z. Gasper Bicaj!!

Kujtoj në vitin 1947, tue shkue me Nanen time dhe tezen në Kishen e Zojës tek Kalaja, tek një ndertesë në fund të Pazarit vjeter të Shkodres, që ma vonë asht kenë magazinë e peshkimit, disa polic po digjëshin disa libra e revista “Hylli i Dritës”. Flaka kishte shkue deri në pullaz. Ishin materiale të marruna nga bibliotekat e Jezuitve dhe të Fretenve të Shkodres, shtetizue nga Sigurimi i shtetit terrorist, që kushedi sa biblioteka tjera ka plaçkitë në shtëpijat e klerikve katolik të arrestuem në vitin 1945 e deri në 1991.

Po dorshkrimet me aq vlerë të shkrimtarve dhe të klerikve që u arrestuen e u masakruen nga Sigurimi i shtetit komunist ku perfunduene?

Nuk po pyes per valixhet e transportueme në Jugosllavi, po per ata punime me aq vlerë që kishte Biblioteka e Kishës së Madhe që u shtetizue në 1967, apo Kisha e Tiranës, dhe qelat e atyne klerikëve që u arrestuen dhe u vrane në kohen e “Revolucionit Ideologjik e Kultural të 1967”, të tipit kinez.

Ku shkuene ata thesare private t’ atyne klerikve që punuene gjithë jeten e tyne dhe, njëditë pa dalë drita humben gjithshka, tue i masakrue dhe tue i marrë dhe Shpirtin nder tortura. Kjo ishte një fatkeqësi e madhe kombtare!

Sigurisht, ky ishte rezultati i plaçkitjeve të projektueme dhe t’ organizueme NGA SEKSIONI KATOLIK PRANË DEGËS SË MBRENDSHME SHKODER, një nga institucionet e VETME NË BOTË, që mbas ramjes së Perdes së hekurt në Europen Lindore, nuk besoj se i vjen ma njerzimit Europjan!

E, a u mjaftue Sigurimi i shtetit me këto vepra? – Jo, asnjëherë! Vazhdimsia e veprimtarisë së SEKSIONIT KATOLIK do të pasqyrohet tek shkatrrimi i plotë i Kuvendeve Françeskane të gjithë Shqipnisë, me themele historike që nga Shekulli i XIII, kur u vendosne në Atdheun e Shqiptarve të vertetë!

Askush nuk zen me gojë librat e botueme nder ata vite, ku lulzonte kultura e vertetë per edukimin moral e atdhetar të Popullit Shqiptar.

Shkatrrimi dhe plaçkitja e Bibliotekës Françeskane të Shkodres, ishte jo vetem shpartallim kulturor i Shkodres, po dhe një rrenim kulturor i mbarë sistemit shkollor e edukativ të Shtetit Shqiptar Europjan Perparimtar, që as nuk besoj se i vjen kurrma Popullit Shqiptar per shekuj të shekujve!

           

CILA  ISHTE

BIBLIOTEKA  FRANçESKANE  Në  SHKODER DHE

THEMELUESIT  E  SAJ 

AT  GJERGJ  FISHTA  E 

AT  SHTJEFEN GJEçOVI ?

 

BIBLIOTEKA FRANçESKANE  SHKODER

PARA VITIT 1941.

Melbourne, 14 Fruer 2023.