Shaqir Vukaj: Himara, historikisht shqiptare!
Para pak kohe, Kryeministri i Greqisë, Micotaqis, bëri një vizitë blic në Himarë. Vizita vetëm në Himarë (jo vizitë zyrtare apo miqësore në Shqipëri), udhëtimi me një helikopter ushtarak (!) (mirë që nuk erdhi i veshur si ushtarak) pikërisht më 22 dhjetor (Datë që nuk u zgjodh rastësisht sepse pikërisht më 22 dhjetor 1940, gjatë luftës Italo-greke, ushtria greke “çliroi” Himarën) e sidomos provokacioni që ai bëri kur ndërmjet të tjerashe tha: “Ky është një moment special për mua dhe helenizmin kudo… Ju falënderoj që keni mbajtur lart frymën e helenizmit dhe të ortodoksisë” krijuan përshtypje jo të mirë tek shumë shqiptarë…
Ishte i papranueshëm pohimi i tij, kur tha, madje “urdhëroi” që “Shqipëria është e detyruar të respektojë të drejtën tuaj për vetëvendosje”. Dhe është po ky kryeministër, si shumë paraardhës të tij, që nuk pranon të heqë Ligjin e Luftës me Shqipërinë, të njohë problemin çam, krimet e masakrat e deri dëbimin nga tokat e tyre, që nuk njeh të drejtën për kthimin e kompensimin e pronave e të pasurive të shqiptarëve në Greqi… që pa pikë droje, duke shkelur haptazi Kushtetutën “urdhëroi’ Tiranën zyrtare të njihte të “drejtën kësaj krahine për vetëvendosje”. Mirë që nuk kërkoi t’i bashkohet Greqisë.
Është e pa shpjegueshme se si një provokimi kaq të hapur nuk i dha përgjigje asnjë përfaqësues zyrtar. Për turpin e tyre, edhe ata kanale televizive apo gjithologë që dalin çdo natë e na “japin mend”, nuk i kushtuan asnjë minutë këtij provokimi e qëndrimi të hapur antishqiptar…
***
Megjithëse nga shumë studiues, historianë, gjuhëtarë etj. shqiptarë e të huaj, është folur e shkruar shume herë për Himarën si krahinë shqiptare e banuar nga shqiptarë, qëndrimi dhe fjalët e Micotaqisit më bënë t’i kthehem problemit të përkatësisë së Himarës, por nga një këndvështrim tjetër, në radhë të parë nga vlerësimi e qëndrimi i disa historianëve e studiuesve rusë (siç dihet shumica dërmuese e tyre kanë mbajtur qëndrime antishqiptare, veçanërisht mbas luftës dhe çlirimit të Kosovën. Po ashtu shumë prej tyre njihen si mbështetës e përkrahës të thekshëm të ortodoksisë greke…) si dhe disa dokumenteve zyrtare ruse.
Para disa vitesh kam botuar një shkrim për një Batalion Shqiptar, që kishte luftuar përkrah rusëve kundër Turqisë. Me qenë se pothuajse gjithçka lidhej me Himarën dhe himarjotët që përbenin këtë batalion, si një përgjigje modeste ndaj pretendimeve megalomane të Micotaqisit e shokëve të tij, po përmbledh disa nga materialet e studiuesve rusë e të arkivave ruse, që kam gjetur e botuar, por që flasin qartë, me fakte e dokumente se Himara ka qenë historikisht shqiptare e banuar nga shqiptarë.
Gjatë punës si ambasador i Shqipërisë në Moskë, nga historianë rusë kisha dëgjuar se në muret e sallës Georgievskaja të Kremlinit, krahas pllakave të tjera përkujtimore për njësitë ushtarake ruse të dekoruara me Urdhrin e Shën Gjergjit ndodhet dhe një pllakë mermeri ku, me germa të arta shkruhej për një Batalion Shqiptar që kishte luftuar kundër Turqisë, përkrah trupave ruse e më vonë, në përbërje të Ushtrisë Perandorake të Rusisë.
Gjatë një pritjeje në Kremlin, gjeta rastin dhe e fotografova. Aty shkruhej:
BATALIONI KEMBESOR GREK I BALLAKLLAVIT
KRIJUAR MBI BAZËN E TRUPES LUFTARAKE SHQIPTARE,
THEMELUAR NË VITIN 1775….
Më tërhoqi kjo temë dhe historia e këtij Batalioni Shqiptar, fati i luftëtarëve të tij, emigrimi i tyre drejt Rusisë dhe fati i tyre etj. kështu që u përpoqa të gërmoja e të gjeja sa më shumë materiale, madje nga burime të ndryshme.
Në sallën Georgievskaja, salla më madhështore dhe e bukur jo vetëm e Kremlinit… mban këtë emër për nder të Shën Gjergjit Fitimtar, në nderim të të cilit është krijuar Urdhri më i Lartë Ushtarak i Rusisë, me të cilin janë dekoruar njësi dhe ushtarakë të shquar të Ushtrisë Ruse. (Ky Urdhër, është vendosur nga Caresha Ekaterina në vitin 1769 dhe ka ekzistuar deri në fitoren e Revolucionit Socialist të Tetorit. Ai është rikthyer me dekret të Presidentit Jelcin në v.1992. Përveç Urdhrit ekziston edhe Medalja e Gjergjit Fitimtar, me të cilin janë dekoruar rangje më të ulët ushtarakësh). Në muret e saj janë të fiksuara pllaka mermeri, ku, në secilën, me germa të arta janë shkruar emrat e 545 regjimenteve, ekuipazheve të anijeve dhe njësive luftarake janë dekoruar me këtë Urdhër. Në një vend të dukshëm, në mes të sallës, bie në sy pllaka për Batalionin Shqiptar.
Nderimi që i është bërë kësaj njësie luftarake shqiptare, duke e renditur përkrah njësive luftarake më të lavdishme të ushtrisë ruse të të gjitha kohërave, është tepër domethënës dhe tregon se kjo njësi ka një rol të veçantë në zhvillimet luftarake të asaj periudhe.
Në historiografinë ushtarake ruse shkruhet kështu për këtë njësi: “Batalioni i Ballakllavit – në Perandorinë ruse ka qenë njësi Luftarake Shqiptare, që ka marrë pjesë në luftërat ruso-turke, në vitet 1768-1774, 1787-1792, 1806-1812 si dhe në Luftën e Krimesë”.
Sipas shumë dokumenteve të arkivave ruse, të cilave i referohen studiuesve rusë e të huaj që janë marrë me këtë problem, rezulton se këta luftëtarë shqiptarë kanë qenë nga Jugu i Shqipërisë, kryesisht nga krahina e Himarës.
***
Fillimisht do t’i referohem historianit të njohur për studimet për historinë e Greqisë dhe Shqipërisë, Pr. Dr. Grigor Arshit, i cili në vitin 1963 (kur marrëdhëniet sovjeto-shqiptare ishin ndërprerë krejtësisht) ka botuar në Moskë librin “Shqipëria dhe Epiri. Në fund të shekullit XVIII dhe në fillim të shekullit XIX”. Siç shkruan autori në hyrje, por që e ka përsëritur disa herë edhe më vonë, madje edhe në bisedat që kam zhvilluar me të, në arkivat ruse ka shumë materiale që flasin për historinë e Shqipërisë dhe të Greqisë, për shqiptarët e Himarës e luftërat e tyre, për të drejtat që ata kanë fituar në saj këtyre luftërave etj., por që janë shfrytëzuar shumë pak, sepse, siç shkruan ai, “Historiografia ruse dhe sovjetike është marrë kryesisht me historinë e Jugosllavisë dhe të Bullgarisë…..” (Dua të theksoj se fatkeqësisht këto arkiva nuk janë shfrytëzuar nga studiuesit e historianët tanë, madje shumë materiale e dokumente që bëjnë fjalë për ne nuk janë hapura asnjëherë….)
Në studimin e tij, autori duke u mbështetur në shumë burime arkivore ruse, kryesisht në Arkivin e Politikës Jashtme të Rusisë si dhe në shumë materiale të studiuesve të huaj që kanë vizituar tokat shqiptare, pohon në mënyrë kategorike se luftëtarët shqiptarë të trupës luftarake që nderohen në sallën Georgievskaja, ishin shqiptarë nga Himara, por kishte dhe shqiptarë nga Morea. Për të arritur në një përfundim të tillë, në veprën e tij, ai i kushton një vend të dukshëm Himarës, lidhur me popullsinë e saj, kushtet social-ekonomike, mënyrën e jetesës, marrëdhëniet me jashtë, në radhë të parë me Rusinë etj.
Është tepër i rëndësishëm fakti se autori, si specialist dhe njohës shumë i mirë i historisë Greqisë, (në Rusi ai vlerësohet si një nder studiuesit më të mirë rusë të kësaj fushe) që ka shkruar shumë më tepër për Greqinë se për Shqipërinë, shkruan pa asnjë mëdyshje se Himara historikisht ka qenë shqiptare, e banuar nga shqiptarë.
Në kapitullin e parë të librit “Shqipëria dhe Epiri….” thuhet: “Në vitin 1785, Pano Bixhili, shqiptar, banor i Himarës, i cili ndodhej në shërbim të Rusisë, ishte emëruar konsull i përgjithshëm i Rusisë në Shqipëri. Me të arritur në qytetin e Artës, që e kishte zgjedhur si vend rezidence të tij, ai i shkruante ambasadorit rus në Turqi, Bullgakov: “Duke pas parasysh shtrirjen e madhe të këtyre tokave – ku unë jam emëruar konsull i përgjithshëm – duhet dhe, nuk është e pa dobishme, të caktohen nënkonsuj në vendet e me poshtme: në Mesollongji, në Prevezë, në Janinë, në gjirin e Vlorës, në Durrës dhe në Shkodër”. Vetëm nga ky pasazh – shkruan Pr. Arshi – shihet se Bixhili, “me Shqipëri kuptonte një hapësirë të gjerë të gadishullit të Ballkanit, që nga Mali i Zi deri në Peloponez”.
Duke u marrë në veçanti me Himarën, bazuar, në materialet e disa autorëve të huaj që kishin vizituar tokat shqiptare si dhe në materialet e arkivave ruse, Pr. Arshi pohon në mënyrë kategorike “se ajo është krahinë shqiptare, banuar nga shqiptarë”, që nuk i është nënshtruar asnjëherë pushtueseve osmanë dhe ata (osmanët) kanë qenë të detyruar të njihnin autonominë e Himarës…
Lidhur me organizimin shoqëror, Himara, si krahinat e tjera malore të Shqipërisë, ruante format patriarkale të jetesës, ku familjet trashëgonin dhe ruanin fort marrëdhëniet fisnore, madje edhe në qoftë se ishin në lidhje gjaku të brezit të 5-të, 10-të apo të 20-të, ata nuk martoheshin me njëri tjetrin. Njëlloj si në zonat malore të Veriut edhe në Himarë ekzistonte gjakmarrja. Në qoftë se në krahinat veriore të Shqipërisë, ekzistonte ndarja në bajraqe dhe kishte një të parë, që quhej bajraktar, në Himarë ata quheshin udhëheqës, kapedanë ose bujarë dhe përmenden shembuj: në Palas ishte kapedan Leka, në Himarë bujar Varfi, në Dhërmi kapedan Nini etj.
Duke qenë një krahinë tepër e varfër, për të siguruar mjetet e jetesës, krahas migrimit në krahina te tjera (Sipas një raporti të konsullit rus në Vlorë, zotit Bixhili, vetëm në krahinën e Vlorës, punojnë me mëditje më shumë se 500 himarjotë të varfër), himarjotët kanë shërbyer në shumë ushtri të huaja me pagesë. Sipas shumë të dhënave dhe dokumenteve, në shekujt e XVI dhe në gjysmën e parë të shekullit XVIII, himarjotët kanë shërbyer vazhdimisht në ushtritë spanjolle dhe venedikase. Nga viti 1735, napolitanët filluan të përdorin forcat ushtarake të Himarës, madje në Mbretërinë e Napolit u formua Batalioni Shqiptar. Të huajt rekrutonin mercenarë nëpërmjet kapedanëve vendas dhe Pr. Arshi, duke u mbështetur në kujtimet e V.Leake, sjell shembullin e kapedan Zako Gjergjit që merrej me këtë punë në zonën e Himarës.
***
Megjithëse marrëdhëniet shqiptaro-ruse janë studiuar pak, vëmë në dukje se në shekujt XV-XVIII edhe në Shqipëri ishte ngritur miti i Moskovit, në radhë të parë si shpëtimtar i të krishterëve që vuanin nën zgjedhën osmane. Disa peshkopë, si kryepeshkopi Gavril në v.1586, peshkopi Teofil në vitin 1587 dhe patriarku i Ohrit Atanasi, Neofili nga Korça etj. shkonin në Moskë jo vetëm për të kërkuar ndihma humanitare… Në fund të shekullit XVI Moskovi ishte bërë një faktor real në politikën ballkanike.
Interesat e Rusisë për Ballkanin janë të hershme, por ishte Pjetri Madh, që me thirrjen e tij në vitin 1711, bëri që Rusia të përfshihej direkt në zhvillimet ballkanike. Në fakt, në trojet shqiptare shpërthyen një seri kryengritjesh antiosmane dhe Pjetri i Madh, nëpërmjet letrave të vitit 1715, falënderonte fiset shqiptare të Kelmendëve, Kuçëve dhe të Pipërit për ndihmën dhe lëvdonte trimëritë dhe sakrificat e tyre. Kësaj periudhe i përket edhe puna për hapjen e konsullatave ruse në trojet shqiptare.
Në vitin 1759 përfaqësuesit e popullit të Himarës u mblodhën në një Kuvend dhe vendosën t’i drejtoheshin Careshës së Rusisë, Elizabeta Petrovna me një letër, ku i shprehnin gatishmërinë e tyre për të luftuar nën flamurin e Rusisë dhe për të pranuar sovranitetin e saj. Në vitin 1760, kapedan Spiro Bixhili, në emër të Kuvendit i dorëzoi përfaqësuesit të Rusisë në Stamboll, A.Obreskovit një letër, nëpërmjet së cilës, himarjotët shprehnin besnikërinë ndaj Rusisë dhe gatishmërinë për të kryer akte diversioni kundër Turqisë në kohë lufte, si dhe gatishmërinë për të krijuar një ose dy regjimente ushtarake në kohë paqeje. Obreskovi i bëri të ditur atij, se Rusia nuk mund të pranonte krijimin e njësive të tilla luftarake në kohë paqeje, por në kohë lufte, ajo do të mirëpriste shërbimet dhe ndihmën e tyre.
Studiues rusë dhe të huaj, bazuar në shumë dokumente të asaj periudhe shkruajnë se himarjotët, duke iu përgjigjur thirrjeve të komandantëve rusë, iu bashkuan forcave ruse dhe morën pjesë në luftërat ruso-turke të viteve 1768-1774. Himarjotët u dalluan për trimëri dhe, për burrërinë e treguar, atyre iu dhanë shumë dëshmi nga komandantët dhe gjeneralët rusë.
Pikërisht në këto ngjarje e ka zanafillën dhe Batalioni Shqiptar i Ballakllavit. Sipas Pr.Arshit dhe disa autorëve të tjerë, të dhënave dhe dokumenteve të institucioneve zyrtare të Perandorisë Ruse dhe të shtetit të sotëm rus, pjesëmarrja e shqiptarëve në luftërat ruso-turke solli një emigrim të konsiderueshëm të shqiptarëve drejt Rusisë. Mbas nënshkrimit të Paqes së Kuçuk-Kainarxhisë, në vitin 1774, shumë shqiptarë që kishin marrë pjesë në luftë përkrah Rusisë, për arsye të ndryshme vendosën të emigronin në Rusi. Sipas burimeve zyrtare ruse, vetëm në këtë periudhë kanë emigruar mbi 1000 shqiptarë, kryesisht himarjotë, por edhe disa shqiptarë nga Morea.
***
Në shumë materiale që kam gjetur, shpjegohet si janë transportuar këta emigrantë, si janë trajtuar, ku janë vendosur fillimisht etj. Por emigrimi i shqiptarëve ka vazhduar edhe në vitin 1776. Mbas bashkimit të Krimesë me Rusinë, emigrantët shqiptarë së bashku me emigrantë grekë janë vendosur në Ballakllav dhe në shtatë fshatra midis Ballakllavit dhe Jaltës.(Ballakllavi në atë kohë ka qenë një liman i vogël, por që me kohë është zgjeruar duke u kthyer më vonë në një nga bazat e rëndësishme ushtarake, madje në epokën sovjetike është vlerësuar si një bazë tepër e rëndësishme ushtarako-detare). Sipas dokumenteve ruse edhe mbas luftës ruso-turke të viteve 1787-1789, shqiptarë të tjerë që kishin marrë pjesë në luftë së bashku me grekë, u shpërngulën vullnetarisht në Rusi dhe, sipas një dekreti të Ekaterinës II, atyre ju dhanë toka në periferi të qytetit të Odesës.
Ka të dhëna se një valë tjetër emigrimi e shqiptarëve, ka ndodhur gjatë sundimit rus në Korfuz, në vitet 1799-1807, kur shumë suliotë dhe himariotë shërbyen në trupat e Admiralit Ushakov. Dokumentet vërtetojnë se ata kishin krijuar dhe një njësi ushtarake të quajtur reparti i “gjahtarëve shqiptarë” me komandantë oficerë shqiptarë.
Siç kanë shkruar shumë autorë, përfshi edhe të kohës së sotme, pikërisht prej këtyre emigrantëve shqiptarë kanë marrë emrin dy rrugët e njohura të Odesës, (Rruga e Madhe Arnaute dhe Rruga e Vogël Arnaute), që sot janë ndër rrugët kryesore të qytetit.
Duke kërkuar, kam arritur të gjej disa të dhëna interesante nga institucione zyrtare ruse e ukrainase si dhe nga autorë rusë dhe ukrainas, që janë marrë me historinë e këtij batalioni, të dhëna nga botimet e ndryshme për qytetin e Odesës, artikuj e shkrime në shtypin e kohës apo kujtime e shkrime nga autorë rusë e të huaj etj.
Në faqen e internetit të Ministrisë Punëve Jashtme të Rusisë, në kapitullin “Marrëdhëniet historike të Rusisë me vendet ballkanike”, ndërmjet tjerave thuhet: “Luftërat ruso-turke shërbyen si katalizatorë të demonstrimeve antiturke, jo vetëm të popujve sllavë. Në këtë periudhë, Rusia ishte kthyer në kundërshtarin më serioz të Perandorisë Osmane, dhe nga shqiptarët shihej si një aleat potencial. Nën ndikimin e fushatës së Pjetrit I, të vitit 1711, u aktivizua lëvizja për pavarësi e Himarës – zonë malore në Jug të Shqipërisë, me popullsi dominuese ortodokse shqiptare. Nga gjysma e dytë e shekullit të XVIII ka filluar emigrimi i shqiptarëve në Rusi. Nxitje për këtë ka shërbyer lufta ruso-turke 1768-1774. Mbas nënshkrimit të Paqes së Kuçuk-Kainarxhisë (1774), numri i emigrantëve shqiptarë që kanë shkuar në Rusi, bashkë me familjet e tyre i ka kaluar 1 mijë vetë. Më vonë ka vazhduar përsëri emigrimi i shqiptarëve drejt Rusisë. Shumica e shqiptarëve, domethënë e arnautëve, janë vendosur në Krime dhe në Novorusi, për të cilat na flasin edhe emrat e rrugëve Arnaute në Odesë…”.
Në shumicën e shkrimeve të vjetra dhe të reja për historinë e qytetit të Odesës, pa tjetër do të përmendet emri i shqiptarëve, herë si themelues të këtij qyteti, herë për rrugët që mbajnë emra shqiptarë, herë për ndonjë trashëgimi materiale që ka mbetur nga shqiptarët, herë për ndonjë fjalë shqip që përdoret edhe sot në të folmen e veçantë të Odesës apo për ndonjë pasardhës të shquar tyre…
***
Në Ukrainë (Karakurt e Zaporozhje) jeton një komunitet prej rreth 5 mijë shqiptarë, por ata nuk kanë asnjë lidhje me shqiptarët që luftuan përkrah ushtrisë ruse ose si pjesë e saj kundër Turqisë dhe që emigruan në Rusi. Ndërmjet shumë materialeve të shkruara për Batalionin Shqiptar nuk kam gjetur asgjë, qoftë edhe një ide apo mendim, që të lidhë historinë e shqiptarëve të këtij batalioni me shqiptarët e Karakurtit e Zaparozhies.
Sipas disa autorëve, historia e shqiptarëve të këtij batalioni duhet parë e lidhur me disa të dhëna të tjera rreth vendbanimeve shqiptare përreth qytetit të Odesës, ose me trashëgiminë e mbetur deri në kohën e sotme në këtë qytet. Në shumë shkrime të studiuesve rusë e ukrainas, thuhet se emigrantët shqiptarë që kishin përfunduar në rrethinat e Odesës, kishin trajtim të posaçëm, madje u bëheshin shumë favore. Sipas një studimi të I. Ivaneneko, botuar në “Ruskie. Org”, dt.22.4.2014, me fondet e shtetit, atyre u ndërtoheshin shtëpi, kisha, spitale, për 20 vjet ata liroheshin nga taksat. Secilit i jepej një shumë parash si dhe ushqim falas për një vit etj. Atyre u krijohej mundësia për të shërbyer në ushtrinë ruse, madje u lejohej të krijonin njësinë e vet ushtarake, që e krijuan dhe që u quajt Trupa Ushtarake Shqiptare e që komandohej nga oficerë shqiptarë. Kjo trupë, në kohë paqeje ishte nën juridiksionin e guvernatorit të Azovit, ndërsa në kohë lufte, të Kolegjit Ushtarak (Që në atë kohë luante rolin e Ministrisë së Mbrojtjes). Për kompletimin e Trupës parashikohej regjistrimi vullnetar si dhe rekrutimi i personave të kombësive shqiptare dhe greke, qoftë në gubernat ruse (gubernë-ndarje territoriale-administrative në Perandorinë Ruse) qoftë jashtë shtetit (në Greqi, Shqipëri, Dalmaci etj.). Sipas disa studiuesve, Trupa Shqiptare, për nga favoret që i bëheshin nga organet shtetërore ruse, mund të krahasohet me Trupat Kozake, që kishin një trajtim të posaçëm në Perandorinë Ruse.
Mbas bashkimit të Krimesë me Rusinë (1783), për Perandorinë Ruse mbetej problem kontrolli mbi popullsinë vendase, për nënshtrimin e së cilës u përdor edhe Trupa Shqiptare. Në një artikull, të botuar më 19 qershor 2012, në revistën e Shoqatës Ndërkombëtare Ushtarako-Historike, historia e këtij batalioni përshkruhet si më poshtë:
“ TRUPA LUFTARAKE SHQIPTARE
28 mars 1775 u formua Trupa Luftarake Shqiptare nga shqiptarë dhe grekë, të cilët gjatë luftës ruso-turke kanë shërbyer në flotën ruse dhe u vendosën në rrethinat e kështjellave Kreç dhe Enikalle.
3 gusht 1779, Trupa Luftarake Shqiptare u shndërrua në regjiment grek.
19 prill 1795, Ushtarakët e divizioneve të lira greke dhe të regjimentit grek u transferuan në Odesë dhe prej tyre u shkëputen shqiptarët, prej të cilëve u formua Divizioni Shqiptar.
20 maj 1797, Divizioni Shqiptar u transferua në lagjet e jashtme të Odesës dhe u shpërnda.
22 tetor 1803 nga ushtarakët e Divizionit Shqiptar të shpërndarë u formua Batalioni Grek i Odesës, ndërsa Batalioni Grek ekzistues u quajt i Ballakllavit.
24 nëntor 1819 të dy batalionet u bashkuan në një.
1859 Batalioni i Ballakllavit u shpërnda”.
Sipas disa autorëve, gjatë 80 vjetëve të ekzistencës së tij, Batalioni Shqiptar konsiderohej si një njësi unikale luftarake në përbërje të ushtrisë ruse. Ai ka luajtur një rol të rëndësishëm për kolonizimin dhe asimilimin e Krimesë dhe të Kaukazit. Në ditarin luftarak të batalionit përshkruhen gjashtë fushata luftarake, në të cilat ka marrë pjesë Rusia në shekujt XVIII-XIX. Për heroizmat e treguara në këto fushata ushtarake, këtij batalioni i është dhënë Urdhri i Gjergjit Fitimtar, urdhri më i lartë ushtarak në Rusinë e atyre kohëve.
***
Është interesant fakti se disa herë është shkruar për një njësi ushtarake të përberë nga vajza, motra dhe bashkëshorte të shqiptarëve të këtij batalioni. Në shumë studime e shkrime flitet për një vizitë që Caresha Ekaterinë ka berë në Krime, ku krahas Sevastopulit etj. ajo shkoi dhe në Ballakllav. Aty e përshëndeti dhe një njësi, e quajtur “Njësia e Amazonave”. Siç kanë shkruar shoqëruesit e saj, ato ishin motrat, vajzat apo bashkëshortet e ushtarakëve shqiptarë të Batalionit të Ballakllavit. Autori i përshkruan “amazonat”, “të veshura me kostume shqiptare, të qëndisura me ar dhe gajtanë, me zbukurime ari dhe pendë mbi koka, me fytyra që rrezatonin hirësi të papërshkrueshme” që i pëlqyen shumë Ekaterinës, prandaj i dha gradën “kapitene e amazonave” dhe i dhuroi një unazë me brilante komandantes, Elena Sarandës…..
Ndërsa princi i Austrisë, Sharl Jozef de Linj, që e shoqëronte Ekaterinën, si i ftuar nderi, shkruante më vonë : “Unë nuk pashë këtu fytyra të pa mbuluara grash, me përjashtim të Batalionit të Shqiptareve që ishin vendosur në Ballakllav: 100 gra dhe vajza të armatosura me pushkë, bajoneta dhe heshta na dolën përpara për të na nderuar.”
Ndërmjet shumë materialeve që lidhen me historinë e shqiptarëve të këtij batalioni më ka tërhequr vëmendjen libri “Tregime historike për Krimenë”, i autorit A. Umanca, botuar në vitin 1887. Ndërmjet tjerave, kur shkruan për grekët-arnautë, autori bën një shënim, ku thotë se ata ishin shqiptarë që emigruan në Rusi dhe u vendosën në Ballakllav, ku krijuan “Trupën Luftarake Shqiptare”. Ndërmjet tjerave, ai përshkruan me hollësi se si komandantët rusë angazhonin shqiptarët (në këtë kapitull autori i quan shqiptarë) të luftonin neper pyje e shkëmbinj (si njerëz që ishin rritur nëpër pyje e male, atje ku rusët nuk mund të luftonin) kundër tatarëve. Ndërmjet tjerave, ai bën edhe një shënim për lexuesin, ku shpjegon se nuk duhen ngatërruar shqiptarët me grekët që jetonin prej shumë vitesh në Krime.
Shumë studiues shkruajnë se Batalioni Shqiptar fillimisht u caktua për ruajtjen e kufijve. Gjatë kërkimeve për këtë batalion, kam hasur një të dhënë interesante: në një dyqan antikuarësh dhe librash të vjetër në Moskë, është ekspozuar dhe një gravurë e vitit 1837, e autorit francez O.Raffe (një ndër piktorët-litografë francezë të shquar të shekullit XIX) titulluar “Shqiptarët – rojat bregdetare”. Ballakllav. Ndërsa shkrimtari i njohur polak Josef Kashevski, që kishte shkuar në Odesë para 150 vjetësh, ndërmjet të tjerave i kishte bërë përshtypje të veçantë paraqitja e shqiptarëve, për të cilët shkruante kështu: “Këtu shikon shqiptarë me fustanellë të bardhë, jelek ngjyrë shege, çorape të zeza dhe këpucë me majë”.
Ndërmjet shkrimeve për shqiptarët e Odesës kam gjetur një përshkrim interesant nga balerina me famë botërorë, bashkëshortja e poetit të madh rus, Sergej Esenin, amerikania Ajsedor Dunkan, e cila shkruante: “Kam qenë në vendin e braktisur, më saktë të atyre shqiptarëve që janë bërë banorë të Odesës. Kam parë pamje tragjike, shtëpi të djegura, bagëti të grabitura nga turqit dhe kullota të shkatërruara. Atyre s’iu kishte mbetur gjë tjetër veçse të emigronin në Odesë”. (Në të gjitha jetëshkrimet dhe të dhënat që jepen për veprimtarinë e Ajsedor Dunkanit, përmendet fakti se ajo ka qenë në Shqipëri në vitin 1913, ku ka parë pasojat e tmerrshme të Luftës Ballkanike dhe të masakrave të bandave greke kundër popullsisë shqiptare dhe bashkë me vëllanë e saj, kanë ndihmuar refugjatët shqiptarë)
***
Si kujtim i atyre kohëve nga shqiptarët dhe si dëshmi e vërtetim i pranisë dhe rolit të tyre për ngritjen e qytetit të Odesës, aty ndodhen dy rrugë të quajtura Rruga e Madhe Arnaute (Shqiptare) dhe Rruga e Vogël Arnaute (Shqiptare), për të cilat, të gjithë studiuesit që janë marrë me Batalionin Shqiptar, shkruajnë se ato e kanë marrë emrin pikërisht prej shqiptarëve të këtij batalioni. Të dyja këto rrugë ndodhen në pjesën qendrore të qytetit të Odesës dhe të dyja, sidomos e Madhja konsiderohet si ndër rrugët kryesore, më të zhurmshme, më të gjalla dhe nga më të bukurat e qytetit. Ajo ka filluar të quhej zyrtarisht me këtë emër në vitin 1821, dhe gjatë viteve, në vartësi me ndryshimet politike, pushtetarët disa herë ia kanë ndërruar emrin, por në popull ajo vazhdonte të quhej Rruga e Madhe Arnaute, deri sa në vitin 1994, ia kanë kthyer zyrtarisht këtë emër që mban edhe sot. Edhe Rrugës së Vogël Arnaute, pushtetarët i kanë ndryshuar shumë herë emrin, por populli vazhdonte ta quante me emrin e vjetër dhe në vitin 1994, u quajt përsëri zyrtarisht Rruga e Vogël Arnaute.
Duket se emri arnaut apo shqiptar i tërheq banorët e Odesës dhe duke ecur në traditën e vjetër, në vitin 2013, në qendër të Odesës ka filluar punën një hotel me emrin Arnauti (Shqiptari).
Në faqen e internetit “Forumi i Odesës” ku flitet për “Rrugën e Madhe Arnaute” ndërmjet tjerave thuhet: “Emri Arnautja e Madhe i ka rrënjët në fillim të shekulli XIX, kur midis rrugëve të sotme Belina dhe Kanata ka ekzistuar një “sllobodkë” (kështu quheshin disa qendra të banuara në Rusi para heqjes së Bujkrobërisë, sepse njerëzit aty konsideroheshin të lirë), e cila me urdhër të princit Rishelje (Francezi i njohur Rishelje mbasi iku nga Franca, për disa vite ka jetuar në Odesë dhe ka luajtur një rol të rëndësishëm për jetën dhe zhvillimin e këtij qyteti) u popullua me ushtarë arnautë ose ndryshe shqiptarë. Me kalimin e viteve, gjatë ndërtimeve të qytetit ajo u “tret”, por u “rrit’ me dy rrugë paralele, njëra prej të cilave, për t’u dalluar, u quajt e Vogla, ndërsa më vonë mori emrin edhe Rruga Madhe Arnaute ”.
Gazeta “Gjermania ruse” dt.2.3.2012, shkruante “Në vitin 1791, mbas luftës ruso-turke, emigrantët shqiptarë i vendosën në bregun e limanit të Thatë, që më vonë u quajt fshati i Arnautëve (sot Aleksandrovka). Një pjesë e shqiptarëve të vendosur në Odesë shërbyen në ushtrinë ruse. Nga emigrantët shqiptarë dhe grekë u organizuan tri kompani divizioni me në krye emigrantin e parë shqiptar në Odesë, kapiten Bixhilin nga Himara. Shqiptarët e tjerë, në shumicë u morën me artizanat dhe tregti. Sipas të dhënave gjeografiko-historike të Odesës, që atëherë ka filluar ndarja e rrugëve Arnaute (Shqiptare) në Rruga e Madhe Arnaute (Shqiptare) dhe Rruga e Vogël Arnaute (Shqiptare). Është e vërtetë se në rrugët Shqiptare, krahas tjerave filloi të lulëzonte biznesi i hotelerisë, që vazhdon edhe sot”
***
Odesa është qytet relativisht i ri, themeluar në vitin 1794. Sot është porti më i madh dhe ndër tre qytetet kryesorë të Ukrainës, me mbi një milion banorë. Në faqen e internetit të Bashkisë së Odesës shkruhet: “Më 2 shtator 2015 do të përkujtohet 221 vjetori i themelimit të qytetit të Odesës…. Banorët e parë të Odesës kanë qenë grekët, italianët dhe shqiptarët….” (Theksojmë se në shumë materiale të botuara për historinë e Odesës, turizmin në Odesë etj. thuhet se themeluesit e qytetit të Odesës kanë qenë grekët, italianët dhe shqiptarët).
Me rastin e 220 vjetorit të nënshkrimit te dekretit të posaçëm për sistemimin e grekëve dhe shqiptarëve, në “Odessit. Ua” të dt.19 prill 20015 shkruhej: “Më 19 (30) prill 1795 ka dalë dekreti për vendosjen në Odesë të grekëve dhe shqiptarëve që i kanë shërbyer Rusisë në luftën e fundit në arqipelag. Po këtë ditë kanë dalë dekretet për krijimin e divizionit të përberë nga tri kompani….Po ashtu u formua një “Komision i posaçëm për grekët dhe shqiptarët”, për zgjidhjen e të gjitha problemeve të porsaardhurve”.
Në Enciklopedisë së Emigracionit Rus të vitit 1997, shkruhet se historiani, filologu dhe kritiku i njohur letrar, Pr.P.M. Bixhili, personalitet i shquar i Rusisë (1879-1953), është pasardhës i një familje fisnikësh shqiptarë nga Himara. Për të shkruhet se ai është pasardhës i kapedan Bixhilit, që konsiderohet si emigranti i parë shqiptar që ka shkuar në Odesë.
Është interesant edhe një fakt tjetër. Në rajonet jugore të Ukrainës është i përhapur një varietet gruri i hershem, i qëndrueshëm ndaj thatësirës, që vazhdon të kultivohet dhe sot, që quhet “Arnaut”, për të cilin thuhet se e kanë sjellë shqiptarët e ardhur në Odesë në atë periudhë. Në Odesë dhe jo vetëm aty, përdoret një lloj buke që vendasit e quajnë “Arnaute”. Kjo lloj buke prodhohet edhe në Shën Peterburg dhe siç më ka thënë para disa vitesh, shefja e katedrës së gjuhës shqipe në Universitetin e Shën Peterburgut, Pr.G.Entrei, këtë lloj buke e kanë prodhuar shqiptarë të ardhur përpara shumë viteve nga Odesa në Shën Peterburg dhe, që atëherë është përhapur në qytet dhe vazhdon të prodhohet edhe sot dhe të gjithë e njohin si bukë shqiptare, madje edhe fabrika që e prodhon quhet “Arnaute”.
Këto kam arritur të mësoj për këtë batalion shqiptar dhe pasardhësit e tyre. Natyrshëm lindin shumë pyetje për historinë e bashkatdhetarëve tanë dhe pasardhësit e tyre. Dokumentet e studimet e plota nga specialistë për historinë e këtyre shqiptarëve, nga njëra anë do ishin kontribut për historinë e popullit tonë, por do të ishin një dëshmi më shumë për të vërtetuar se Himara ka qenë historikisht shqiptare e banuar nga shqiptarë, në radhë të parë për t’ju kundërvënë me fakte e dokumente pretendimeve megalomane të Micotaqisit e bashkëmendimtarëve të tij.
*Ish ambasador i Republikës së Shqipërisë në Moskë