Zaho GOLEMI: FLAMURI I POLIFONISË SHQIPE NË GJYSËMSHTIZË!

(In Memoriam për bardin e poezisë polifonike të Pilurit dhe mbarë bregdetit Lefter Çipa, që “iku” sot më 18.2.2021 nëpër dete të polifonisë dhe në retë e maleve të Vetëtimës/Akrokerauneve në fluturim të përhershëm dhe të përjetshëm)

Askush nuk e besonte këtë ikje në këtë periudhë të vështirë. Ndarja nga jeta është “mision i pakthyeshëm”, por jo për poetët e rangut kombëtar. Por Lefter Çipa edhe pse mosha e tij jo shumë e madhe, 79-vjeçare e bën poetin penëartë vlonjato-bregian, këtë mal poetik të polifonisë të duket sikur sa vjen e rritet dhe nuk ka ikje kurrë. Në fakt poetët me fuqi e palcë kombëtare nuk ikin. Ata duket se ndërrojnë vendbanim, sepse jeta për ta është e përjetshme. Atë nuk e mposhtin as betejat e gjata me sëmundjet dhe as stina virusale, por atë e mposht vetëm dhimbja për kombin, për flamurin, për poetiken e papërsëritshme të brigjeve joniane. Sot edhe malet hijerëndë edhe retë, edhe valët e detit kanë ndalur për një moment frymën, sepse një copëz madem mali ka ndalur vjershërimin shpirtëror, polifonët këndojnë me zërin e dhimbjes për poetin, për malin dhe për detin, për princin e polifonisë, për dhimbje e derte, për amanetin për flamurin, për këngën që nuk vdes kurrë. Sot është shuar i shumëçmuari dhe shumëvlerësuari ndaj malet duken si kokëulur. Është shuar supervlera e poetikës shqiptare, rrënjëngulituri në shpirtin e kombit, udhërrëfyesi shpirtëror polifonik. Ndërkohë që Dritëro Agolli e quante: “ bardi i shumëcmuar i Labërisë. Me poezinë lirike të kënduar si të paharruarën metaforike “Bejkë e Bardhë e borë e malit”, me baladat dhe me këngët e trimërisë me një figuracion të begatë të gjuhës shqipe, pa majmunizma të huazuara nga tregu i majmunëve europianë dhe nga pazari i papagallëve të pasanikëve të Lindjes dhe të Perëndimit.

Në një takim më 18 dhjetor 2018, Lefter Çipa na thoshte: “Kënga nuk është zë. Ajo është mencuri dhe zemër. Shumë vende në Labëri bënë emër sepse kënduan këngët e traditës, i qëndruan konseguente trashëgimisë polifonike. Me këngë duhet të ngopesh, se labërishtja të ngop, të ngre lartë, peshë të mban, të lidh e të pleks fort me vendin tënd, të shuan etjen kur je i zhuritur, të bën me krahë kur je për rrugë, të cel inisiativën dhe të jep guxim, të mbush me shpresë. Prandaj mbruje këngën. Gatuaje, ndize, jepi zjarr dhe udhëhiqe fuqishëm këngën. Po të vdiq babai dhe nëna, po të pyetën sa vëllezër dhe morta ke, thuaj gjithmonë që je i vetëm. Kënga do bëhet vëlla e motër. Burri i mirë nuk rend pas lirive personale, sepse është më mirë të rendë dhe ta vërë veten në radhë tek kënga. Më dëgjoni, kur nuk je burrë i mirë as kënga nuk të vete mirë, prandaj korigjohu që edhe kënga të të vijë sipas dëshirës dhe të ketë muzikalitet. Kënga polifonike kërkon gjithmonë guxim dhe guximi sjell trimëri në këngë. Le t’i referohemi filozofisë së mençurisë popullore t’i japim rrugë dhe ta adresojmë plotësisht këngën. Nuk ka klasifikim të këndosh për “pelë” apo “gomare”, prandaj edhe burri duhet të dijë të sillet në tavolinë, të sillet mirë me këngën sepse kënga është edhe xanxare. Nganjëherë burri këndon për atë që i qan syri. Por kënga është përsëri e sertë të fshikullon, prandaj merre me të mirë këngën, bëje manaren tënde dhe përkëdhile që të të ofrojë kënaqësi dhe këngën transmetoje bukur, pa hile por si një nxënës shembullor. Në Labëri nuk ka pasur këngë me bej dhe me aga, përveç atyre me sarkazëm. Kuptimi ynë mitologjik i ka të gjitha figurat mitologjike me dy kokë dhe kënga dhe vargëzimi i polifonisë gjendet edhe me dy e shumë kuptime. E rëndësishme është të mos devijosh dhe të bëhesh “krijues”, sepse kënga nuk të do të tillë, kërkon origjinalitet, nga stërgjyshi e gjyshi, tek bijtë, nipërit e stërnipërit. Kështu kënga polifonike nuk ka mortje kurrë”.

Njëra nga këngët më të vjera të treguara nga Lefter Çipa dhe që kërkonte të këndohej me melodinë polifonike gati më shumë se dhjetëshekullore: “Që kur ra ura e Qabesë, medetë o urë medetë,/Ura ra e lumi shqetë;/ Vijnë Arbëreshët prej Moresë, medetë o urë medatë,/ Ura ra e lumi shqetë;/Duke qarë me vaj e shpresë,/ medetë o urë medetë,/ Ura ra e lumi shqetë;/Kërkojnë mëmën bletë,/medetë o urë medetë,/ Ura ra e lumi shqetë;/Gjakun e tyre në besë,/medetë o urë medetë,/ Ura ra e lumi shqetë;/Se e kanë lënur Atdhenë, medetë o urë medetë,/ Ura ra e lumi shqetë;/..”. Lefter Çipa ishte pilurioti dhe himarjoti i famshëm që ribashkoi, njëlloj si në kohët antike, kodet e gjinive të arteve dhe pasqyroi me sqimën e tij origjinale më të mirën, më të arrirën e bukurive shqiptare, sidomos të viseve të Pilurit, Himarës, Labërisë, Toskërisë dhe Çamërisë/Thesprotisë. Kushdo që kujton pranimin e polifonisë në UNESCO, kujton Lefterin si vlerë Kombëtare pasi pjesën më të madhe të krijimtarisë së tij ja përkushtoi “Polifonisë Labe”, e cila është një vlerë e popullit tonë dhe gjithashtu është plotësisht dhe me meritë edhe në listën e vlerave të trashëgimisë në UNESCO.

Krijimtaria e Lefter Çipës në libra e tekste këngësh është shumë e larmishme. Ai ka botuar tetëmbëdhjetë libra me poezi dhe është autor i mbi 1200 këngësh, është autori që do të jetojë në mendjen e shqiptarëve si mjeshtri i madh kombëtar i poezisë popullore, që është një nder për kombin shqiptar. Grupi i famshëm polifonik i Pilurit, ku Lefteri ka qenë udhëheqës artistik në më shumë se katër dekada, atje ka qenë zemra e Lefter Çipës, por edhe tek grupet polifonike të Himarës, Bënçës, Dhërmiut, Gjirokastrës, Vlorës, Lapardhasë, Ansamblit Shtetëror të Këngëve dhe Valleve si dhe dhjetëra ansambleve të tjera artistike në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni e më gjerë. Mban shumë medalje, urdhëra e dekorata por mbi të gjitha qëndron titullin e lartë “Nderi i Kombit”.

Kush nuk e ka parë Lefter Çipën në cdo skenë festivali kombëtar, ku ka spikatur me krijimtarinë brilante si: “Bejkë e bardhë”, “Bilbilat e vendit tim”, “Shqipëri moj ballëhapur”, ” Këngët e Ruzanës”, “Dheun tim përsipër mbaj”, “Për Kosovën prapë do të ngrihem”, “Kënga që tret lotin”, “Këngët e Akroqeranit”,”Princi i Dashurise”, etj. Ai me të drejtë ishte nuk konsiderohej “princi i sotëm” i polifonisë shqiptarë kaonike (labe). Lefter Çipa është edhe autori i papërsëritshëm i këngëve të vlerës së lartë artistike dhe muzikore si “Bejkë e bardhë”, “Vijnë djemtë nëpër vapë”, “Nga kjo baltë e kësaj toke”, “Naim Shqipëria”, “Shqipëri pse të qan syri”, “Zoga kaçake në male”, “Njëzetetetëmijë yje”, “Këngë kurbeti”, “Vito Pëllumbesha”, “Hënëz e qiellit të gjerë”, “Moj unaza gur jeshile”, “Në sokak të ngushtë”, “O shokë vdekça nga kënga”, “Lundroj në lundrën e këngës”, “Kënga e manushaqes”, ” Perëndeshë e bukurisë” e shumë të tjera. Është fakt se lëvizin malet. Është shuar magjistrati i këngës polifonike, ai që e shkroi, e udhëhoqi, e orkestri, e mbrojti dhe e bekoi që kënga polifonike të ishte e qelibartë, e pastër dhe burimore e popullit dhe kombit shqiptar, që askush nuk mun ta përvetësojë, vjedhë, transformojë, këtë rrënjë të rrënjës së identitetit tonë kombëtar.

Këngën e polifonisë së Lefter Çipës nuk kanë asnjë të drejtë që ta çensurojnë dot as perënditë, prandaj vijueshmëria polifonike është e sigurtë. Lefter Çipa u përcoll me vajë labërishte, me polifoninë e tij të shtrenjtë dhe me me tingujt magjik në fyell të Vendim Kapaj. Mjeshtëri Tomor Lelo përcjelljen e bën me vargjet: “Lefter Çipa lamtumirë!/Nder i bregut, xhevahir,/Ike në kohë të vështirë,/Këtu ku të flasin bir./ Në Shën Koll je ormisë,/Në prehrin e perëndisë,/Të këndosh bilbil në lis, /Këtu ku ke pirë sisë.,/Piluri të ka stolis,/ Princërori poezisë,/ Strateg i polifonisë.,/ I këndove trimërisë,/ Traditës dhe dashurisë,/ Vulë nderi e histories,/ E kombit e Shqiptarisë./ Fli në krahet e përjetësisë”. Poeti Petrit Beqiri nga Gjirokastra do të shkruante, për ikjen nga kjo jetë e Lefter Çipës. “Princit të Polifonisë Shqiptare”: “Lajmi, në reliev të gurtë,/”Gurin e Këngës” e tundi,/Deti Jon më 18 shkurt,/ngriu në dallgën e fundit../ Ngriu dhe u bë fjalë,/ nga pena,në nota deti,/ te flamuri bëri palë,/ Detëmadhi nga Bregdeti”. Poeti nga Fushëbardha Nexhip Onjea/Resuli, shprehet: “Rrugë të mbarë Lefter Çipa/ Në Himarën buzë detit,/Aty lart përmbi kodrinë,/Shpirti yt edhe flamuri,/ Në një shtizë bashkë do rrinë/…mbete Lefter kënga, mbete,/Roje nderi për lirinë!”. Poeti nga Zhulati historik Sejmen Gjokoli ikjen e Lefter Çipës kolosin e pazëvendësueshëm trashëgimisë së poezisë popullore do ta përcillte dhimbshëm dhe denjësisht me një elegji: “Ike Nur’ i Bregut”, “Nata në të shkuar, në të feksur dita,/Ike, Lefter Çipa./Ike mbret i vargut, princ i fosforinës,/Ashtu, tinëz – tinëz./E helmove detin, pikëllove malin,/Ike, na le mallin./Na le mallë e këngë, le vargun e rëndë,/Shtigje për të zënë./Këngën edhe këngën, na le amanete,/Se për të u trete. /Për këngën u trete, si qiri u shkrive,/Netëve me yje. /Për polifoninë, tënden fosforinë,/Nuk e mbylle synë. /Si Naimi ishe, tjetër shokë s’kishe,/Vargjeve fildishe. /I këndove Kombit, Shqipërisë që deshe,/Në dallgë e rrebeshe. /I këndove baltës, e mbrujtur nga gjaku,/Si lule zambaku. ..”. Lefter Çipa nuk është shuar dhe nuk ka ikur. Ai është në çdo dallgë joniane të detit, në çdo këngë ploifonike. Lefter Çipa do të rrojë sa rron kombi, flamuri dhe kënga, sepse ai tashmë është trupëzuar me këngën!/albspirit.com