Lazër Stani: Censura dhe shkrimtarët shqiptarë në diktaturë

Autocensura si varkë shpëtimi dhe suksesi

Të gjithë shkrimtarët shqiptarë, qofshin ata të shkolluar në Bashkimin Sovjetik, apo në vendet që përfshiheshin në Kampin Socialist, qofshin të shkolluar në Shqipëri e dinin se kushtetuta e shpallur e letërsisë dhe arteve ishte Metoda e Realizmit Socialist, me parime të ngurtësuara, të shkruara si nene, ku përcaktohej jo vetëm statusi i shkrimtarit, si “një armë e fuqishme për edukimin komunist të masave”, por edhe metodologjia se si shkruhej kjo letërsi, ku neni i parë ishte “Partishmëria proletare”. Nëse mungonte partishmëria proletare, libri që ti shkruaje nuk do ta shihte kurrë dritën e botimit dhe ti si autor do të thaheshe në hije, pa i gëzuar të mirat që buronin nga statusi i shkrimtarit si një punë e zgjedhur me rrogë të mirë, leje krijuese disa mujore, madje edhe daljen në profesion të lirë si shkrimtar, ku ti paguheshe me një pagë të mirë, vetëm për të shkruar vepra që do të shërbenin për edukimin komunist të masave dhe krijimin e njeriut të ri të partisë. Të gjithë shkrimtarët e Realizmit Socialist, pa përjashtim e pranuan këtë metodë diktuese, ndryshe as do të kishin botuar dhe as do të kishin ekzistuar si shkrimtarë të asaj kohe. Këtu nis edhe kalvari tjetërsues i dhunshëm i shkrimtarit në studion e tij krijuese. Në momentin që ulej për të shkruar në tryezën e tij të shkrimit, ai e dinte se çfarë është e lejuar dhe çfarë nuk është e lejuar, e dinte pak a shumë se çfarë temash duhej të zgjidhte, si duhej ta zhvillonte subjektin e si duhej ta mbyllte, kush ishin të mirët dhe kush ishin të këqinjtë, çfarë kumti duhej të përcillte nëpërmjet veprës së tij letrare. Nga të gjitha idetë dhe projektet letrare që mund t’i vinin në mend shkrimtarit, ai duhej të fokusohej te ajo që ishte e lejuar dhe e mirëpritur, duke u bërë guardian i vetvetes. Nëse shkrimtarit gjatë procesit krijues i errësohej mendja nga frymëzimi apo energjia e brendshme krijuese dhe i lejonte vetes, vargje, fraza, vjersha apo tregime që devijonin nga metoda zyrtare, atëherë këta i priste masakra e recensentëve dhe censorëve, kritikëve letrarë dhe funskionarëve partiakë që të bënin gjëmën. Për të shmangur presionin e kësaj autocensure, disa shkrimtarë zgjodhën tema historike, por dhe historia duhej interpretuar sipas teorisë markiste-leniniste dhe mësimeve të udhëheqësit që kishte deklaruar se “Populli shqiptar e ka çarë rrugën e historisë me shpatë në dorë”.

As qe bëhej fjalë të shkruhej një roman për marrëzitë historike të shqiptarëve, si për shembull, pjesëmarrja e tyre në betejën e Çanakale-së e njohur si “Battle of Çanakkale” ku u vranë duke luftuar përkrah turqve më shumë se njëzet e pesë mijë ushtarë shqiptarë, ndërkohë që trojet shqiptare digjeshin e priteshin nga ushtritë shoviniste të vendeve fqinj.

Shkrimtarët si censorë të njëri-tjetrit

Nuk më shqitet kurrë nga mendja një amanet i Dostojevskit, i shkruar në një nga shënimet e tij: “Kur të vdes mos më varrosni në varrezën Volkov, në parcelën e shkrimtarëve. Nuk dua të jem midis armiqve edhe i vdekur.” Duke e njohur mirë këtë dobësi të shkrimtarëve, ambiciet, zilitë, cmirën e ligësinë për njëri-tjetrin, diktatura i kundërvinte, i nxiste të sulmonin njëri-tjetrin me një egërsi primitive. Në jo pak raste, të frymëzuar edhe nga kulisat e Sigurimit të Shtetit, ata i bënin gjëmën kolegut për librin e botuar në konferencat e Lidhjes së Shkrimtarëve. Ndërkaq që shumë prej shkrimtarëve bënin edhe punën e censorit të drejtpërdrejtë, duke shkruar recensione për librat e kolegëve në proces botimi, ose shkrime kritike në shtypin letrar të Lidhjes, herë të porositur nga lart e herë të nxitur nga cmira, zilia. Ushtria e mediokrëve e vënë në shërbim të partisë, ishte e gatshme të shqyente copë e grimë çdo talent, jo thjeshtë për devijime ideologjike, por edhe se ndjeheshin të kërcënuar në statusin e tyre të priviligjeuar.

Ekperienca personale

Edhe sot e kësaj dite e kujtoj me emocion botimin e tregimit tim të parë, në gazetën “Zëri i rinisë”, në verën e vitit 1988. Tregimi titullohej “Mara nuk është e qartë”, dhe u botua, siç e kisha shkruar pa asnjë censurë. Bënte fjalë për një vajzë, që flinte nga dhjetë orë gjumë dhe nuk shihte kurrë asnjë ëndërr. Ishte e dashuruar me një nga kolegët, një djalë rreth të njëzet e pestave. Por ai gjithë kohën i shmangej, shtirej sikur nuk e kuptonte. Në fund të tregimit, kur një nga gratë e institucionit, e pyeti djalin se përse nuk lidhej me vajzën, që jo vetëm ishte e bukur, por kishte edhe gjithë ato cilësi të mira, ai iu përgjigj:

“Nuk mund të martohem me një vajzë që fle nga dhjetë orë gjumë dhe nuk sheh kurrë asnjë ëndërr.”

Kështu mbyllej tregimi, që në fakt pati jehonë në qarqet letrare. Aq më tepër që diçka e tillë nuk pritej nga një emër krejt i panjohur në letërsi. Në ditët e para gëzimi që më solli botimi i këtij tregimi ishte i jashtëzakonshëm. Megjithatë gëzimi nuk zgjati shumë. Brenda disa ditëve ai u zbeh dhe vendin e gëzimit e zuri trishtimi. Brenda tregimit ndihej prania e Çehovit, një shkrimtar që e doja shumë në atë kohë dhe nuk kisha lënë gjë pa lexuar nga vepra e tij dymbëdhjetë vëllimshe në gjuhën origjinale. E, vendosa me veten, që nuk do të botoja më asnjë tregim, nëse nuk do të arrija ta çliroja prozën time nga hija e të mëdhenjve, që kisha lexuar dhe i doja si shkrimtarë. Në letërsi duhej të isha vetvetja, ndryshe ç’kuptim do të kishte të shkruaja. E ndëshkova këtë tregim, duke mos e përfshirë në asnjë nga librat e mi.

Disa javë më vonë, ndoshta pas një muaji a dy, më merr në telefon Vito Koçi, në atë kohë redaktor i prozës në gazetën letrare “Drita”, botim i Lidhjes së Shkrimtarëve. Më porositi t’i dërgoja një tregim timin që ta botonte në gazetën ku pononte, pasi sipas tij tregimi që kisha botuar ishte i mrekullueshëm. Pa u menduar i thashë po. Shfletova tregimet e mi, që i mbaja në një dosje, dhe zgjodha “Fundi i shëtitjeve natën”, një tregim që gjithsesi, m’u duk më i pranueshëm për botim, duke patur parasysh censurën e atëhershme. Ia dërgova Vitos në redaksi. Pas dy ditësh Vito më merr në telefon dhe më thotë se donte të pinte një kafe me mua. Shkova të nesërmen në orën dhjetë siç e kishim lënë dhe u ulëm të dy bashkë në kafenenë e Lidhjes. Me vete kishte marrë dhe dorëshkrimin e tregimit. E pashë se ndihej ngushtë përballë meje. Duart i dridheshin ndërsa ngrinte te buzët filxhanin e kafesë.

“Shiko, më tha më në fund. Tregimi është shumë i bukur, por nuk mund ta botojmë me atë mbyllje që i ke bërë ti. Bëhet fjalë për dy tri fjalitë e fundit. Nëse i ndryshon, ose i ndryshojmë tani bashkë, unë tregimin do ta botoj të dielën. Nuk dëmtohet tregimi, se ai në të gjitha faqet e jep dramën e njeriut të ndershëm në këtë shoqëri. Por mbyllja duhet ndryshuar, siç të thashë. Ti e di se në shoqërinë tonë, nuk fiton kurrë e keqja, fiton e mira. Të paktën në letërsi nuk mund të shkruhet ndryshe.”

E pashë Viton në sy. Ato çaste, ndihej i pikëlluar, i pafuqishëm, sikur sapo kishte bërë një punë që e turpëronte. Pasi u mendova një grimëherë i thashë Vitos:

“Ta provojmë mos i ndryshojmë ato dy tri fjali të fundit.”

Vito më zgjati tregimin, duke e larguar vështrimin prej meje. Gjeta fletën e fundit të tregimit të daktilografuar dhe pashë se ai kishte shënuar me të kuqe tri fjalitë e fundit, fjalitë përmbyllëse.

“Kur të ngjitemi lart në zyrën tënde po provoj t’i rishkruaj ato tri fjali siç më thua ti,” i thashë.

U ngjitëm të dy lart dhe brenda pesë minutash i rishkrova tri fjalitë që më kërkonte Vito. Të shkruaje brenda skemës ishte gjëja më e thjeshtë.

Vito e mori tregimin, lexoi fjalitë e ndryshuara dhe më tha përhumbshëm:

“Po, tani tregimi do të botohet në numrin e të dielës.”

Tregimi u botua dhe, pavarësisht mbylljes së imponuar, pati një pritje shumë të mirë nga lexuesit dhe shkrimtarët.

Verën tjetër bëra një provë të tretë, të botoja një tregim në gazetën ku punoja në atë kohë. Bëhet fjalë për tregimin “Njeriu i Dosjes”. E kam treguar edhe herë të tjera historinë e botimit të këtij tregimi dhe nuk po zgjatem. Por për shkak të censurës, në mirëkuptim me kryeredaktorin e botuam nën siglën “Tregim Satirik”, kur në fakt ishte nga tregimet më seriozë që kisha shkruar deri atëherë. Botimi i tregimit pati shumë jehonë, por nuk vonoi të vinte edhe kërcënimi. Një anëtare e byrosë politike kishte marrë në telefon shefin tim dhe i kishte thënë: “Ku e keni gjetur këtë Lazër Stanin? Do t’ia tregojmë ne mirë dosjet atij” dhe kishte mbyllur me arrogancë telefonin. E dija se ajo ishte një injorante e lindur, nuk merrte vesh nga letërsia, por dikush, ndonjë keqbërës, me siguri kishte hartuar ndonjë raport denoncues që kishte mbërritur deri në zyrat e Byrosë Politike.

Një miku im gazetar shumë më i vjetër se unë, më fton një ditë për kafe dhe më thotë me zë të ulët, sikur kishte frikë se mos e përgjonin:

“Mos boto më tregime njëherë për një herë. Leri të ftohen pak ujërat. Këta që të lavdërojnë sot, nesër kur të dënohesh ti, të gjithë do të jenë kundër teje. Do të të mohojnë dhe sulmojnë.”

Unë nuk ia vura veshin porosisë dashamirëse të mikut. Bëra pikërisht të kundërtën. Përgatita një vëllim me tregime dhe e dërgova në shtëpinë botuese “Naim Frashëri’. Ia dorëzova shefit të redaksisë, Sami Çabej, për të cilin edhe sot e kësaj dite ruaj një respekt të veçantë dhe ende nuk e kuptoj se si ai njeri i ditur dhe me shpirt aq të mirë, ka mundur të bëjë punën e kryecensorit të tregimit për shumë vite në shtëpinë botuese. Më priti shumë mirë dhe më tha se do të fillonte menjëherë procedurat e botimit.

Unë prita më shumë se tre muaj, por asnjë përgjigje nuk po më vinte nga Shtëpia Botuese. Më në fund, një ditë Samiu më mori në telefon dhe më tha të shkoja ta takoja. Të nesërmen shkova dhe e takova në zyrë. Samiu më zgjati dosjen me librin tim dhe tha:

“Merre librin. Të kam vënë në dosje dhe tre recensionet që janë bërë për të. Lexoji dhe grisi. Unë, nëse m’i kërkojnë, do të them se më kanë humbur në redaksi, ndoshta pastruesja padashur i ka hedhur në plehëra. Përndryshe do të më duhej të të denoncoja.”

Mora librin dhe ika. Mezi po prisja të lexoja recensionet. Vetëm Piro Misha, në atë kohë përkthyes dhe shef në redaksinë e përkthimeve, kishte vlerësuar pozitivisht librin me fjalët më të mira. Dy recensentët e tjerë shkrimtarë e kishin groposur. Njëri prej tyre (për etikë nuk po ia përmend emrin) kishte renditur në recensionin e tij të gjitha sharjet që diktatori kishte bërë gjatë shumë viteve në fjalimet e tij kundër letërsisë borgjeze revizioniste. Më shumë se recension, teksti i shkruar prej tij i ngjante një akt-akuze të shkruar nga ndonjë prokuror. Edhe shkrimtari tjetër, ndonëse me gjuhë më të moderuar, prapë nuk më kishte lënë gjë mangut në kritikat e tij për modernizëm, hermetizëm, pesimizëm, tendencë për të nxirë realitetin e ku di unë çfarë tjetër.

Përpjekja ime e parë për të botuar një libër në kushtet e censurës, jo vetëm që dështoi, por rezultoi edhe një test i rrezikshëm, nga i cili më kishte shpëtuar vetëm zemërbardhësia e Sami Çabejit.

Libri im i parë u botua vetëm katër vite më vonë, pasi diktatura ishte përmbysur.

Trauma e censurës në post-diktaturë

Shqiptarët dolën nga diktatura, jo vetëm si një popull i mjeruar, por edhe si një popull i traumatizuar, i dhunuar keqas psikologjikisht dhe shpirtërisht. Vlerat themelore që e bëjnë qenien njerëzore njeri, ishin bjerrur në vitet e gjata të sundimit diktatorial, shpirti ishte varfëruar, mendja skematizuar. Në këtë gjendje traumatike, të paorientuar dhe të përhumbur u gjendën edhe shkrimtarët, ditën që u çliruan nga prangat e llahtarshme të censurës. Si mund të shkruhej ndryshe, pa metodën këshilluese dhe orientuese të Realizmit Socialist, çdo të bëhej me veprat e tyre të botuara, çfarë e ardhmeje i priste? Këto ishin pyetjet që mundonin shumë prej shkrimtarëve të Realizmit Socialist. Këto frikëra dhe pasiguri, disa shkrimtarë i bënë të thyenin penat e tyre, të tjerë më ambiciozë dhe të molepsur me ndjenjën e fajit iu vërsulën njëri-tjetrit, duke e akuzuar shoqi-shoqin për një mijë e një të zeza. Mëqenëse shkrimtarët janë njerëz publikë dhe akuzat e tyre botoheshin në media, u krijua ideja e pavërtetë se shkrimtarët ishin arkitektët e instalimit të diktaturës në Shqipëri. Si “inxhinierë të shpirtrave” siç cilësoheshin në diktaturë, jo se shkrimtarët janë pa përgjegjësi, jo se ata nuk kanë faje për atë çka ndodhi gjatë dyzet e pesë viteve. Por diktatura, nuk ishte vepër e tyre.

Përgjegjësia dhe faji i tyre, nuk mund të krahasohet me veprën kriminale të udhëheqësve politikë të diktaturës dhe të superstrukturës së saj shtypëse të përbërë nga policia sekrete, hetuesit, prokurorët, gjykatësit. Jo se nuk ka patur monstra midis tyre, spiunë, denoncues të rëndomtë, keqbërës. Edhe shkrimtarët janë njerëz, si gjithë të tjerët, nuk janë të imunizuar nga dobësitë njerëzore.

Përballja me sfidën e lirisë në vetvete ishte tramatizuase pothuajse për të gjithë shkrimtarët e Realizmit Socialist. Vetëm pak prej tyre ia kanë dalë të shkruajnë ndonjë libër të suksesshëm, duke reflektuar një thyerje në krijimtarinë e vet. Shumica u pajtuan me fatin e tyre të keq, duke ruajtur me nostalgji “kohën e artë” të Realizmit Socialist, që perëndoi për të mos rilindur më kurrë.