Ismail Kadare: Mëngjeset në kafe ‘Rostand’
fragment
Më ishte krijuar përshtypja se Patrick Modiano*, një nga kopshtsat e Luksenburgut, (fjalën “kopshts” e kisha krijuar, me sa dukej, për rastin e tij), nuk e kapërcente asnjëherë hyrjen për të dalë në trotuarin përballë. Banonte në anën e kundërt të kopshtit, ndoshta në Rrugën ‘Fleuris’, atje ku në numrin 27, Gertrude Stein mblidhte dikur shkrimtarët e rinj amerik
anë, për t’u thënë një ditë atë frazën e famshme “ju jeni një brez i humbur”. Modiano shëtiste pothuajse çdo ditë pak pas mesditës, në të njëjtën kohë si unë. Ishte lehtësisht i dallueshëm që larg, ashtu siç ishte e njohur ajo çka njerëzit dinin për të: pas tërheqjes nga skena te Julien Gracq-ut dhe Claude Simon-it, dy më të rinjtë Modiano bashkë me Le Clezio-në, si të kryenin një ritual të njohur, e kishin krijuar tashme dyshen e tyre. Ishte pak a shumë si dyshja e mëparshme Andre Maurois-François Mauriac, Jevtushenko-Voznjesenski të botës sovjetike, ose, në rast kryeqytetesh, Budapesti me Bukureshtin që, për banoret e përtej Atlantikut, ishin shpesh i njëjti qytet.
Prirja e dyzimit, ndërsa ishte lehtë të vihej re, s’ishte e tillë në gjetjen e shkakut. Kishte shkrimtarë që ngjanin si të lindur për të krijuar dyshe, ashtu siç kishte të tjerë për kundërtën. Camus-Sartre, për shembull: ishte një dyshe prapsuese ashtu siç ishte, për çudi, e rrallë, ajo që në jetë dukej më e shpeshtë, dyshja burrë-grua (Sartre-Simone de Beauvoir). Këto të fundit, gratë, me përjashtim ndoshta të Anna Ahmatovës dhe Marina Cvjetajevës, përgjithësisht ngjanin të pabashkueshme. Dyshja Modiano-Le Clezio duke harmonioze gjer ditën kur Çmimi Nobël i këtij të fundit e kishte trandur peshoren. Nuk më kujtohej nëse Modiano pas kësaj i kishte shpeshtuar shëtitjet në kopsht, apo i kishte rralluar.
Kryqëzoheshim shpesh dhe nuk e fshihnim që e njihnim njëri-tjetrin, por ngaqë ai shquhej për njëfarë vështirësie në përballimin me njerëzit, gjë për të cilën unë gjithashtu s’isha për t’u lakmuar, nuk kishte ndodhur të përshëndeteshim. (Në Tiranë ndërkaq ndërkaq, bashkë me doket e reja paskomuniste, kishte hyrë edhe acarimi shkaktuar prej vështrimit dhe shprehja “pse më shikon?” gjendej shpesh në lajmet e kronikës së zezë, si zanafillë grindjesh.) Sipas dokeve të Tiranés, Modiano dhe unë, pas një “pse sheh”-u, duhej të ishim përfytur disa herë përpara se një ditë, pothuajse në të njëjtën kohë, të ndalonim hapat dhe, pa e fshehur kënaqsinë që na shkaktoi kapërcimi i ngërçit, i kishim folur me emër njëri-tjetrit.
I thash se e merrja kafen çdo ditë në “Rostand” dhe ai ose e dinte ose u tregua fisnik, duke thënë “e di”.
E lamë të takoheshim pikërisht në “Rostand”. Ndërkaq kishin kaluar dy vjet dhe, ndonëse biseda ishte përsëritur disa herë, kafeja ende s’ishte pirë, gjersa u kujtova për vijën fatale, trotuarin, që ai s’e kapërcente kurrë.
Një ditë kur u kryqëzuam, ishte me gruan, e cila tha pikë për pike çfarë i kishte thënë ai vetë për punën e kafesë, ndërsa tjetri dëgjonte gëzueshëm. Me këtë rast, përmasa e takimit të ardhshëm u zgjerua, ngaqë natyrshëm u përfshi dhe Helena, dhe unë, pas këmbimit të telefonave, duke treguar me dorë nga drejtimi i ndërtesës 63, thashë se do t’i prisnim me kënaqësi.
S’ishte mbushur ende viti, kur me buzëqeshjen e hareshme që shoqëron zakonisht një zbulim, ai me tha se kishte vënë re që përballë portës sonë ishte një kioskë gazetash, çka tregonte se ndonëse kujdesshëm çështja po shkonte përnjimend drejt vizitës në shtëpi. Kishte mbetur dhënia e kodit te portës, çka ndodhi pas një tjetër viti.
Ndoshta këtë herë do të kryhej sikur ngjarja e papritur të mos ndërhynte: emri i tij u shfaq befas në kandidimet për Çmimin Nobel. Sapo e pashë në gazetë mendimi i parë që më erdhi ishte të ngrihesha e të dilja në kopsht për ta takuar.
Me tepër se një dëshirë ishte njëfarë detyrimi. Ishim të dy në listë dhe jo çdo ditë qëllonte që dy kopshtas të Luksemburgut të gjendeshin në të njëjtën liste të Nobelit. Veç kësaj, dhe kjo ishte kryesorja, ndërsa unë e kisha këtë histori për ndoshta të tridhjetën herë, ai e kishte për të parën, ndaj, si rishtar që ishte me përkiste t’i thosha diçka. Diçka qofte dhe të thjeshtë, të llojit se s’duhej marrë aq dramatikisht në rast… në rast… se…
Isha duke menduar këto kur u bëra i ndërgjegjshëm se vazhdoja ecejaken e dytë dhe ai s’dukej gjëkund. Në endjen tjetër, bashkë me pyetjen nëse e kishte marrë vesh, më shkrepi ndër mend se pikërisht ngaqë e dinte ishte zhdukur kështu. Gjithë Parisi i mbante mend fjalët “quel horreur!” (ç’tmerr!) të Beketit, në çastin kur në telefon i kishin dhënë lajmin se e kishte marrë çmimin. Nga Modiano nuk mund të pritej veçse diçka e ngjashme.
Dhe ashtu ndodhi vërtet. Nuk doli jo vetëm gjer të enjten e shpalljes së Nobelit, por as dy muajt e tjerë, thua se priste rënien e gjetheve të fundit në Luksemburg, dëshmitarëve të gjithçkaje.
Merrej me mend se e gjithë kjo do t’i kërkonte nja dy vite të tjera, përveç atyre që kishin kaluar ndërkaq në pritje të takimit tonë.
Duke njehsuar gjakftohtësisht rrethanat, të papriturat e mundshme, përparimin e ngadaltë, por të sigurt të fazave, dhënien e kodit të ndryshuar të portës, pa bërë fjalë për hollësitë e tjera, parashikoja që takimi ynë i vështirë se mund të ndodhte përpara vitit 2016. Për të qenë brenda, në qoftë se do t’i përmbaheshim shkallëzimit me dhjetëvjeçarë, pothuajse i sigurt mund të quhej viti 2026, kur unë të isha 90 vjeç e ai diçka më pak.
Kurse për siguri të plotë jashtë çdo dyshimi, viti i takimit tonë do të mund të ishte 2036! Veç jo në Kafe Rostand ose 63. Bld. Saint Michel, por atje ku vonesat, qofshin me vite, qofshin me shekuj ishin të shpërfillshme.
Pikërisht që andej, në larginë mund ta kujtonim gëzueshëm katenenë në të cilën s’na u bë mbarë të merrnim një kafe, pranë kopshtit me emër të pazakonshëm, diçka midis luksit dhe burgut, si të thoshe Burgaluksi apo Luksaburgu përbri të cilit kalonte një bulevard, që në atë kohë me siguri quhej ndryshe, dhe ishte një listë, kujtohet ku kishim qenë të dy, njäfarë gare, jo kuajsh, tjetër, dhe herë në listë ishte një grua ruse me emrin Bella Ahmadulina, dhe unë desha të të tregoja diçka për të por që s’munda, ngaqë atje në tokë ishte diçka që pengonte, diçka që quhej “turp”, të kujtohet si i thoshin frëngjisht: mos u mundo, e di që s’e se gjen dot ngaqë këndej nuk njihet… Ajo pra, Bella Ahmadulina ishte në listë, vajzë e dikurshme e Institutit Gorki, ku, siç mund ta dish, unë kam qenë student dhe ajo, si gjithë vajzat, e kishte dhomën në katin e dytë, por dushet e përbashkëta ishin të gjitha në katin e nëndheshëm dhe çunat e kursit kishin hapur një vrimë te ndarja e femrave, merrej me mend përse, dhe Bella, perveç që ishte e bukur, po merrte famë ndërkaq si poeteshë, çka e shtonte kërshërinë për të… Kështu që kur ia pashë… emrin në listë, gati sa s’bëra ah, por kjo qenka Bella, duke shtuar ca gjëra që andej nuk thuheshin… Nuk di a quhet ende Paris ai qytet?
Si çdo kafene, e denjë për këtë emërtim, “Rostand” kishte doket e veta. Në radhë të parë oraret. Nuk mbyllej kurrë në asnjë ditë të vitit. Pas njëzet vitesh klient i saj, nuk e mësoje kurrë orën e hapjes, ngaqë nuk qëllonte asnjëherë të vije e kafeneja të ishte e pahapur. E po ashtu të ishe dëshmitar i mbylljes.
Ndryshe nga sivëllezërit e vet, “Rostand” ishte i pacilësueshëm në punë liberalizmi apo ruajtje dokesh të vietra. Kështu për shembull, ndërsa në “Flore”, njëlloj si në teatër, ndalohej përdorimi i telefonave celularë, në “Rostand jo vetëm kjo s’ndodhte, por, për një habi jo të vogël, bashkë me ta lejoheshin edhe qentë. (Hululumtimi që e lidhte këtë me kujtimin e luftës së famshme të dikurshme, kur qentë mund të kishin luajtur rol në terrorizimin e intelektualëve, nuk ishte fare i papërfillshëm.) Sa për kafshët e tjera, kronika nuk ishte fort e qartë. Kujtoheshin, por ende turbull, dy thurima në trajtë kafazësh zogjsh, që me gjithë këmbënguljen e zonjave të tyre, nuk ishin pranuar, njëra për shkak se kishte brenda një papagall, të cilit mund t’i shkrepte në çdo çast të shkërbente zërat e klientëve, dhe tjetra, ngaqë dyshohej të kishte brenda një gjarpër.
Si shumica e kafeneve,”Rostandi” duhej të kishte zonat e veta misterioze, ato që krijoheshin midis tij dhe klientëve dhe që nuk shpjegoheshin kurrë. Ishin aq shumë njerëz, me aq mendime të larmishme, që s’kishte si të mos jepnin e mernin me njëri-tjetrin brenda hapësirës së ngushtë. Ishte krejtësisht e pagjetshme ajo që kafeneja merrte prej tyre, e aq me tepër, ajo që jepte.
Një zonë edhe me e fshehtë niste më tej, e ngjashme me misterin e gjuhëve që s’mund t’u kuptoheshin ndryshimet që pësonin gjatë lehonive e sidomos pas pjelljes së brilanteve poetike. Zbukuroheshin më fort, lodheshin, përloteshin mallëngjyeshëm.
Riktheheshin përherë e me rrallë ëndrrat e hershme, e aq me rrallë ato fillimet, si ajo e mosftesës. Shfaqej e drojtur, me një pezm të fshehur pas buzëqeshjes, si lavirja e vjetër qe të ka mësuar dikur dashurinë, tani duket se murmurit, s’ke më nevojë për mua, ndoshta të vjen turp, por mos harro, unë t’u gjenda atëherë kur s’të ndihte kush.
Një herë tjetër m’u shfaq Parisi vetë, por disi larg, si me faj, i fejuar, s’di se si, fshehtazi Francës…
1999-2011
*Në tetor 2014, kur ky libër ndodhej në shtyp, Patrick Modiano mori Çmimin Nobel në Letërsi.