Astrit Lulushi: Abuzimet e pushtetit

Sot, të gjithë e njohin fatin e Perandorisë Romake. Në vitin 753 pes, Roma filloi si një mbretëri, por pak dihet për atë periudhë. Mbreti i fundit u rrëzua në vitin 509 pes për të krijuar një republikë. Republika Romake drejtohej nga një grup familjesh elitare që drejtonin Senatin dhe zinin të gjitha postet kryesore. Ky sistem u ndërpre nga Jul Cezari dhe u shfuqizua teknikisht në vitin 27 pes nga Oktaviani, i cili u bë perandori i parë i Romës; nuk ishte krejtësisht një gjë e keqe në atë kohë, pasi Roma ishte një perandori në zgjerim që përballej me një numër të madh sfidash. Një perandor i mirë, i mbështetur nga një burokraci eksperte e rrënjosur, do të ishte një forcë unifikuese kundër armiqve jashtë dhe paqëndrueshmërisë brenda. Oktaviani, i njohur sot më së shumti si Augusti, mbikëqyri formimin e Pax Romana, por jo të gjithë sundimtarët e Romës ishin aq të kompletuar sa Augusti.
Suksesi i sundimtarëve të tillë në centralizimin e administratës së perandorisë, ndërkohë që padyshim solli përfitime të mëdha, mbolli gjithashtu farën për problemet e mëvonshme. Në fund të fundit, siç dëshmuan shumë perandorë romakë, nga Kaligula tek Nero, Marcus Aurelius, Commodus dhe të tjerë, qasja e perandorisë ndaj qeverisjes ishte e bazuar në aftësinë e sundimtarit. Kur erdhën në pushtet perandorë të paaftë ose të çmendur, e gjithë ndërtesa u rrëzua.
Një nga burimet më të njohura për jetën e perandorëve romakë vjen nga Gaius Suetonius Tranquillus, i cili shkroi De Vita Caesarum (Rreth jetës së Cezarëve). Sot, vepra njihet si Dymbëdhjetë Cezarët dhe është shkruar në vitin 121 të es gjatë mbretërimit të perandorit Hadrian. Suetonius ishte sekretari personal i perandorit. Në veprën e tij, Suetonius mbuloi jetën e udhëheqësve të Romës, nga Jul Cezari te Domitiani, duke lavdëruar disa dhe duke kritikuar ashpër të tjerët.
Suetonius kishte shumë thashetheme për të treguar për Tiberin, i cili sundoi nga viti 14–37 e.s. Tiberius filloi karrierën e tij si një gjeneral i shkëlqyer, duke mundur shumë nga armiqtë e Romës në kufirin e saj lindor në Evropë. Kur u bë perandor, në fillim tregoi një mprehtësi të madhe ushtarake dhe administrative, por më vonë filloi të shfaqte shenja degradimi intelektual dhe moral. Në moshën 26-vjeçare, ai u tërhoq plotësisht nga jeta publike, duke ia lënë sundimin e perandorisë nënshtetasve mashtrues, ndërsa ai kënaqej në një pallat të madh dhe të zbukuruar në ishullin Kapri. Tiberius vdiq rreth 78 vjeç në rrethana mjaft të zymta. Vendin e tij e zuri Kaligula, ose “sandalet e vogla”, emër që i kishte mbetur nga ushtarët kur ishte fëmijë ndërsa i ati, Germanikus, e merrte në fushime. Nga ana e tij, Kaligula nuk e donte kurrë pseudonimin dhe pothuajse nuk iu tha kurrë në fytyrë kur u rrit. Duke patur parasysh se sa të këqij ishin disa nga perandorët e Romës, kjo është një dëshmi se sa i çmendur ishte Kaligula sa që ende mbahet mend gati 2000 vjet më vonë si mishërimi i gjithçkaje që mund të jetë e gabuar me një tiran. Romakët kishin shpresa të mëdha në vitin 37 të es, dhe sipas të gjitha llogarive, Kaligula ishte një sundimtar fisnik dhe i drejtë gjatë muajve të tij të parë në pushtet. Por pas kësaj, ai pësoi një lloj sëmundjeje misterioze që me sa duket e bëri atë të çmendur. Në të vërtetë, lista e veprimeve të çuditshme të Kaligulas është e gjatë. Ndër të tjera, ai  filloi të shfaqej në publik i veshur si perëndi, dhe inçesti i tij, perversiteti dhe etja për gjak ishin legjendare në atë kohë, duke pasur parasysh se shoqëria romake ishte mjaft e mësuar dhe tolerante ndaj gjërave të tilla. Në fakt, romakët u befasuan aq shumë nga disa nga sjelljet e Kaligulës, saqë historianët regjistruan disa nga veprimet e tij më të çuditshme. Suetonius shkroi se ndërsa marrëdhëniet e Kaligulës me Senatin u përkeqësuan, ai urdhëroi që Incitatus të bëhej anëtar i Senatit Romak dhe Konsull. Incitatus, latinisht për “i shpejtë”, ishte kali i preferuar i Kaligulës, por jo për ta ngjitur atë në Senat. Ai i ftoi mysafirët të darkonin me Incitatus dhe i bëri stallat e kalit prej mermeri. Kaligula kërcënoi se do ta bënte kalin e tij senator (dhe e bëri kalin prift) dhe ndërtoi një urë varkash që lidhnin dy skajet e një gjiri pa asnjë arsye tjetër, por sepse dëshironte të kalonte me kalë nëpër ujë. Sado absurde qofshin ekseset e tij, Kaligula ishte një njeri i vërtetë që nuk u soll ashtu si u soll në përpjekje për të qenë një karikaturë vizatimore e një horr i keq. Duket e pamundur që psikoza e Kaligulës të ishte pasojë e një edukimi veçanërisht jo të shëndetshëm familjar, por një shkak i zakonshëm i sëmundjeve mendore. Babai i tij ishte një burrë i respektuar dhe i dashur për djalin e tij të vogël dhe nëna e tij ishte një fisnike që nuk shfaqte asnjë sjellje abuzive. Në vend të kësaj, duket se Kaligula ra pre e një sëmundjeje në tru që e bëri atë të çmendej. Jeta dhe bëmat e Kaligulës janë bërë objekt legjendash, dhe ekseset e tij më të këqija janë portretizuar me ngjyra dhe nganjëherë pothuajse me humor.
Ndërsa kishte perandorë të mirë, madje edhe të mëdhenj në shekujt e dytë, të tretë dhe të katërt, numri i perandorëve të këqij u rrit dhe cilësia mesatare në përgjithësi ra.
Ai që bie në sy është Elagabalus, i cili sundoi nga 218-222. Ai u soll në pushtet nga vrasja e paraardhësit të tij, pas një komploti nga nëna dhe gjyshja e tij. Elagabalus mori emrin Marcus Aurelius Antoninus Augustus, por ka hyrë në histori si Elagabalus sipas emrit të perëndisë diellore siriane për të cilin ai ishte prift, pasi kishte lindur në Emesa (Homsi i sotëm). Ardhja e tij si perandor fyeu ndjenjat fetare të romakëve; skandalet e tij morale dhe politikat që ndoqi rrënuan perandorinë ekonomikisht. Historiani Lucius Cassius Dio (shek. III) në Roman History shkruan se perandori Elagabalus do t’i korrigjonte njerëzit që i referoheshin atij si “Zot”, duke thënë: “Unë jam zonjë”. Më në fund, Garda pretoriane nuk e duroi më. Elagabalus dhe nëna e tij u vranë, u zhveshën lakuriq, iu pre koka dhe u tërhoqën zvarë nëpër rrugët e Romës.
Tiranët sot, kudo që janë, qeshin me shembuj të tillë. Pikërisht kjo i bën ata të bien në të njëjtat gabime; neglizhojnë mësimet e historisë, dhe kështu përcaktojnë fatin e tyre dhe të kombit.