Miho Gjini: LARGIMI

Qe fund dhjetori. Nata po binte e ftohte, e hidhur, kur nuk shihje më këmbë njeriu në fshatin karshi detit, që nxinte edhe ai, me shpirtin tonë të rënduar, tek po zbrisnim vetë i pestë, në xhadenë përbri kishes së Shën Thanasit… Kaloi një orë… dy… po asnjë makinë nuk po dukej. Ferma e dikurshme e Bregut kishte patur shumë mjete, po të gjitha i morën ikamanët, sapo nisi i menjëhershëm, si të ishte nje flamë, Eksodi i Madh. Erërat e dimrit kishin hedhur përtokë ullinj e agrume, por askush nuk i mblidhte ato. Jeta kishte marrë fund. Tani ky quhej mall i askujt dhe, siç do të tregonte koha, ai çast do të shënonte edhe shkatërrimin e vendit.

M’u bë si një komb në fyt e gjithë kjo dhe nisa te beja ecejakun e zakonshëm që bëjnë aty brenda të burgosurit, për të “vrarë kohën”… Te pragu i kishës ishte kumbisur Nikoja, me këmbën e sakatosur, që i ishte katandisur, si një trung i buavitur. Ndërsa, aty ne qoshe, nënë strehën e Postës së Fshatit qenë strukur të dyja gratë dhe po grindeshin përsëri… Kishin jave që flisnin e grindeshin, me të njëjtat fjalë: “Ç’më bëre, moj korbë,-i thoshte ime shoqe,- më ngrite nga shtëpia me fëmijë të vogël”!…”Të gjithë po ikin, Elenica ime, pse, ne të dyja e burri yt do e nderqim fshanë”?!”Ah, moj Olimbi,-tha ime shoqe, pikë e vrer, mase nuk jemi ne ata që prishën Kishën që kemi përbri e manastirin aty lart”?… Turfullova e desha t’i siktirisja qe të dyja, po s’ia vlente tani. “Të më thahen këmbët që u shkula nga Tirana e erdha poshtë, si për më mirë e tani u dashka që të shkulem edhe këndej!… Nisa përsëri të bëj “ecejakun” që e lashë përgjysmë. Gratë e qepën gojën sa u aftrova pranë tyre. M’u bë koka furrë. Si dreqin u shkul e gjitha Shqipëria e Jugut për këndej e ata sipër mbushën ambasadat e huaja dhe vaporët për tutje, detrave?… S’mbahej njeriu fukara, s’mbaheshin… Ikën veshur me rrobat e trupit se u plasi zemra! Edhe vetë po shihja se si një katastrofë po përvijohej. Kamiona, zetorë të vjetër, kuaj të rrangallosur, gomerë, karroca plehu të kooperativës, tanimë të shpërbëra nga ferma, këmbësorë të raskapitur që nuk dihej se nga vinin, rrugëtonin të gjithë drejt Jugut. E gjithë frika nga shteti i diktaturës ishte tretur, sikur të ishte një vesë mëngjesi. “Po ja, burri ytë, ç’farë hajri i pa këtij vendi- dëgjova që i tha përsëri Olimbia llafazane, sime shoqeje?… E vranë, e prenë, të ziun njeri që ishte ngritur nga zeroja e bërë mëtëlartë dhe që tani e “varrosën” për hiçmosgjë (?!) dhe tani ai më shehë mua shtrembër, si ta kisha unë fajin”?! “Qepe,- i tha ajo-” se sytë e mendjes këndeja i ka e do i hypij “shejtanit me brirë” të kthehet mbrapash!… Nuk e sheh ti, që nuk lëviz as miza më përtej Dhimithit”!

Më në fund u dëgjua një motor makine i zhurmshëm më përtej kthesës, si një “dum-dum” i mbytur dhe i çjerrë. Rrëmbeva Detjonin, katër vjeçar me të dyja duart dhe dola në mesin e xhadesë. Të dyja gratë që ishin me mua, vunë ulërimën, sepse nuk e prisnin një llahtari të tillë e u sulën edhe ato të më tërhiqnin prej një reziku të beftë, kur një “zetor” po afrohej shumë, duke gulçuar e tërhequr karrocerinë e mbushur me njerëz. Shoferi, i llahtarisur edhe ky nga marrëzia ime, frenoi me ngulm, nxori kokën nga kabina dhe pa i habitur në drejtimin tim. Nuk foli menjëherë… Me siguri, mendoi se duhej të isha ndonjë i çmendur, ndërkohë që pasagjerët e frikësuar, u ngjeshën mbrapa kabinës, nga frenimi i dhunshëm, me fytyra të mavijosura nga i ftohti i akullt.. Pashë shoferin të rrëmbente manivelën, me të ciën do më thyente brinjët, po u step në çast, duke parë, pa aq i befasur që unë shtrëngoja një fëmijë ndër krahët e mi dhe që e ngrita edhe më lart! Edhe manivela e tij mbeti ndërkohë po aq lartë e nisi të ulej!

-Të më falësh për të papriturën, o rob i Perëndisë, por kam nje hall të madh e nuk mundja të bëja ndryshe. Do më vdes fëmija, po nuk arrita edhe për një orë në Sptialin e Sarandës…

Dhe lotova. Qe pjesë e mizanskenës e i gjëndjes emocionale që duheshin krijuar enkas në realizimin e një skene e cila përmbante lëndën e pazakontë: ëndërrimin e formësuar prej një kohe të gjatë e të dhimbshme. Po, edhe kur nuk je aktor, bëhesh në rrethana të tilla ekstreme. Pasagjerët e ngjeshur si sardelet njeri me tjetrin, lëshuan një ofshamje dhe shoferi e uli manivelën fare….

-Po këta ç’janë?!-pyeti shoferi , kur pa edhe tre të tjerët që u ngjeshën pas meje, duke e parë atë si të ishte Perëndi. -Le që s’kam se ku t’u vë,-uli ai duhmën e inatit-As gjilpëra nuk hyn aty sipër. Secili do që të shpëtojë kokën!

-U lutem të gjithëve,-thirra unë-Na shpëtoni , o njerëz! Bëhet fjalë për jetën e një fëmije,-dhe thashë me nxitim se këta janë njerëzit e mi që nuk duan të më lënë në këtë fatkeqësi vetëm, ndërkohë që im bir, sikur e kuptoi e m’i shkoi të dyja duart në qafë, shtrënguar. Kjo djathtas është gruaja ime e kjo majtas e motra. Kurse ky i çali është im vëlla që ra nga ulliri… Ç’pyet, si jemi katandisur,-vazhdova unë me po atë shpejtësi dramatike të foluri, semos ndronte mendim e shtova me ngut dhe me zë më të ulët, duke i vajtur më pranë se, do ta paguanim mirë të gjithë sa ishim, kokë më kokë…

-Hypni! -gjëmoi ai, pa i parë fare ata lart, duke tërhequr derën e kabinës së Zetorit “Ylli i Kuq”.

U kacavjerëm si mundëm përmes rrotave. Ia dhashë djalin një pasagjeri që nisi të shikonte me dyshim, sepse Detjoni lëvizi gjallërisht, po kjo kaloi shpejt. U ulëm në cepin e fundit të karrocerisë, nga u krijua njëfarë vendi, ca këmbëkryq e ca gjunjëthyer. Nikoja rënkoi, po kush ia kishte ngenë. Skapamentua gjëmoi e shtëllungat e tymit era na i përplaste fytyrës. Po ne s’kishim frymë sa të zbrisnin mëtëposhtë Bunecit e të delnim në majën e Kashtarezës, nga ku fshati, me drita të shuara, si në kohë lufte, nuk dukej më. Anash xhadesë së pa asfaltuar, tek-tuk dukeshin stivat me drurët e ullinjëve të prerë deri poshtë, ngaqë të zotët e tyre ia kishin mbathur me kohë. Luftë hesapi… Bëhej “Zot i vendit” ai që mbetej pas, duke llogaritur kokën! Edhe në Volloder na u shtua tymnaja që vinte nga djegia e vreshtave, që kishte tri ditë e net që shkrumbohej. Dikush qe shprehur në radjo se po krijohej përsëri “Toka e djegur”! Në “Qafë të Gjashtës” dikush i ra llamarinës së kabinës. Motori gulçoi dhe shoferi frenoi. Zbriti vetëm ai që i ra kabinës dhe ne që i thamë se jemi për në spital. Shoferi na u afrua të merrte paratë, i pa me vrejtje, tek i numëroja dhe tha se, po të donim të venim më përteja, nga kufiri, do të jepnim edhe kaq para akoma e do të mblidhnim mëndjen se, në Sarandë nuk do të gjenim dot mjekë, jo e jo, po as ndonjë infermierë!….

Nuk i kisha ngenë. I ktheva kurizin. Hodha djalin në qafë dhe u nisëm, andej nga na rrëfeu rrugën Niko Çalamani, që të mos ndeshnim policët që kishin marrë urdhëra të reja që të frenonin ikjet masive, ngaqë Shqipëria po boshatisej. Na duhej të ecnim thuajse me vrap, po si t’ia bënim Nikos, të cilin as e ndihmonim dot, po as që e braktisnim… Pa të nuk e kalonim dot as kufirin… Fjala qe lidhur si një nyje e pazgjidhshme, mpleksur edhe me ndjenjën tonë humane, që ta çonim deri në Spitalin e Janinës… Pas mëse një ore kishim mbërritur tek Ura e Kranesë. Zbrita buzë lumit të Bistricës, sa të freskoja fytyrën e mbusha pagurin e aluminit me ujë të freskët. Të thante thëllimi. Lena ime dëgjonte me bezdi Olimbinë që vazhdonte t’i fliste akoma afër veshit të saj. E kisha marrë zët që në fshat, ngaqë nuk pushonte së foluri, si “bytha e turtullit”: të ikim… të ikim” derisa ia bëri “top” mendjen sime shoqeje e ia “ngriti leckat” me gjithë fëmijë, me mua bashkë dhe me një çalaman nga mbrapa që shpresonte fukarai të gjente derman në Spitalin e Janinës, Nisi të fërkonte gjurin e këmbës, po unë sa i futa pak sheqer në gojë fëmijës, i dhashë shenjë te ngrihej. Se vetëm ai e dinte udhën deri në Dhivër. Deri në Durmish nuk kishte dëbore, po më përteja zbardhonte vendi. Na duhej të ngjiteshim nëpër ca kodra që ndrisnin nga bora e dendur.

Në Leshnicën e Sipërme mbërritëm në masnatë. Ishim të dërmuar nga lodhja. Gjindja dukej e heshtur e fshati ishte thuajse i braktisur e i frikshëm. Sipas Nikos këtu do na ndihmonte Vasili që ishte i internuar në fshatin tone në atë kohë. “Unë e kam ndihmuar Vasilin këtu,-thoshte Nikoja ,-ndërsa Vasili do na ndihmonte të hidheshim përtej, pa shume probleme e me më pak para”. Kështu i thoshte mendja atij dhe grave që kishim me vete, që edhe udhën drejt tokës greke do na i bekonin “Perënditë e Olimpit”…

Trokitëm më në fund dhe u dëgjua vetëm e lehura e qenit. Derën na i hapi njeriu që kërkonim. Njohu Niko Çalamanin e na futi brenda, pa na i dhënë dorën. Qe bërë gati për të fjetur, ngaqë edhe xhaketën e leshtë mbi supe e kishte hedhur… Po nuk e bëri të gjatë e na uli pranë oxhakut, shpupurisi me mashan thëngjijtë e mbuluar me hi, hodhi mbi të ca shkarpa të thara, i frryu bulçinjtë e zjarri morri përpjetë…

-Na siguro të keqen motra, foli e para Olimbia se kemi vajtur në “fund te detit”…

-Me fëmijë të vogël, xhanoo… në këtë qamet! Vetëm ne kishim mbetur në fshat dhe pesë a gjashtë pleq-shtoi Lenica

-Mu bë këmba”dubek” fare, more Vasil vëllai,-e ngau fjalën më tej Nikoja, -qysh kur rrashë nga ulliri dhe tani m’u bë gati për t’a prerë me sharrën e druve…

Vasili nuk fliste fare. Na hidhte nga një sy e trazonte zjarrin pa reaguar. Dhe kishte hak, Sepse, për po këto gjëra bëri tetë vite burg e tri vite internim në fshatin tonë. Doja të flisja dhe unë, po nuk guxoja… Nuk i njihja mirë këta njerëz qe i kishte internuar qeveria komuniste në fshatin tim, i cili i ngjante “parajsës” me gjithë bukuritë, shtëpitë e katandinë e tij, me detin përkarshi dhe erërat e malit trëndelinë, po “kleçka” qe se fshati kishte nevojë për krahë pune, që të zbatohej ajo fjala e Udhëheqësit, për ta bërë fshatin si qytetin e mandej t’ia kalonin edhe qytetit. Po edhe ta bënin “malin si fushat”, sikundër thonin kinezët e Maos, me taraca deri në det… Se ç’bëra dhe unë një shkrim atëhere dhe e botova në një gazetë, duke i krahasuar taracat me shkallët e anfiteatrove të lashta, thjesht për nga bukuria e tyre nga larg, me një përshkrimi poetik, pa e vrarë mendjen atëhera se po shkruaja dokra, në fillimet e mia, po edhe më pas, pa e njohur koston e tyre te jashtëzakonëshme, funksonimin e tyre problematik, brigjeve me gurë, duke lënë djerrë taracat pjellore shekullore, si edhe duke shfrytëzuar këtu turmat e vullnetarëve të rinisë së vendit, të internuarit e te burgosurit politikë. Një spekullim i tmerrshëm mbi popullin e varfëruar deri në palcë, mbi punën e papaguar të qindra -mijëra njerëzve… Dhe, ca më keq akoma, kur vija në fshat nuk ngatërohesha me kërkënd nga të internuarit e te burgosurit, pa e marrë me mend se shumë vite me vonë do të isha edhe unë një i tillë dhe aq, bile edhe nje shkelës kufiri si tani!… Po e keqja erdhi për të gjithë e tani vijmë e i zëmë derën këtij Vasilit për të dalur m’atanë. Kishin ardhur kohë të kundërta, të pabesueshme e ne filluam që të dridheshim nga një rrymë e brendshme, krejt e panjohur më parë! Ai tani filloi të na shohë në koqe të syrit… Olimbiia qe e para që do ta davariste mjegullnajën e syve të tij…

-Na siguro, të keqen motra jote, sepse, siç e sheh, jemi me fëmijë e me sakatë dhe ne nuk të lëmë pa të shpërblyer, -tha ajo duke gërmuar çantën e saj e duke nxjerrë prej andeje shukun e kartmonedhave, të cilat i bëmë gati që tek ura e Kranesë. Njeriu trupvogël e me fytyrën si të një miu arash u mendua vetëm një çast. Pastaj zgjati dorën dhe i shtyu ato…

-Jo, jo,jo,-tha me një buzëqehje të ëmbël që nuk e prisnim… Më paska arrdhur nami deri atje?!… Po unë kam ngrënë bukë aty me ju, kemi punuar bashkë nëpër taraca sa na ka rrënë bretku në shesh… Më keni parë si njeriun tuaj, edhe pse me ndonjerin shiheshim shtrembër…

Mbase e kishte fjalën për mua, që nganjëherë mbaja anën e atij pushteti të çuditshëm që na kishte hedhur “trutë e gomarit”, si më thoshte im atë me zë të ulët, i cili qe i detyruar të punonte për pesë lekë në botore, po edhe të ca njerëzve që u dukej sikur fshati ynë i vjetër po “prishej si përbërje”, nga të arrdhurit që vinin si vullnetarë e mbeteshin aty, nga të internuarit e të burgosuirt, të cilëve u mbaronte afati i dënimeve dhe përsëri mbeteshin aty, po ja ku errdhi edhe rasti ynë që të kemi ne nevojë tani për këta njerëz… Desha të shtoja se, qysh kur u bëmë me rusët e me kinezët më pastaj, ndiqnim tabiatet e tyre e tani duhet të çapitemi nga krahu tjetër që na thoshnin se ishin “armiqë të egër”!… Po, për më tej më erdhi në ndihmë Nikoja, kur nuk e prisia fare prej tij, duke tërhequr zvarrë këmbën e buhavitur nga vatra e zjarrit e duke thënë se “E keqia nga varfëria që hoqëm, nuk tretet kollaj. Nuk qemë, unë e ti, more Cilo, që na duhej të krrenim kokat e shqopeve nga rrëza e malit, duke ngrënë vetëm nga një kothere bukë e dy koqe ullinj, fshehur sqindeve, semos na shihte brigadieri e na spiunonte tek drejtori e operativi, kur na vente djersa çurkë dhe as që dihej fare se si do vente kjo palo jetë?!… Prandaja ,-shtoi ai ,-edhe bota rotullohet,-Ja kështu,-e i mblodhi të dyja pëllëmbët e duarve në formën e portokalles,-si ka thënë ai i pari,- qe ishte edhe ai nga Greqia,- më duket mua”…

-Ti lëmë këto historira,-tha Vasili fare thjeshtë. Unë them tani të merrni një sy gjumë, sepse e di se ç’do më thoni tjetër, po e di unë tani se ç’rrugë keni për të bërë akoma. Sidomos fëmija dhe ky shepragu që më thotë nga këto gjëra, varrur akoma në qafë…

Ai i mori paratë e hedhura afër zjarrit, i futi tek e ndara e jelekut e u ngrit. Pas pak doli nga dera. Ne po kërkonim ndonje qoshe afër zjarrit që të flinim, sa të mundnim të flinim, kur ai hyri përsëri e i vuri zjarrit një kucuri të trashë e u largua me heshtjen e tij. Dhoma u zhyt në gjysmë terrë, sepse ai fiku dritën. Ca njolla ndriçimi vinin deri në fytyrat tona të raskapitura nga flakët e rralla të zjarrit, Detjonin e kishte zënë gjumi në gjirin e sëmës. Tani niste e panjohura!

U nisëm të përgjumur e të lodhur, pas dy orësh. Fytyrën e fytin e djalit i pështolla me shallin e leshit dhe i zbrita kapuçin deri tek hunda. Nata ishte tmerrësisht e ftohtë. Nuk frynte erë dhe dëbora kërciste nën këmbët tona. Në të dalë të fshatit lehu një qen dhe ne stepëm. Po na siguroi Vasili se ishte i lidhur. Vasili tha se tani qe pjesa më e vështirë, ngjitja në nje shtresë më të madhe dëbore, që befasonte me përrenj e humnera, që quhej mali i Shtugarës, si kufiri i dy shteteve me sisteme të kundërta shoqërore… Vënde -vënde, edhe i çveshur, zhagurimë e gjitha, me ca bredha të shpërndarë mbi shkëmbinj. Po shihja majën e malit, si nje sfinks mbi kokat tona, që shponte qiellin, kur më rrëshqitën këmbët e desh rashë në greminën e përroit e më shpëtoi nga shpirti një si ulërimë!

-E zeza ,-klithi ime shoqe dhe u hodh si dhi e egër të mbante djalin…

Mbeta pa frymë i zhytur në dëborë. Edhe ai më keq se unë, i mbuluar nga bora e dendur dhe e freskët. I llahtarisur plasi nga të qarët. Nikos, sa iu krijua rasti të fërkonte këmbën e dhëmbur, ndërsa Vasili u var poshtë, me fytyrën e prishur e të zvogëluar. “Jo keëhtu,-tha ai i brengosur,- se mund të na diktojnë dhe pastaj… kot mundimi, i juaji dhe i i imi”! Lena i bëri shënjë të birit me gishtin e saj tregues të kthyer e të shtrënguar midis dhëmbëve dhe, pa e pyetur fare, as mua e as shoqëruesin, e hodhi djalin si deng mbi kurrizin e saj. Dikur i idealizoja gratë nga pamja e jashtme, nga eleganca e bukuria, po ja tek kisha përfunduar tek një grua e ashpër, po sorkadhe mali, që ngjitej para meje ngarkuar, në të përpjetën e një mali me dëborë rrëshqitëse e që e kthente syrin edhe nga ana ime, me përkujdesjen njerëzore se mos më rrëshqiste këmba përsëri e veja në “hale të gomarit” , -sikunder thonte ati im i ndjerë! Frika, lodhja, pasiguria e ankthi nga e panjohura, më kishin bërë gati- gati një njeri në prag të marrëzisë. Me dukej se ngjitesha në lartësinë e nje këmbanoreje, ku mezi e shquaja këmbanën  si të varur në kupën e qiellit të murrëtyer. Vende-vende, më ngjau vetja se isha akoma në ato llavat e nëndheshme të qymyrgurit të Minierës së Memaliajit, ku më patën internuar, tek ngjitesha bythasi, për të shtyrë dëborën. Po -ç’them kështu, ore… qymyrin…! Ecja tani më mirë, po krejt si i përhumbur.. Isha fare pa vetëdije, kur u dëgjua klithma rrënqethëse, jo prej njeriu, po prej një qenieje mitike… Ngrimë të gjithë! Vinte nga trupi gati i pajetë i Niko Çalamanit, fukarait tonë, zhytur i tëri i ziu, edhe ai në dëborë e që mezi dukej si njollë e zezë. Si dreqin e patëm harruar? Po kur harron edhe veten njeriu, nuk pyet për të tjerrët, në janë gjallë a vdekur! Vetëm se, O Perëndi që je në qiell, BESOMË: këtë herë rrëshqita vetë tek ai i gjorë njeri. Se grupi kishte ecur goxha më lartë. Kështu bëja edhe në miniere, ku më kishte rekomanduar drejtoresha L.K (“që të mos shihja qiell me sy,-kishte thënë ajo grua cmirzezë!), kur ngecte qymyri në llavë, ndërsa këtu kishte “ngecur” një njeri që ne kishim vendosur ta shpëtonim e ta shpinim deri aty në Janinë, kur edhe vetë nuk dinim si e qysh do përfundonim në këtë “kurth”, kuturisje të Olimbisë, se mbase nuk do t’ia prisnin këmbët grekët. Si dreqin e hoqa nga mendja këtë njeri të gjorë? I strukur në dëborë qante nga dhimbja. I ngrita kokën. I fërkova ballin e pastaj të gjithë fytyrën me dëborë, derisa iu çelën sytë përsëri. Fërgëllova nga gëzimi që më erdhi bafas. “Bëjë gajret, o njeri se erdhëm! Gratë me Vasilin arritën majën, tek fillon jeta tjetër, o Niko vëllai”! Po ai, në vend që t’i çelej fytyra prej këtij lajmi që sapo i dhashë, nisi të qajë si gratë tona, me ca fjalë të vdekshme, që të rrënqethin shtatin e shpirtin… po unë mora kurajo e forcë dhe e ngrita nga gropa e dëborës. E hodha menjëherë mbi shpinë, si të ishim në ndonjë luftë e më duhej të ecja këmbadoras me të “plagosurin”, ndërkohë që ai thoshte ca fjalë të shkëputura se, atje në spitalin e Janinës, mase do gjente ndonjë doktor zemërmirë që mos t’ia priste këmbën… se pastaj ç’e donte më jetën dhe se, do qe më mirë ta linim aty e ta mbulonim me dëborë, që të mos tretej trupi e ta gjente i biri, nga të parët që kishte ikur në Greqi e nuk dihej fare se ku ndodhej!… Dëgjove, more? Po nuk ia thashë unë dot doktorit, do ia thuash ti… Dëgjove, more? Përse nuk flet? Ku je?! Të mos ma presin këmbën! Nuk dua të jemë gjithë jetën barrë për të tjerët. Ku je, o njeri, do flasësh, apo jo? Unë gulçoja, sa vetëm unë e dija që s’kisha kurfarë fuqie t’i flisja, po kërkova një vend më të sigurt për të qëndruar, mora frrymë dhe i premtova se do t’ua thoshja atyre të Janinës se nuk… po befas, sa ai bëri një lëvizje fare të vogël gjallërimi, e humba ekuilibrin, rrëshqiti këmba ime përsëri e, që të dy u zhytëm në deborën që vazhdonte të binte… Mos kishim humbur? Mpirja e gjymtyrëve e kishte bërë punën e vet e na afroi në vetëdije njëfarë gjumëvënie të ëmbël, si të ishim personazhe të përrallave të Vitit ti Ri.

Ku jam këtu? Edhe atë mëngjes, kur më hodhën hekurat në Memaliaj, dy ditë donte që të vinte Viti i Ri… Si sot… Sa mirë që arritëm!.. Po ku janë të tjerët? I pari që u përmend qe po ky njeri i tronditur, nga të gjitha gjërat e jetës njëherësh… Se, kur e humbet fare atë, mbyllet, merr fund gjithçka tjetër! Sikur edhe me një këmbë të rrosh, robi i Perëndisë! Është e ëmbël, kjo qerrata jetëzeza! Mirëpo në këto fjalë e sipër, me ca të thëna e ca të pathëna, Nikoja, ia plasi të qarit me një zë të thekshëm që ia shhpërndau era, bashkë me flokët e dëborës që u dëndësuan. “Lermëni këtu, -bërtiti ai, tani me një vendossmëri të lartë burri. Ikë! Ti ke grua të re e një fëmijë të bukur me të, është e zonja, si te gjitha gratë tona të Jugut, qe e ndezin zjarrrin në mes të detit! Ik te lutem. Mesa duket kështu, kaq pata fatin e jetës… Më therr këmba, aq sa vdekja do qe më e ëmbël”!

Gjendesha në mëdyshjen më të madhe të jetës sime. Dhe nuk po gjeja asnjë këshillë në mëndjen time e asnjë këshilltar përreth meje, të me thoshte si të bëja. Nata vazhdonte të rëndonte mbi ne, mbi dy qënie të harruara nga fati i keq i vendit tënë, nga tragjedia e madhe që po përjetonin shqiptarët… Kishim mbetur në majë të malit Shtugarës, në mesin e dimrit dhe dëborës që shtohej parreshtur, buzë humnerave të lemerishme e zhugurimave të tij. Ai vështronte mua me sy të shqyer. Dhe, pa i dhënë kohë hamendjeve, si unë edhe ai, e rrëmbeva nga mesi dhe e hodha në krahët e mi si një deng robash. Këmbët iu varën mbi kurrizin tim, si të ishin këputur nga trupi i tij. Po, për çudi nuk m’u duk aq i rënd tani… Peshonte aq sa edhe Detjoni. Nisa pa folur t’i hedh hapat ngadalë, sipas tragave të këmbëve të mëparshme, nëpër atë të përpjetë të frikëshme. Qe më mirë kështu, se sa të binim që të dy, në humnerat e atjeshme. Në këto e sipër, një hije e zezë u dukë para nesh, 20 hapa më tejë. Ishte udhërrëfyesi ynë.

“Kurajo, thuajse mbërritëm. Edhe pak hapa kemi”,-tha ai me një zë te butë, duke ma hequr dengun… njeriun nga kurrizi… Qenë hapat e fundit. Ja tek ishin edhe dy gratë, mbështetur tek shpina e njera-tjetrës. Lenica më pa me përgjërim. Fërkonte kokën e djalit me njerën dorë dhe, e përkulur mbi të, hukaste mbi doçkat e tij të njoma, I hodhi sytë edhe nga ana ime, duke provuar të buzëqeshte lehtazi, sido që ishte gjendja, ashtu e përvuajtur nga raskapitia e madhe, po edhe nga një dashuri e brendshme e vagëlluar, që nuk rrëfehet dot, nga asnjë aktore në botë, po diku çelet aty, në fytyrën e saj të pudrosur nga dëbora, si manushaqet që mbijnë në plasaritjet e shkëmbinjëve të maleve, kur shtrëngon acari, po, këtë herë, brenda shpirtit të një gruaje që ka qeshur aq rrallë në jetën e saj dhe ka hequr aq shumë vuajtje të pambaruara, duke provuar edhe tërkuzën që në moshën tetë vjeçare!

U ula pranë saj i kapitur. Ajo zgjati dorën mbi dorë time të ngrirë kallkan e unë ndjeva për një çast ngohtësinë e një gruaje, si të ishin të gjitha dashuritë e botës bashkë, që shkrijnë edhe akullnajat…

-Siç e shihni, mbërritëm tek Kloni me tela gjëmbash,-tregoi me gisht Vasili. -Ky mjet ferri do qe ngitur atje në majë, ku shkëmbi i thepisur nuk pranon njeri të hypi, po e kanë bërë këtu. Më mbrapa telit është një botë krejt tjetër. Ajo e ndaluara! Ashtu si e kemi ëndërruar ne dhe që e kami paguar aq shtrenjtë, si ti edhe unë!-tha duke parë në drejtimin tim, me një mbyllje të plotë të syve, sikur donte të maste edhe errësirën,-Mirëpo,- vazhdoi duke treguar gishtin po në errësirën që kishte filluar të davaritej- Ka një tel të prerë atje që s’duhet prekur gjithsesi, sepse mund të jetë i lidhur me ndonjë zile alarmi, apo të ketë edhe korent, kushedi… Ndryshe mund të prishim gjittçka bëmë… Postën Kufitare të Kakavijës nuk e kanë braktisur fare,- sikundër thuhet, aqsa në brezin kufitar gjenden çdo ditë edhe njerëz të vrarë. Kush i vrau ata? Askush nuk e merr vesh, se ç’bëhet! Pra, le të jemi me kujdes tani që do të ndahemi e… ju andej e unë këndeja përsëri… Unë e mbarova detyrën time e ju urojë një FAT TË MIRË! Fjalët e tij ishin si një fëshfërimë flladi…

Pra, po mbërrinim jashtë shtetit. Sa herë e pata menduar këtë çast ngjethës! Kurdohere që më shkonte mendja të arratisesha nga internimi apo nga burgu, aq herë kujtoja këtë vijë të çuditshme që quhet kufi. Po më kujtohej edhe i gjori Rodolf, kushëriu i mjerë, i cili nuk arriti ta kalonte këtë “vijë ndarëse” as nëpër ëndërrimet e tij, ngaqë ia diktuan ëndrrën, e kallzuan dhe i bëri ato 15 vite burg, kokërr më kokërr, edhe pse ishte vetëm një ëndërr e vërtetë. Ndodhesha, më në fund, në vijën që ndan dy shtete, dy gjuhë, dy mendime, dy hapësira të ngjajshme që, megjithatë quhen shtete… Ja tek isha fare pranë tij dhe duhej ta kapërxeja me qetësinë më të madhe. Një lloj mpirje më shtangu shtatin, dhe hapin. Mos po gaboja? Mos kisha ngrirë me githë atë foshnjë katër vjeç që ishte mbërthyer rreth qafës sime si një copë akulli? Nuk di se ç’ndjenjë e stërlashtë më stepi kështu!…

U ktheva nga gremina që sapo kisha kaluar, u ula një copë herë dhe e hodha vështrimin andej nga kisha arrdhur, andej nga kisha lindur… Përmes një qielli që kishte nisur të ndriste në prag të agimit, pashë tutje majëmale, majëmale të tjerë dhe vetiu gremina e përrenj midis tyre. Tisi i bardhë i dëborës e i mugëtirës së natës qe shmangur e një skenë gjigande hapësire hapej para meje… Bëra kryqin, kryqin që e bëja shpesh tanimë. Si një besim e shpresë, nga më e mira e gjërave, kur sheh fundet e fillimet e egzistencës tënde. Nuk di as sot nëse ishte shënjë vetiake vuajtjesh, a thirrmë nga qielli, apo drithërimë e dobësive njerëzore, nga ato që e zaptojnë shpirtin e nuk e lëshojnë më, Se realisht, isha duke u larguar nga vendi i dhimbjeve te mëdha, po edhe i dashurive të mëdha, të cilat m’u vërsulën në vetëdijen time, pikërisht tani, tek do të hidhja një hap largimi, jo përgjithmonë, po vallë, a duhej ta bëja?! Më ngjethnin shtatin këto çaste të rralla ndijesishë, të paprovuara ndonjëherë. Përse vallë më lëngëzuan sytë që më bëri nëna ime?! Isha ngritur në këmbë.

-Eja,-më tha Elenica butë-butë, ndoshta si asnjëherë tjetër. Kishte ardhur afër meje, më zgjati dorën dhe më tërhoqi përtej kufirit si të isha fëmijë,-Le ta nisim nga fillimi!…