Ksenofon Krisafi: Negociatat e fshehta për arin
Më 23 janar 2018, në një nga sallat e Muzeut Historik Kombëtar, u çel një ekspozitë disi interesante, u paraqitën gramofonë nga më të parët, me forma e përmasa të veçanta, si dhe pllaka gramofoni shumë të hershme. Ato ishin nxjerrë nga fondet e Arkivit Qendror të Shtetit, ku ishin depozituar si dhuratë për popullin shqiptar në vitin 1986 nga koleksionisti britanik Martin Moir. Dhurata përbëhej nga mbi 18,000 pllaka gramofoni, 20 gramofonë mekanikë dhe elektrikë, 2 fonografë dhe një mori revistash periodike kushtuar muzikës në pllaka (gramofoni apo vinyl). Zoti Moir deklarohej mik i apasionuar pas Shqipërisë, popullit shqiptar dhe historisë së tij. Kishte grumbulluar ndër vite këtë koleksion të pasur me objekte gati unikale në llojin e vet dhe donte t’ia falte Shqipërisë, në shenjë respekti dhe, siç shprehej, me besimin se vetëm në Tiranë ato mund të ruheshin e të mbroheshin në mënyrë të sigurtë. Koleksioni interesant dhe me vlera të çmuara i depozituar që në atë kohë në Arkivin Qendror të Shtetit, u ekspozua dje për publikun e gjerë.
Ngjarja e djeshme më solli ndërmend këtë njeri, në dukje të çuditshëm, por gjithsesi mik i veçantë i vendit tonë, duke më kujtuar edhe disa episode të tjera të lidhjeve të tij pasionante me Shqipërinë. Ato zinin fill shumë vjet më parë, atëhere kur midis Shqipërisë dhe Britanisë së Madhe zhvilloheshin tratativa të shumta dhe në vijim negociata zyrtare për rikthimin e rezervës së arit të ish Bankës Kombëtare të Shqipërisë, të rrëmbyer gjatë Luftës së dytë Botërore në Tiranë, për t’u vendosur në Romë dhe së andejmi për t’u transferuar në tunelet e minierës së kripës në Merkez, Gjermani, për të përfunduar në vitin 1945, në Londër.
Në maj të vitit 1989, Martin Moir dorëzoi në Ministrinë e Punëve të Jashtme, në Tiranë, një sasi dokumentesh. Ishin materiale të nxjerra prej arkivave amerikane e britanike si dhe opinione juridike të formuluara nga profesori i shquar anglez E.Lauterpacht QC, i biri i Sir Hersch Lauterpachtit, një prej autorëve më të dëgjuar të së drejtës ndërkombëtare.
Në mars të vitit 1985, kishin nisur në Paris negociata ndërmjet delegacioneve zyrtare të Shqipërisë dhe Britanisë së Madhe për rikthimin e arit shqiptar dhe zgjidhjen e pretendimeve financiare britanike e amerikane ndaj Shqipërisë. Ato vazhduan me disa raunde në Paris, në qershor e korrik 1985 dhe më pas në Nju Jork, Uashington, Gjenevë, Romë e Tiranë, deri në gjetjen e një zgjidhjeje kompromisi në Romë, më 8 maj 1992, kur delegacionet britanike dhe shqiptare arritën në marrëveshje nëpërmjet një memorandumi mirëkuptimi. Kam qenë pjesëmarrës në negociata, gjatë gjithë periudhës së mësipërme, si anëtar i delegacionit shqiptar.
Për Moirin dhe përpjekjet e tij për çështjen e arit kam shkruar në librin Në kërkim të arit, Rreth historisë së arit shqiptar të grabitur gjatë Luftës së Dytë Botërore, botuar në vitin 2008. Prej tij mendova të shkëpus pjesën e mëposhtme, me dëshirën që ta bëj më shumë të njohur këtë personazh kaq simpatik, siç ishte Martin Moir.
“DOKUMENTE NGA MARTIN J.G. MOIR
Në Ministrinë e Punëve të Jashtme, në Tiranë, një mik i Shqipërisë, i quajtur Martin J.G.Moir, dorëzoi një dosje me dokumente. Së paku prej fillimit të viteve ’80, të shekullit të kaluar, Martin Moir kishte nisur, me iniciativën e vet, një fushatë sensibilizuese në favor të kthimit të arit Shqipërisë. Ai iu kishte shkruar parlamentarëve britanikë, Zyrës së Jashtme dhe të Komonuellthit – Foreign Commonëealth Office (Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe të Komonuellthit) organeve të shtypit, studiuesve, etj. Kishte tentuar të hynte në lidhje edhe me organet kompetente shqiptare të asaj kohe për të marrë prej tyre mandatin zyrtar të trajtimit të çështjes me qeverinë britanike, por pa sukses.
Në Tiranë veprimtaria e tij e gjithanshme shihej me skepticizëm e mosbesim. Por, motivi kryesor ishte se midis palëve të interesuara kishin nisur negociatat zyrtare. Ecja paralel edhe në një kanal tjetër, nëpërmjet një individi tek i cili spikasnin qartë shënjat e një ekzaltimi romantik, rrezikonte të komprometonte bisedimet me palën britanike, e cila, gjatë negociatave, përfaqësonte edhe interesat e palës amerikane. Prandaj me të drejtë, u gjykua me vend që ai të mos inkurajohej, as të dekurajohej dhe sigurisht të mos autorizohej për të ndërmarrë veprime a nisma në emër të shtetit shqiptar, siç insistonte.
Martin Moir vazhdonte të punonte me një pasion të admirueshëm, jo vetëm duke grumbulluar dokumente e duke ndërhyrë në instanca të ndryshme, por edhe duke iu drejtuar juristëve më të shquar të së drejtës ndërkombëtare për mendim të kualifikuar juridik. Në shërbim të kësaj, le ta quajmë “aventure” në kuptimin e mirë të fjalës, ai kishte shpenzuar kohë, investim dhe angazhim moral si dhe shuma të konsiderueshme të hollash. Kishte paguar 7 mijë paund për të ndërmarrë kërkime në arkivat amerikane dhe britanike për çështjen e arit shqiptar si dhe për të përpunuar një opinion juridiko-ndërkombëtar, të mbështetur mbi argumente të qëndrueshme.
Në janar, shkurt dhe mars të vitit 1989, udhëtoi për në ShBA, ku, me rekomandimin e prof. Lauterpacht, u takua me profesorin amerikan të së drejtës ndërkombëtare, Covey T. Oliver, në shtëpinë e këtij të fundit, afër San Franciskos. Prof. Oliver ishte funksionar i lartë i Departamentit të Shtetit të ShBA, ish ambassador, kishte shërbyer si këshilltar ligjor dhe zëvendësanëtar i delegacionit amerikan në Konferencën e Reparacioneve të Parisit, të vitit 1945 dhe në Konferencën e Paqes, të vitit 1946 dhe një ndër anëtarët më të rëndësishëm të këshillit botues të revistës prestigjioze American Journal on International Law.
Moir, siç shkruan në një nga letrat e shkruara prej tij, të quajtura memorandume, i pagoi edhe atij një shumë prej 7 500 dollarë dhe e angazhoi në përgatitjen e argumenteve juridike për të mbrojtur pozitën e Shqipërisë në çështjen e arit.
Objektivi dhe përfytyrimi i tij i përgjithshëm për strategjinë që duhej ndjekur për realizimin e rikthimit në Shqipëri të arit monetar shqiptar gjëndet i përmbledhur në mënyrë koncize në një letër që i dërgonte nga Londra një të quajturi David A. Landau, më 23 gusht 1988, si përgjigje ndaj letrës së tij, të datës 2 gusht 1988. Landau duhet të ketë shërbyer, me sa duket, si interlokutor në ndonjë nga ndërkombëtaristët, te të cilët ai ka kërkuar opinione juridike për rikthimin e arit shqiptar dhe jo vetëm për të, por edhe për çështje të tjera të lidhura me të.
Në mënyrë të përmbledhur Moir mendonte se juristi, siç shprehej ai, duhet të ndalej posaçërisht dhe të shfaqte mendimet e veta për çështjet e mëposhtme, të formuluara prej tij:
Së pari, duhet të përfshinte në trajtimin e tij të gjitha aspektet, të cilat i konsideronte se i shërbenin zgjidhjes pozitive në favor të Shqipërisë dhe që kishin të bënin me konfliktin midis Britanisë së Madhe dhe Shqipërisë si dhe midis ShBA dhe Shqipërisë.
Së dyti, duhet të evidentonte nëse eventualisht kishte pasur ose jo shkelje në dëm të Shqipërisë, nga ana e organeve gjyqësore ndërkombëtare, që kishin shqyrtuar çështjen e arit dhe nëse ishte rasti për dëmshpërblime.
Së treti, duhet të stigmatizonte juridikisht pozicionin e ShBA dhe të rrëzonte argumentet që përdornin në vitet ’80, në ndryshim nga ato të viteve ’50, kur deklaronin se nuk kishin pretendime ndaj Shqipërisë, por ishin shfaqur në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë (në vitin 1954, kur ajo shqyrtonte rivendikimin e Italisë për arin shqiptar) vetëm si palë garantuese dhe depozitare. Juristi me këtë rast duhet të shprehej nëse ishte korrekte dhe e ligjshme nga ana e fiduciarëve – garantuesve, që ta përdornin këtë rast dhe të përfitonin për të marrë një pjesë të arit, që ishte pasuri e pakontestueshme e Shqipërisë.
Së katërti, të ekspozonte keqpërdorimin e pozicionit zyrtar të ShBA dhe të Britanisë së Madhe, si garantues të zbatimit të vendimeve të Komisionit Tripalësh të Arit (që do të merrej me grumbullimin e arit të rrëmbyer nga nazistët gjermanë dhe shpërndarjen e tij te pronarët e ligjshëm).
Së pesti, të identifikonte dhe të ekspozonte një kopje të urdhërit të Admiraliatit, dokumentit me emrin e koduar CXU, që dëshmonte se anijet luftarake britanike ishin në zbatim të planeve të caktuara provokuese kur hynë në ujrat shqiptare, në tetorin e vitit 1946, kur ndodhi Incidenti i Kanalit të Korfuzit, i cili u bë shkak për bllokimin e arit shqiptar në Londër. Ky dokument, i cili u kërkua edhe nga Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë gjatë seancave të vitit 1949, nuk u tregua asnjëherë.
Së gjashti, duhet të vlerësoheshin veprimet e ndërmarra nga qeveritë e ShBA dhe të Britanisë së Madhe, në vitet 1948-1953, kur ato kryen sulme me armë, nëpërmjet mërgimtarëve shqiptarë të trajnuar e të armatosur prej tyre, për t’i hedhur në territorin shqiptar, që të destabilizonin vendin dhe të rrëzonin qeverinë. Duke i ekzaminuar veprimet e mësipërme në dritën e përgjegjësisë juridiko-ndërkombëtare, të shihej, nga njëra anë nëse këto sulme i hiqnin ShBA-së dhe Britanisë së Madhe të drejtën për të vazhduar të vepronin si palë garantuese mbi arin shqiptar dhe nga ana tjetër, nëse mund të shtrohej çështja e përgjegjësisë së tyre materiale ndaj Shqipërisë për pasojat e rënda të shkaktuara ose të ardhura si rezultat i këtyre veprimeve.
Së shtati, lidhur ngushtë me çështjen e mësipërme, duhet të sqarohej juridikisht nëse ishte rasti për t’i vënë para përgjegjësisë ndërkombëtare shtetin amerikan dhe atë britanik apo individët që kryen krime në Shqipëri gjatë viteve 1948-1953, si agjentë të tyre?
Së teti, kërkohej të jepej mendim nëse ishin Komisioni Tripalësh i Arit dhe secili prej shteteve anëtare të tij ata që duhet të procedonin pa vonesë në rikthimin e arit Shqipërisë.
Së nënti, duhet të shprehej se kush duhet të paguante dëmet e shkaktuara Shqipërisë nga mbajtja arbitrare e arit, Komisioni Tripalësh i Arit apo shtetet anëtare?
Së dhjeti, juristi duhet të shprehej se cila ishte balanca e shpërblimit të dëmeve sipas vendimit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë për incidentin e kanalit të Korfuzit dhe dëmeve të shkaktuara në Shqipëri nga veprimet diversioniste e destabilizuese në vitet 1948-1953 etj.
Në pesë memorandume të përgatitur nga Moiri, mbi bazën e një dokumentacioni të gjerë autentik, të grumbulluar në arkivat e institucioneve amerikane e britanike, hidhet dritë mbi aspekte interesante të çështjes së arit dhe të incidentit të kanalit të Korfuzit. Nëse autoritetet kompetente shqiptare do të ishin në dijeninë e tyre në kohën e duhur, kur ato ishin shtruar për shqyrtim në instancat ndërkombëtare, ndoshta do të paraqitej një mbrojtje juridike më e plotë dhe më e argumentuar. Megjithatë, nuk duhet harruar se në atë kohë çështja kishte më tepër karakter politik se sa juridik. Elementi juridik shfaqej shumë larg zgjidhjeve apo pozicioneve që mbaheshin dhe, si i tillë, shpërfillej thuajse totalisht.
Në maj të vitit 1989, një nismë tjetër, që shkonte paralel me përpjekjet e Moirit, vinte nga një miku i tij, i quajturi Steven Norris, anëtar i Parlamentit britanik, nismë e cila gjithashtu do të mbetej pa vijim.
I mërzitur së tepërmi nga heshtja e tejzgjatur e Tiranës për kërkesat e përsëritura për mikun e tij, Norris, në paragrafin e 11 të pjesës së fundit të Memorandumit të V, shkruan, se Moir “ishte kritikuar seriozisht edhe nga familja e tij për përfshirjen pa sukses të Z. Norris në këtë histori të pasukseshme”. I dëshpëruar përfundon gjithë trishtim, se si mund të pritet që Z. Moir ta ndihmojë Shqipërinë, kur ai, duke bërë më të mirën e mundshme, sugjeroi të vinte për një vizitë dyditore në Shqipëri për konsultime Z. Norris dhe ju refuzua dhënia e vizës, në një kohë kur kishte zhvillime të rëndësishme.
Telegrameve të tij të përsëritura në lidhje me çështjen nuk iu kthye asnjë përgjigje, qoftë edhe për kortezi.
Profesor Covey T. Oliver, të cilit iu drejtua Moir-i, kërkoi ndihmën e Profesor Maleëar, një tjetër profesor amerikan i dëgjuar i së drejtës ndërkombëtare, të cilit i shtroi si detyrë që të rishqyrtonte vendimin e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë për incidentin e Kanalit të Korfuzit. Edhe atij i kërkohej që “të shprehej dhe të argumentonte dhunimin e normave të së drejtës ndërkombëtare nga ana e SHBA dhe Britanisë së Madhe gjatë organizimit dhe dërgimit në Shqipëri të grupeve diversioniste në vitin 1949, për të përmbysur qeverinë e ligjshme shqiptare të asaj kohe.”
Nisma e Moir-it, megjithë angazhimin tepër pasionant, mbeti një episod i thjeshtë pa vazhdim e pa rezultat, në historinë e gjatë të arit shqiptar.”
Por gjithësesi mbeti kujtimi dhe dëshira e pashuar për të kontribuar për Shqipërinë dhe shqiptarët. Si homazh dhe respekt ndaj tij duhet parë edhe ekspozita e organizuar këto ditë në Muzeun Historik Kombëtar, për hapjen e së cilës meritojnë të përgëzohen iniciatorët, Arkivi Qendror i Shtetit dhe Muzeu Historik Kombëtar.
*Autori është dekan i Fakultetit të Shkencave Juridike dhe Marrëdhënieve Ndërkombëtare në Universitetin Mesdhetar të Shqipërisë